ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟ:. ΣΟΛΩΜΟΥ, «Ο Κρητικός» 1 [18.] Ἐκοίταα, κι ἤτανε μακριά ἀκόμη τ' άκρογιάλι «Ἀστροπελέκι μου καλό, γιά ξαναφέξε πάλι!» Τρία ἀστροπελέκια ἐπέσανε, ἕνα ξοπίσω στ' ἄλλο Πολύ κοντά στήν κορασιά μέ βρόντημα μεγάλο 5 Τά πέλαγα στήν ἀστραπή κι ὁ οὐρανός ἀντήχαν, Οἱ ἀκρογιαλιές καί τά βουνά μ' ὅσες φωνές κι ἄν εἶχαν. 2 [19.] Πιστέψετε π' ὅ,τι θά πῶ εἶν' ἀκριβή ἀλήθεια, Μά τές πολλές λαβωματιές πού μὄφαγαν τά στήθια, Μά τούς συντρόφους πὄπεσαν στήν Κρήτη πολεμώντας, Μά τήν ψυχή πού μ' ἔκαψε τόν κόσμο ἀπαρατώντας. 5 (Λάλησε, Σάλπιγγα! κι ἐγώ τό σάβανο τινάζω, Καί σχίζω δρόμο καί τς ἀχνούς ἀναστημένους κράζω: «Μήν εἴδετε τήν ὀμορφιά πού τήν Κοιλάδα ἁγιάζει; Πέστε, νά ἰδεῖτε τό καλό ἐσεῖς κι ὅ,τι σᾶς μοιάζει. Καπνός δέ μένει ἀπό τή γῆ νιός οὐρανός ἐγίνη 10 Σάν πρῶτα ἐγώ τήν ἀγαπῶ καί θά κριθῶ μ' αὐτήνη. - Ψηλά τήν εἴδαμε πρωί τῆς τρέμαν τά λουλούδια Στή θύρα τῆς Παράδεισος πού ἐβγῆκε μέ τραγούδια Ἔψαλλε τήν Ἀνάσταση χαροποιά ἡ φωνή της, Κι ἔδειχνεν ἀνυπομονιά γιά νά 'μπει στό κορμί της 15 Ὁ οὐρανός ὁλόκληρος ἀγρίκαε σαστισμένος, Τό κάψιμο ἀργοπόρουνε ὁ κόσμος ὁ ἀναμμένος Καί τώρα ὀμπρός τήν εἴδαμε ὀγλήγορα σαλεύει Ὅμως κοιτάζει ἐδῶ κι ἐκεῖ καί κάποιονε γυρεύει»). 5 [22] Στό πλέξιμο τό δυνατό ὁ χτύπος τῆς καρδιᾶς μου. (Κι αὐτό μοῦ τ αὔξαιν ) ἔκρουζε στην πλεύρα της κυρᾶς μου. Ἀλλά το πλέξιμ ἄργουνε καί μοῦ τ ἀποκοιμοῦσε Ἠχός, γλυκύτατος ἠχός, ὁπού με προβοδοῦσε. 25 έν εἶναι κορασιᾶς φωνή στά δάση πού φουντώνουν, Καί βγαίνει τ ἄστρο τοῦ βραδιοῦ και τά νερά θολώνουν, Καί τόν κρυφό της ἔρωτα τῆς βρύσης τραγουδάει, Τοῦ δέντρου καί τοῦ λουλουδιοῦ πού ἀνοίγει καί λυγάει έν εἶν ἀηδόνι κρητικό, πού σέρνει τή λαλιά του 30 Σέ ψηλούς βράχους κι ἄγριους ὅπ ἔχει τή φωλιά του, Κι ἀντιβουίζει ὁλονυχτίς ἀπό πολλή γλυκάδα Ἡ θάλασσα πολύ μακριά, πολύ μακριά ἡ πεδιάδα, Ὥστε πού πρόβαλε ἡ αὐγή καί ἔλιωσαν τ ἀστέρια, Κι ἀκούει κι αὐτή καί πέφτουν της τά ρόδα ἀπό τά χέρια έν εἶν φιαμπόλι τό γλυκό, ὁπού τ ἀγρίκαα μόνος Στόν Ψηλορείτη ὅπου συχνά μ ἐτράβουνεν ὁ πόνος Κι ἔβλεπα τ ἄστρο τ οὐρανοῦ μεσουρανίς νά λάμπει Καί τοῦ γελοῦσαν τά βουνά, τά πέλαγα κι οἱ κάμποι Κι ἐτάραζε τά σπλάχνα μου ἐλευθεριᾶς ἐλπίδα 40 Κι ἐφώναζα: «ὦ θεϊκιά κι ὅλη αἵματα Πατρίδα!» Κι ἅπλωνα κλαίοντας κατ αὐτή τά χέρια μέ καμάρι Καλή ν ἡ μαύρη πέτρα της καί τό ξερό χορτάρι. Λαλούμενο, πουλί, φωνή, δέν εἶναι νά ταιριάζει, Ἴσως δέ σώζεται στή γῆ ἦχος πού νά τοῦ μοιάζει 45 έν εἶναι λόγια ἦχος λεπτός έν ἤθελε τόν ξαναπεῖ ὁ ἀντίλαλος κοντά του. Ἄν εἶν δέν ἤξερα κοντά, ἄν ἔρχονται ἀπό πέρα Σάν τοῦ Μαϊοῦ τές εὐωδιές γιομίζαν τόν ἀέρα, Γλυκύτατοι, ἀνεκδιήγητοι 50 Μόλις εἶν ἔτσι δυνατός ὁ Ἔρωτας καί ὁ Χάρος.
Μ ἄδραχνεν ὅλη τήν ψυχή, καί νά μπει δέν ἠμπόρει Ὁ οὐρανός, κι ἡ θάλασσα, κι ἡ ἀκρογιαλιά, κι ἡ κόρη Μέ ἄδραχνε, καί μ ἔκανε συχνά ν αναζητήσω Τή σάρκα μου νά χωριστῶ γιά νά τόν ἀκλουθήσω. Ἔπαψε τέλος κι ἄδειασεν ἡ φύσις κι ἡ ψυχή μου, Πού ἐστέναξε κι ἐγιόμισεν εὐθύς ὀχ τήν καλή μου Καί τέλος φθάνω στό γιαλό τήν ἀρραβωνιασμένη, Τήν ἀπιθώνω μέ χαρά, κι ἤτανε πεθαμένη. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Στον «Κρητικό» ο Σολωμός επιχειρεί μια σύνθεση ποικίλων ποιητικών τρόπων (δραματικός, αφηγηματικός, λυρικός). Αναγνωρίστε τους τρόπους αυτούς και δώστε υποστηρικτικά παραδείγματα για καθένα από αυτούς, από τα αποσπάσματα 1 [18] και 2 [19]. Μονάδες 20 2. Να παρακολουθήσετε στο απόσπασμα 5 [22] τη δράση της φύσης σε σχέση με τον αγώνα του Κρητικού να σώσει την αγαπημένη του. Μπορείτε να αναγνωρίσετε τη θέση που κατέχει η φύση στο ποιητικό όραμα του Σολωμού; Μονάδες 20 3. Η αφήγηση στον «Κρητικό» δεν παρακολουθεί συνεχώς τα επεισόδια στη χρονογραφική τους διαδοχή. Να αναφερθείτε στα χρονικά επίπεδα της αφήγησης και να εντοπίσετε τις αναχρονίες, στα αποσπάσματα 1 [18] και 2 [19] Μονάδες 20 4. Να σχολιάσετε τους στίχους 48-50 του 5 [22] Μονάδες 20 5. Να συγκρίνετε ως προς το περιεχόμενο και τη δομή τον Όρκο στον «Κρητικό» με τον Όρκο στην παραλογή «Του νεκρού αδελφού», που ακολουθεί. Μονάδες 20 Μάνα με τους εννιά σου γιους και με τη μια σου κόρη, την κόρη τη μονάκριβη την πολυαγαπημένη, την είχες δώδεκα χρονώ κι ήλιος δε σου την είδε! Στα σκοτεινά την έλουζε, στ άφεγγα τη χτενίζει, 5 στ άστρι και τον αυγερινό έπλεκε τα μαλλιά της. Προξενητάδες ήρθανε από τη Βαβυλώνα, να πάρουνε την Αρετή πολύ μακριά στα ξένα. Οι οχτώ αδερφοί δε θέλουνε κι ο Κωσταντίνος θέλει. «Μάνα μου, κι ας τη δώσουμε την Αρετή στα ξένα, 10 στα ξένα κει που περπατώ, στα ξένα που πηγαίνω, αν πάμ εμείς στην ξενιτιά, ξένοι να μην περνούμε. Φρόνιμος είσαι, Κωσταντή, μ άσκημα απιλογήθης. Κι α μόρτει, γιε μου, θάνατος, κι α μόρτει, γιε μου, αρρώστια, κι αν τύχει πίκρα γή χαρά, ποιος πάει να μου τη φέρει; 15 Βάλλω τον ουρανό κριτή και τους αγιούς μαρτύρους, αν τύχει κι έρτει θάνατος, αν τύχει κι έρτει αρρώστια, αν τύχει πίκρα γή χαρά, εγώ να σου τη φέρω». Και σαν την επαντρέψανε την Αρετή στα ξένα, κι εμπήκε χρόνος δίσεχτος και μήνες οργισμένοι 20 κι έπεσε το θανατικό, κι οι εννιά αδερφοί πεθάναν, βρέθηκε η μάνα μοναχή σαν καλαμιά στον κάμπο. Σ όλα τα μνήματα έκλαιγε, σ όλα μοιρολογιόταν, στου Κωσταντίνου το μνημειό ανέσπα τα μαλλιά της. «Ανάθεμά σε, Κωσταντή, και μυριανάθεμά σε, 25 όπου μου την εξόριζες την Αρετή στα ξένα! το τάξιμο που μου ταξες, πότε θα μου το κάμεις; Τον ουρανό βαλες κριτή και τους αγιούς μαρτύρους, αν τύχει πίκρα γή χαρά, να πας να μου τη φέρεις». Από το μυριανάθεμα και τη βαριά κατάρα, 30 η γης αναταράχτηκε κι ο Κωσταντής εβγήκε. Κάνει το σύγνεφο άλογο και τ άστρο χαλινάρι, και το φεγγάρι συντροφιά και πάει να της τη φέρει. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ 1. Η επιθυμία του Σολωμού, όπως την εκφράζει στους στοχασμούς πάνω στους «Ελεύθερους Πολιορκημένους» ήταν «ένα μεικτό αλλά νόμιμο» λογοτεχνικό είδος, ανάμεσα στη δραματική ποίηση που παρουσιάζει τους ήρωες να μιλούν κατευθείαν στο κοινό ή τον αναγνώστη, στην αφηγηματική ποίηση όπου το μεγαλύτερο μέρος αποτελεί η διήγηση των πράξεων μέσω ενός αφηγητή και στη λυρική ποίηση που αποτελεί την άμεση έκφραση της προσωπικής συγκίνησης του ποιητή. Παρόμοια στον «Κρητικό» επιχειρεί να εφαρμόσει ένα συνδυασμό του δραματικού, του αφηγηματικού και του λυρικού τρόπου. Έτσι, «το ποίημα παρουσιάζεται ως δραματικός μονόλογος του ποιητικού προσώπου, το οποίο μας αφηγείται λυρικά την τελευταία και καίρια δοκιμασία της ζωής του» (Ε. Τσαντσάνογλου). Πιο συγκεκριμένα: Αφηγηματικός ποιητικός τρόπος: Ο «Κρητικός» είναι το μόνο ποίημα του. Σολωμού, όπου από την αρχή ως το τέλος μιλάει ένας επινοημένος αφηγητής, που μένει ζωντανός ως το τέλος για να πει την ιστορία του. Ο αφηγητής, που είναι και το κεντρικό πρόσωπο, είναι ομοδιηγητικός και αναλαμβάνει σε α πρόσωπο (πρωτοπρόσωπη δραματοποιημένη αφήγηση απ. 1, στιχ. 1: Ἐκοίταα, απ. 2, στιχ. 1: θα πω) να αφηγηθεί στο κοινό τα γεγονότα που έλαβαν χώρα όταν ναυάγησε. Η αρχή της αφήγησης γίνεται in media res, χωρίς αφηγηματική εισαγωγή, ενώ ο αφηγηματικός ιστός συνυφαίνεται με δύο διαφορετικής κατηγορίας επεισόδια, τα πραγματικά (απ. 1) και τα φανταστικά (ορματισμός της ευτέρας Παρουσίας, αποσπ. 2, στιχ. 5 18). Η κυρίως πλοκή του ποιήματος περιγράφει τις εμπειρίες του ήρωα αφηγητή στη θάλασσα μετά το ναυάγιο, καθώς όμως η ιστορία πηδάει συνεχώς από το παρόν στο παρελθόν ή το μέλλον, η ευθύγραμμη αφήγηση διακόπτεται και στα διάκενά της αναπτύσσονται αναλήψεις (αποσπ. 2, στιχ. 2 4) και προλήψεις (αποσπ. 2, στιχ. 5 18). Επιπλέον αναγνωρίζουμε στον «Κρητικό» μία από τις σταθερές του αφηγηματικού είδους στο επίπεδο της «αφηγημένης ιστορίας», αυτή της «δοκιμασίας». Το σχήμα της δοκιμασίας αποτελεί το διαρθρωτικό άξονα της δράσης. Στα παραπάνω αποσπάσματα, διακρίνουμε μια έκφραση ηρωικής δοκιμασίας στους αγώνες του Κρητικού
ενάντια στους Τούρκους πριν από τον εκπατρισμό του (αποσπ. 2, στιχ. 2 3) μια δεύτερη ανάλογη δοκιμασία διακρίνουμε στην πάλη του ήρωα με τη φουρτουνιασμένη θάλασσα (αποσπ. 1) ενώ μια τρίτη ηθική δοκιμασία στο θέμα της έσχατης κρίσης (αποσπ. 2, στιχ. 5 18). Λυρικός ποιητικός τρόπος: Το ποίημα είναι λυρικό, γιατί ο ποιητής μέσω του αφηγητή εξωτερικεύει τον εσωτερικό του κόσμο (τις απόψεις, τις σκέψεις π.χ. αποσπ. 2, στιχ. 7 14, όπου αποτυπώνονται οι ποιητικές επιδράσεις του Σολωμού και η φιλοσοφία του σχετικά με θέματα όπως: φύση πνεύμα, έρωτας αγνότητα). Ωστόσο, είναι εμφανής και η συγκίνηση του ίδιου του ήρωα Κρητικού (αποσπ. 1, στιχ. 2: «για ξαναφέξε πάλι!», όπου το σχήμα του πλεονασμού και το θαυμαστικό εκφράζουν την έντονη επιθυμία του ναυαγού). Λυρικό στοιχείο αποτελεί, επίσης, η χρήση γλωσσικών τεχνασμάτων και πλούσιων εκφραστικών μέσων που επικεντρώνουν στη συναισθηματική στάση του ομιλητή, και «ανοικειώνουν» το λόγο προσδίδοντάς του έντονη ποιητικότητα και ιδεαλισμό (για παράδειγμα, η έντονη εικονοποιία των στίχων 5 18, του αποσπάσματος 2, η μεταφορά στο στίχο 11 κ.λ.π.). Τέλος, λυρισμό προσδίδει η μουσικότητα του στίχου που επιτυγχάνεται αφενός με την ομοιοκαταληξία που είναι εξάλλου και σύνηθες μορφικό χαρακτηριστικό του παραδοσιακού λυρικού ποιήματος με την οποία ο ποιητής κρατάει έναν ήχο μελωδικό και αφετέρου με τεχνάσματα, όπως η επανάληψη (αποσπ. 1, στιχ. 1: εκοίταα κι ήτανε: η επανάληψη του ηχητικού δισύλλαβου δημιουργεί ηχητικό παιχνίδι και 5 6: αντήχαν αν είχαν: η πλήρης σχεδόν φωνητική ταυτότητα των λέξεων μοιάζει με επανάληψη και μιμείται την ηχώ που περιγράφει ο Κρητικός). ραματικός ποιητικός τρόπος: Καθώς απουσιάζει η δράση, το δραματικό στοιχείο βρίσκεται κυρίως στα λόγια των ηρώων, στις ενδείξεις για την προσωπικότητα του αφηγητή ως δρώντος προσώπου, στην ύπαρξη προσώπων (ο ήρωας και η κορασιά) καθώς και στη σκηνοθεσία του χώρου, ο οποίος από το ανοιχτό πέλαγος στο πρώτο απόσπασμα μεταβαίνει στον υπερβατικό χώρο του Παραδείσου στο δεύτερο απόσπασμα. Ωστόσο το ποίημα θα μπορούσε να χαρακτηριστεί δραματικό κυριότερα εξαιτίας του δραματικού μονολόγου του ήρωα αφηγητή, μέσα στον οποίο μάλιστα ενσωματώνεται και διάλογος (ο διάλογος του αφηγητή με τις ψυχές των νεκρών στο αποσπ. 2, στιχ. 7 18). Στον «Κρητικό», λοιπόν, έχουμε ένα λόγο που αφηγείται δραματοποιώντας μπρος στην κριτική μας φαντασία μια αποκαλυπτική για την ανθρώπινη συνείδηση εμπειρία. 2. Η δράση της φύσης και ο αγώνας του ήρωα βρίσκονται σε στενή αλληλεξάρτηση στον «Κρητικό» του Σολωμού. Οι δυνάμεις της φύσης που ενεργούν στη βάση αυτής της σχέσης αντιπαράθεσης είναι δύο ειδών: στοιχεία αρνητικά που αντιπροσωπεύουν την άλογη βία μέσα στη φύση (θάλασσα, τρικυμία) και στοιχεία θετικά, η ίδια η φύση ως αρχέτυπο του κάλλους και του αγαθού με σημαντικότερο το δεύτερο είδος, αφού η τρικυμία και το ναυάγιο αποτελούν μονάχα το αφηγηματικό πλαίσιο του έργου, ενώ το κέντρο κατέχει η επικοινωνία του ήρωα με τη φύση. Στην πρώτη περίπτωση η τρικυμία και η αναταραχή της φύσης συνδυάζεται με τη δική του ένταση των δυνάμεων, την πάλη, με αποτέλεσμα την αύξηση του αγωνιστικού του φρονήματος για την επίτευξη του σκοπού του, δηλαδή τη σωτηρία της κόρης (Στό πλέξιμο τό δυνατό ὁ χτύπος τῆς καρδιᾶς μου. / (Κι αὐτό μοῦ τ αὔξαιν ) ἔκρουζε στην πλεύρα της κυρᾶς μου). Στη δεύτερη περίπτωση εμφανίζεται μια κλίμακα παραλλαγών με «κλειδί» ένα σχήμα αντιπαράθεσης ανάμεσα στην ηθική θέληση του ήρωα και το πνεύμα της φύσης. Έτσι, λοιπόν, η φύση ως «αντίμαχη δύναμη», πολεμά τον άνθρωπο με δύο τρόπους που βρίσκονται σε συνάρτηση μεταξύ τους: α. ιαβρώνει την ηθική του θέληση με το ακαταμάχητο κάλεσμα για ζωή, την επίγεια ευδαιμονία που ακτινοβολεί η φύση. Στο παραπάνω απόσπασμα έχουμε ένα ταυτόσημο μοτίβο της φύσης ως ενδοκοσμικού παραδείσου, όπου προβάλλει η ζωή ως κατεξοχήν περιοχή πληρότητας και μακαριότητας (στίχοι 29 42) β. Παραλύει την αντίσταση ενάντια στα φυσικά εμπόδια με τη μαγευτική ακτινοβολία των αξιών των οποίων είναι φορέας, δημιουργώντας κρίσιμες συγκρούσεις στο χώρο της συνείδησης, οι οποίες προβάλλουν το καίριο πρόβλημα της ηθικής ελευθερίας του ανθρώπου. Έτσι ενισχύεται η υπεροχή της φυσικής βίας εξουδετερώνοντας το αγωνιστικό φρόνημα του ανθρώπου. Αξιοσημείωτο, όμως, είναι ότι η σύγκρουση αυτή στον «Κρητικό» συμπορεύεται με μια πνευματική ανάταση και μια ηθική ολοκλήρωση. Ο γλυκύτατος ήχος συνοψίζει σ ένα σύμβολο μουσικό τον παναρμόνιο ρυθμό της φύσης που όπως και η φεγγαροντυμένη ως πλαστικό σύμβολο επιδρά καταλυτικά στον αγώνα του ήρωα, αφού τον αφομοιώνει και εξουδετερώνει το αγωνιστικό του πνεύμα με αποτέλεσμα να χάσει τον αγώνα που αγωνιζότανε να σώσει την αγαπημένη του. Άρα ο γλυκύτατος ήχος, με γνώμονα την τελική συνέπεια, λειτουργεί ως παραπλανητικός περισπασμός. Ευθύς εξαρχής δηλώνεται η σαγηνευτική επίδραση του ήχου που πλημμυρίζει το φυσικό χώρο, ενώ ούτε στιγμή ο ήρωας δεν μπόρεσε να νικήσει την ακαταμάχητη λειτουργία του. Κατά τον Ε. Καψωμένο, το μουσικό σύμβολο του ήχου εισάγει μία σχέση διονυσιακή ανάμεσα στον άνθρωπο και τη φύση, όπου το Εγώ απορροφάται από τη φύση και τείνει να διαλυθεί μέσα στην ευρύτερη κοσμική ενότητα ο στίχος 50: (Μόλις εἶν ἔτσι δυνατός ὁ Ἔρωτας καί ὁ Χάρος) είναι χαρακτηριστικός. Με το γλυκύτατο ήχο βγαίνει στην επιφάνεια το διονυσιακό πνεύμα της φύσης και αντιπαρατίθεται στην ισχυρή ατομικότητα του ήρωα ερεθίζοντας τον πόθο του να αρνηθεί το Εγώ, να βγει από τα όρια της ατομικότητάς του (έκσταση) και να ταυτιστεί ολοκληρωτικά με την καρδιά του Κόσμου, να συγχωνευτεί μαζί του (Μέ ἄδραχνε, καί μ ἔκανε συχνά ν αναζητήσω / Τή σάρκα μου νά χωριστῶ γιά νά τόν ἀκλουθήσω). Έχουμε, λοιπόν, μια λανθάνουσα αντιπαράθεση: από τη μια η βούληση και ο αγώνας του Κρητικού, από την άλλη το σαγηνευτικό όραμα μιας ανώτερης τάξης του Κόσμου, που απορροφώντάς τον τείνει να τον αποσπάσει από το στόχο του. Συνολικά, η φύση και η σχέση του ανθρώπου μαζί της εμφανίζεται στον. Σολωμό ως πρόβλημα με κοσμοθεωρητικές προεκτάσεις και αποτελεί οργανικό στοιχείο της ποιητικής μυθολογίας του. Η φιλοσοφία του Σολωμού έχει διπλή
μορφή, σύμφωνα με τις δύο όψεις που παρουσιάζεται στο πνεύμα η φύση. Άλλοτε βαθύς διχασμός στο πνεύμα και αγώνας ανάμεσα στο ηθικό και φυσικό χώρο. Άλλοτε πάλι ο σπιριτουαλισμός του Σολωμού αγκαλιάζει όλη τη φύση στην ενότητά της ταυτισμένη με τις πνευματικές ουσίες. 3. Η αφήγηση στον «Κρητικό» δεν είναι χρονολογική, δεν παρακολουθεί δηλαδή συνεχώς τα γεγονότα με τη φυσική σειρά που διαδραματίστηκαν σύμφωνα με την ιστορική τους εξέλιξη και τη διαδοχή τους στο χρόνο. Μέσα από την αφήγηση του κεντρικού επεισοδίου, το οποίο αποτελεί ένα «κλειστό κύκλωμα» από γεγονότα διατεταγμένα ευθύγραμμα στο χώρο χρόνο (αφήγηση που, ωστόσο, ξεκινά in media res και όχι από ένα σημείο αφετηρίας π.χ. το ναυάγιο), ο ποιητής υφαίνει ολόκληρη την ιστορία του ήρωα πριν και μετά το ναυάγιο, επιτρέποντας έτσι «διαφυγές» από το χρόνο που ορίζουν τα χρονογραφικά διατεταγμένα θέματα. Οι διαφυγές αυτές έχουν τη μορφή των αναλήψεων αναδρομών στο παρελθόν και των προλήψεων προβολών στο μέλλον. Έτσι ο μύθος, η αφήγηση, αναπτύσσεται παράλληλα σε τέσσερα χρονικά επίπεδα, που καλύπτουν όλες τις χρονικές βαθμίδες ως προς το χρόνο των γεγονότων, και τα οποία αλληλοδιαπλέκονται. Πιο συγκεκριμένα: Πρώτο χρονικό επίπεδο (κύρια αφήγηση): ο χρόνος του ναυαγίου και της θαυμαστής εμπειρίας. Στο παραπάνω παράθεμα από τον «Κρητικό», το επίπεδο αυτό αντιπροσωπεύεται από το απόσπασμα 1[18], στίχοι 1 6: η πάλη του ήρωα με τα κύματα. εύτερο χρονικό επίπεδο (αναδρομές στο παρελθόν): το διάστημα της προϊστορίας του ήρωα στην Κρήτη, τα γεγονότα της ζωής του πριν από το ναυάγιο. Τρίτο χρονικό επίπεδο (πρόδρομες αφηγήσεις): τα γεγονότα του παρόντος του ήρωα. Η ζωή του ως πρόσφυγας μετά το ναυάγιο και το χαμό της κόρης. Τέταρτο χρονικό επίπεδο (μεταφυσικός υπερβατικός χρόνος): ο οραματισμός της Έσχατης Κρίσης. (απ.2 [19], στιχ. 5-18) Έτσι, αναφορικά με τα συγκεκριμένα αποσπάσματα, εντοπίζουμε τις ακόλουθες αναχρονίες: α. Αναδρομές: απόσπασμα 2[19], στιχ. 2 3. Ο Κρητικός, ως κατοπινός αφηγητής των γεγονότων, ο οποίος απευθύνεται σ ένα υποθετικό ακροατήριο, κάνει μια αναδρομική αναφορά στους αγώνες για την ελευθερία στην Κρήτη, στους χαμένους συντρόφους και στις λαβωματιές που ο ίδιος απέκτησε στη μάχη. β. Προλήψεις: απόσπασμα 2, στιχ. 4. Υπαινικτική αναφορά στο θάνατο της κόρης. Η πρόδρομη αφήγηση λειτουργεί ως προσήμανση του χαμού της αγαπημένης του Κρητικού, γεγονός που συντελείται μόνο στο τέλος του ποιήματος. απόσπ. 2, στιχ. 5 18. Πρόκειται ουσιαστικά για μια παρένθετη ενότητα, μια παρέκβαση, όπου ο αφηγητής κάνοντας ένα συνειρμικό άλμα μεταβαίνει σ ένα απώτατο σημείο του μελλοντικού χρόνου, τη ευτέρα Παρουσία, και στον υπερβατικό χώρο του Παραδείσου, οραματιζόμενος την ώρα που θα ξαναδεί και θα ξανασμίξει την αγαπημένη του κατά την ανάσταση των νεκρών. Από αφηγηματολογική άποψη, το «επεισόδιο» αυτό αντιστοιχεί σε μια τυπική οκιμασία δικαίωσης προοιωνίζοντας τη θετική έκβαση: η κόρη εμφανίζεται δικαιωμένη, γεγονός που αποτελεί «πρόκριμα» για το αποτέλεσμα της αναμενόμενης κρίσης. Στα πλαίσια, λοιπόν, του ποιήματος ως συνόλου, οι αναδρομές, ή «παλίνδρομες μνήμες» κατά τον. Μαρωνίτη, συνιστούν μια συνοπτική και διασπαρμένη αλλά πλήρης βιογραφία του ήρωα ως την κρίσιμη μέρα του ναυαγίου, ενώ προλήψεις και αναδρομές μαζί συνιστούν επιβραδύνσεις. 4. Ο αφηγητής, αφού απέκλεισε με το εκτεταμένο σχήμα άρσης την περίπτωση να ανήκει ο γλυκύτατος ήχος στους κοσμικούς ήχους, προβαίνει στους στίχους 45-50 στον προσδιορισμό της ποιότητας και της προέλευσής του, δίνοντας ωστόσο γενικούς χαρακτηρισμούς και δευτερεύοντα χαρακτηριστικά του, αφού ο ήχος είναι υπερκόσμιος. Συγκεκριμένα στον στίχο 48 με τη στροφή του υποκειμένου από τον ενικό στον πληθυντικό αριθμό (ήχος) αποδίδεται η διάχυση του ήχου σε όλη την πλάση την οποία και μεταμορφώνει σε κάτι μυστηριακό, μαγικό κάνοντάς τη να μοιάζει με επίγειο παράδεισο εξάλλου ο Σολωμός είχε συνείδηση της τυχαίας φωνητικής ομοιότητας ανάμεσα στις λέξεις Μαΐου [Μαγιού] μάγια. Στον στίχο 49 υπονοείται η εξωκοσμική, θρησκευτική προέλευση του ήχου μέσω του επιθέτου ανεκδιήγητος δηλαδή ανεπανάληπτος, άρρητος, εξωανθρώπινος, ένα επίθετο που έχει θρησκευτικές συνδηλώσεις αφού απαντά στους Πατέρες της Εκκλησίας και την Υμνογραφία. Η παρομοίωση στο στίχο 50 αποτυπώνει αισθητικά την καταλυτική δύναμη του μουσικού ήχου που συγκρίνεται και αναδεικνύεται δυνατότερος από τη συνδυασμένη δύναμη του Έρωτα και του Χάρου. Οι δύο αυτές νοητές μορφές, η σύζευξη των οποίων αποτελεί στοιχείο της Ορφικής και Ελευσίνειας λατρείας, είναι δύο ομοειδείς εκδηλώσεις του ίδιου καταλυτικού ενστίκτου που ερεθίζει στην ψυχή του Κρητικού ο ήχος και σχετίζονται με την αγαπημένη του, αφού ο Έρωτας κυριεύει την ψυχή της και ο Χάρος της την παίρνει. Χάρη στη συνεργασία αυτών των δύο κοσμογονικών εννοιών μπόρεσε ο Κρητικός να υπερβεί το φυσικό χρόνο και να ρίξει μια ελάχιστη ματιά στην αιωνιότητα ώστε να προσμένει με χαρά την ευδαιμονία του Παραδείσου. 5. Η παρουσία του όρκου στη δημοτική ποίηση, από την οποία έχει δεχθεί επιρροές ο Σολωμός είναι συχνή και αποσκοπεί στην επιβεβαίωση της αλήθειας των λόγων ενός προσώπου ή στην επισφράγιση μιας υπόσχεσης. Τόσο στο απόσπασμα 2 [19] από το «Κρητικό» όσο και στην παραλογή «Του νεκρού αδερφού» ο όρκος έχει δομικό και λειτουργικό ρόλο. Στο δημοτικό τραγούδι ο όρκος του Κωνσταντή προωθεί την πλοκή και εξελίσσει τον ποιητικό μύθο αφού εξαιτίας αυτού η Αρετή παντρεύεται και ξενιτεύεται. Επίσης προοικονομεί δύο καίρια σημεία του ποιήματος: την κατάρα της μάνας προς το γιο που δεν είναι σε θέση να εκπληρώσει την υπόσχεσή του και την επάνοδο του νεκρού Κωνσταντή στον πάνω κόσμο για να τηρήσει τον όρκο του. Στον «Κρητικό» από την άλλη πλευρά, η λειτουργία του όρκου είναι τριπλή: αφενός πείθει τον αναγνώστη για την «αλήθεια» των μεταφυσικών εμπειριών που βίωσε ο ήρωας, συνδέοντας έτσι την ιστορία με τον υπερβατικό χώρο/χρόνο της ευτέρας Παρουσίας αφετέρου μέσω της αναδρομικής αφήγησης δίνει πληροφορίες για τον παρελθόν του ήρωα στην Κρήτη κατά τρίτον μέσω της πρόδρομης αφήγησης
συντελείται η προσήμανση του θανάτου της κόρης και έτσι ο αναγνώστης προϊδεάζεται για την έκβαση της ιστορίας. Αξίζει επίσης να σημειώσουμε και στους δύο όρκους την παρουσία του τριαδικού σχήματος («Μα τες...μα τους...μα των» στους στίχους 2-4 του Κρητικού και «αν τύχει... αν τύχει... αν τύχει...» στους στίχους 16-17 της παραλογής). Αναφορικά με το περιεχόμενο και οι δυο όρκοι διαπνέονται από την πίστη σε υψηλά ιδανικά και αξίες, η καθολικότητα των οποίων αποτελεί εχέγγυο για τα λόγια των ηρώων και επιτυγχάνει το στόχο τους που είναι να πειστούν οι δέκτες το υποθετικό ακροατήριο στον Κρητικό, η μάνα στην παραλογή. Η διαφορά των δύο όρκων, ωστόσο, έγκειται στο είδος των ιδανικών. Ο Κωνσταντής ορκίζεται στο θεό και στους αγίους, σε ιδανικά γενικώς αποδεκτά από την κοινωνία της εποχής, στα πρότυπα της θρησκευτικότητας και της χριστιανικής πίστης. Στον Κρητικό όμως, ο ήρωας ορκίζεται σε όσα για τον ίδιο προσωπικά είναι ιερά και πολύτιμα. Με ανιούσα κλιμάκωση, λοιπόν, συνθέτει την προσωπική του αξιολογική κλίμακα που ξεκινά από την πίστη στη γενναιότητα, την πολεμική ανδρεία (λαβωματιές πού μὄφαγαν τά στήθια), κλιμακώνεται στην αξία της συντροφικότητας και της φιλοπατρίας. (Μα τούς συντρόφους πὄπεσαν στήν Κρήτη πολεμώντας) για να κορυφωθεί στην ψυχή της αγαπημένης του υπογραμμίζοντας το μέγεθος της αγάπης του και υποδεικνύοντας ως ύψιστο ιδεώδες τον Έρωτα. Επιμέλεια Κόρκακα Σάνδη