Ο δημόσιος χώρος ως φορέας ωφέλειας για την ενίσχυση της τοπικής ταυτότητας πολιτισμικού αγαθού που ανήκει σε όλους και οι κίνδυνοι από την ιδιωτικοποίησή του Ευφροσύνη Τσακίρη, Διπλωματούχος αρχιτέκτων Μηχανικός (N.T.U.A), υποψήφια Διδάκτωρ στον τομέα Πολεοδομίας Χωροταξίας (N.T.U.A, U.C.L) Εισαγωγή στην έννοια της ταυτότητας του τόπου Η αυτεπίγνωση αποτελεί πανανθρώπινη ανάγκη, ενώ η έλλειψή της οδηγεί σε υπαρξιακή σύγχυση. Η διαπίστωση ετούτη μας οδηγεί στην μελέτη της ατομικής ταυτότητας αντικειμένου της αυτεπίγνωσης και στη διερεύνηση των στοιχείων που την διαμορφώνουν. Αποδεικνύεται ότι μεταξύ άλλων ο τόπος και τα πράγματα συναρτούν την ατομική ταυτότητα και ότι χωρίς την επίγνωση και βίωσή τους, ο άνθρωπος νιώθει αποπροσανατολισμό, αποξένωση, «μια σύγχυση νοημάτων, χωρική και υπαρξιακή ανασφάλεια» (Norberg Schulz, [1979], 2009, 5, 24). Για να εννοηθεί και να βιωθεί ο γεωγραφικός χώρος ως τόπος, πρέπει να επιδεικνύει ένα σύνολο χαρακτηριστικών. Η ικανότητα εστίασης στο χώρο των ανθρώπινων προθέσεων, εμπειριών και συμπεριφορών αποτελεί θεμελιώδη ποιότητα για τον τόπο (Relph, 1976), καθώς και η σταθερότητα, ο προσανατολισμός, η αναγνωσιμότητα, η ύπαρξη νοημάτων και αξιών, η ανάπτυξη συναισθηματικών δεσμών, ατομικών και κοινωνικών δραστηριοτήτων (Relph, 1992). Ο χώρος λοιπόν εμποτίζεται με ποιότητες και ιδιότητες και προκύπτει ο τόπος, ο οποίος προσδιορίζεται στη συνέχεια μέσα από την ιδιαίτερη ταυτότητά του. Στην αστική θεωρία η ταυτότητα του τόπου θεωρείται ως «μοναδικότητα της οντότητας ενός τόπου, όπως αυτή εκφράζεται μέσα από το τοπίο του, μέσα από αυτό που προσφέρει η αντιληπτική εικόνα του» (Στεφάνου, 1999) και ως «τη μοναδική και οικουμενική σχέση που υπάρχει ανάμεσα σε ένα συγκεκριμένο τόπο και στις κατασκευές που υπάρχουν σε αυτόν» (Rossi, 1991). Αν θέλαμε να προσδιορίσουμε αναλυτικότερα τα στοιχεία εκείνα που συνισφέρουν στην ανάπτυξη μιας ιδιαίτερης ταυτότητας για τον τόπο, θα έπρεπε να κάνουμε μια κατάταξη αυτών σε αισθήσεις, συναισθήματα και νοήματα, που προέρχονται από υλικά ή άυλα ερίσματα. Μεταξύ των υλικών ερεισμάτων θα επισημαίναμε την ελκυστικότητα του φυσικού τοπίου που μπορεί να αποτελείται από φυσικά στοιχεία, όπως νερό, όρη, πράσινο και άλλα υλικά που διαμορφώνονται σε σημεία, διαδρομές και επιφάνειες οριζόντιες και κατακόρυφες, τη μορφολογική ποικιλία, το ενδιαφέρον, την πρωτοτυπία, την αναγνωσιμότητα κλπ. του ανθρωπογενούς τοπίου που αποτελείται από κενά και πλήρη, ή κτίσματα, ύπαιθρο και δρόμους και ακόμη από μικρότερα στοιχεία 1
πλήρωσης του χώρου, σταθερά, όπως μικρο-κατασκευές, ταμπέλες, σήματα, χρηστικά ή άλλα αντικείμενα και κινούμενα, έμψυχα και άψυχα. Τα άυλα ερείσματα αποτελούνται από σκέψεις, συνειρμούς, σημασίες, που σχετίζονται με την ιστορία, τις παραδόσεις, τις συνήθειες, τις θρησκευτικές αντιλήψεις κλπ ενός τόπου. Οι αισθήσεις δεν περιορίζονται στην όραση, αλλά συμπεριλαμβάνουν την ακοή, τη γεύση, την αφή, έτσι τα υλικά ερείσματα επιδρούν με πολλούς τρόπους, μέσα από ήχους, μυρωδιές, υφή των υλικών κλπ. Τα συναισθήματα και τα νοήματα εξαρτούνται από υλικά στοιχεία, όπως ιστορικά κτίρια, ναοί, παραδοσιακές διαδρομές κλπ. και από άυλα, όπως μύθους, ταμπού, απαγορεύσεις, κλπ. (Στεφάνου, 1999, 25, 117). Από την παραπάνω ανάλυση προκύπτει ότι η ταυτότητα ενός τόπου διαμορφώνεται από πολυποίκιλα στοιχεία του, που δύναται να αλληλεπιδράσουν μεταξύ τους και με τον άνθρωπο με πολλούς διαφορετικούς τρόπους. Η διαδικασία με την οποία συγκροτείται, διατηρείται, ενισχύεται ή αποδυναμώνεται και χάνεται η ταυτότητα του τόπου δεν είναι απλή και προφανής, συνεπώς για την προστασία της μεριμνούν πολλές επιστημονικές ειδικότητες. Η εστίαση στη διαχείριση των υλικών ερεισμάτων του χώρου αφορά κυρίως τον αρχιτεκτονικό, τον τοπιακό και τον αστικό σχεδιασμό. Αν και δεν είναι εύκολο να διαχωριστούν τα πεδία εφαρμογής των τριών ειδικοτήτων, κυρίως η κλίμακα και η φύση των ερεισμάτων που πραγματεύεται ο σχεδιασμός προσδιορίζει το σχετιζόμενο πεδίο για κάθε ειδικότητα. Έτσι ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός εξειδικεύεται περισσότερο στα κτίσματα, στη μικρή κλίμακα και τους ιδιωτικούς χώρους, ο τοπιακός σχεδιασμός διαχειρίζεται τα στοιχεία του φυσικού τοπίου, ενώ ο αστικός σχεδιασμός εφαρμόζεται σε μεγαλύτερες κλίμακες και αφορά περισσότερο τον δημόσιο, παρά τον ιδιωτικό χώρο. Η εισήγηση εστιάζεται στο δημόσιο χώρο και συνεπώς πραγματεύεται ζητήματα και δράσεις που εντάσσονται στα πλαίσια του αστικού σχεδιασμού. Στο επόμενο τμήμα της ομιλίας θα επιχειρήσουμε να διερευνήσουμε την έννοια του δημόσιου χώρου, να δείξουμε τη σημαντικότητα της προστασίας και της ενίσχυσης της ταυτότητας ειδικά στο δημόσιο χώρο και να περιγράψουμε τις συνθήκες μέσω των οποίων συντελείται η απώλειά της. Υποστηρίζεται ότι η ιδιωτικοποίηση, κυρίως μέσα από τη διεθνοποίηση, σε συνδυασμό με την έλλειψη επαρκούς κρατικής μέριμνας για την προστασία της τοπικής ταυτότητας έχει οδηγήσει στην αποδυνάμωσή της. Καθώς το κύριο πεδίο εφαρμογής του αστικού σχεδιασμού είναι ο δημόσιος χώρος, προτείνεται να διερευνηθούν οι τρόποι δράσης του στην ενίσχυση της ταυτότητάς του. Για το σκοπό αυτό θα παρουσιαστούν στο τρίτο μέρος παραδείγματα διαμόρφωσης πλατειών και πάρκων από το διεθνή χώρο που έχουν ως αντικείμενο την ενίσχυση της τοπικής ταυτότητας. 2
Ο δημόσιος χώρος και η απώλεια της ταυτότητάς του Ο δημόσιος χώρος προσδιορίζεται όσον αφορά τη χρήση του, ως χώρος που είναι ανοιχτός και προσβάσιμος σε όλους, ανεξάρτητα από φύλο, φυλή, εθνικότητα, ηλικία, κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο και όσον αφορά το είδος του, ως υπαίθριος χώρος, που αποτελείται από δρόμους, πλατείες, πάρκα και κτισμένος χώρος, που αποτελείται από βιβλιοθήκες, πολιτιστικά κτίρια, κρατικές υπηρεσίες κλπ. Ο χώρος όμως αποτελείται, όπως περιγράψαμε, και από διάφορα άλλα υλικά και άυλα στοιχεία, όπως σήματα, διαφημίσεις, θέες, μυρωδιές, ήχους, συνήθειες, παραδόσεις, κλπ. Άρα η έννοια του δημόσιου χώρου συμπεριλαμβάνει πολλά περισσότερα στοιχεία πέραν των χώρων και των φυσικών προσβάσεων (Chua & Edwards, 1992), οι αισθήσεις, τα συναισθήματα και τα μηνύματα που προέρχονται από αυτά είναι επίσης δημόσια, δηλαδή προσβάσιμα από όλους. Υπό αυτό το πρίσμα, η έννοια της ταυτότητας του τόπου, που όπως αναλύθηκε συνίσταται από τα στοιχεία του χώρου και τις συνεκδοχές τους, αποκτά ιδιαίτερη σημασία, καθώς αφορά πλέον το κοινό και το δημόσιο. Πράγματι, η ταυτότητα του τόπου γίνεται στο δημόσιο χώρο ανοιχτό πεδίο διάδρασης, όπου με τη συμμετοχή του κοινού αναδιαρθρώνεται συνεχώς προς νέες κατευθύνσεις. Οι διαρροές ή οι αποκρυσταλλώσεις της ταυτότητας έχουν εδώ ευρύτερη επιρροή και αποκτούν κοινωνική κρισιμότητα, καθώς διαμορφώνουν την ιδεολογία πρώτα σε κοινωνικό, και έπειτα σε ατομικό επίπεδο. Επομένως για την προστασία της ταυτότητας του τόπου θα πρέπει δωθεί προτεραιότητα και εστίαση στον τρόπο που αυτή παρίσταται και γίνεται αντιληπτή στους δημόσιους χώρους. Σήμερα γίνεται λόγος για κουραστική ομοιομορφία, χάος, έλλειψη χαρακτήρα και ταυτότητας στο δημόσιο χώρο (Στεφάνου, 1999, 203). Στην εικόνα των δρόμων, των πλατειών, των πάρκων σπάνια αναδεικνύονται στοιχεία τοπικής ιδιαιτερότητας, καθώς αυτά επισκιάζονται από αδιάφορα στοιχεία που εντοπίζονται σε κάθε χώρο και κυριαρχούνται από μηνύματα που παρουσιάζουν περισσότερο διεθνείς, παρά τοπικές αναφορές. Από τα κάγκελα στους δρόμους, τις πλάκες πεζοδρομίου, την ομοιόμορφη φύτευση, τα τυποποιημένα παγκάκια, μέχρι τις επαναλήψεις μορφών και υλικών στις όψεις των κτιρίων, προκύπτει μια εικόνα που μπορεί να εντοπιστεί οπουδήποτε. Ετούτη η ομοιομορφία προκαλεί στον άνθρωπο έλλειψη προσανατολισμού και ταύτισης με το περιβάλλον του, κατά συνέπεια υπαρξιακή σύγχιση (Norberg Schulz, [1979], 2009, 23). Πέραν της ομοιομορφίας, τα μηνύματα που προβάλλονται στο χώρο, μέσα από οπτικά π.χ. διαφημιστικές πινακίδες, και άλλα ερείσματα όπως χαρακτηριστικές μυρωδιές, ήχοι, κλπ, αφορούν περισσότερο εμπορικά συμφέροντα με διεθνή παρουσία, παρά πολιτιστικές αξίες και τοπικές πρωτοβουλίες. Τα διαφημιστικά σποτάκια επισκιάζουν τη μουσική, το εταιρικό σήμα αντικαθιστά το έργο τέχνης, η μυρωδιά ενός 3
χάμπουργκερ υπερκαλύπτει το άρωμα ενός λουλουδιού, ή της θάλασσας, η πολυεθνική καφετέρια αγοράζει το τοπικό καφενείο. Κατά συνέπεια ο άνθρωπος διαπαιδαγωγείται και εξελίσσεται στα πλαίσια που του υπογορεύει ο ιδιωτικός τομέας (εμπόριο) και ιδιαίτερα οι πολυεθνικές εταιρίες και όχι ο δημόσιος τομέας (πολιτισμός) και η τοπική πρωτοβουλία. Η ομοιομορφία, η διεθνοποίηση και το ιδιωτικό εμπορικό συμφέρον είναι λοιπόν συνεργαζόμενοι πρωτεργάτες στην αποδυνάμωση της τοπικής ταυτότητας. Οι λόγοι που η ομοιομορφία, η διεθνοποίηση και το ιδιωτικό εμπορικό συμφέρον έχουν αποκτήσει τόση μεγάλη ισχύ μπορεί να είναι πολλοί και περίπλοκοι, αλλά στη βάση τους φαίνεται να είναι οικονομικοί και διαχειριστικοί. Αν περιοριστούμε στην εκδήλωση του φαινομένου στην χώρα μας και συγκεκριμένα στην Αθήνα, η παρατήρηση της μεταμόρφωσης μεγάλων δημόσιων χώρων σε πάρκα πολλαπλών χρήσεων με ταυτόχρονη εγκατάσταση σε αυτούς πολυεθνικών εταιριών, μας δίνει το έρεισμα να υποθέσουμε τους πιθανούς λόγους που αναζητούμε: Βλέπουμε λοιπόν ότι οι μελέτες ανάπλασης δημόσιων χώρων δε περιέχουν απαραίτητα νήξεις, ρυθμίσεις, στρατηγικές και δεσμεύσεις για την ενίσχυση της ταυτότητας του τόπου, ή όπου αυτές υπάρχουν ή απαιτούνται από το κράτος, είναι ανεπαρκείς και εύκολα παρερμηνεύονται ή παρακάμπτονται. Στις περιπτώσεις εγκατάστασης εμπορικών εταιριών στους δημόσιους χώρους δεν ελέγχεται επαρκώς η επίδραση που θα έχει στην αλλοίωση της τοπικής ταυτότητας η εγκατάστασή τους, όχι μόνο ως κτιριακός όγκος, αλλά με όλες τις προαναφερόμενες συνεκδηλώσεις του. Θα έπρεπε λοιπόν να θεσμοθετηθεί ένα πιο αυστηρό πλαίσιο για τις μελέτες που αφορούν το δημόσιο χώρο και θα έπρεπε να συμπεριλάβει αναλυτικά όλες τις πτυχές που θα μπορούσαν να επηρεάσουν την ταυτότητα του τόπου. Η παρουσία πολυεθνικών εταιριών στους δημόσιους χώρους αιτιολογείται από τα συγκριτικά πλεονεκτήματα που παρουσιάζουν αυτές για την εγκατάστασή τους: επιρροής, οικονομικά, διαχειριστικά, εγγυητικά, συστημάτων προβολής, κλπ. Το κράτος, το οποίο ενοικιάζει το δημόσιο χώρο ρισκάρει λιγότερο με τις μεγαλύτερες και πιο εύρωστες πολυεθνικές εταιρίες, οι οποίες διαθέτουν περισσότερους πόρους για την ανάπτυξη, συντήρηση και προβολή των επιχειρήσεών τους. Το κράτος, δηλαδή, στις επιλογές του αξιολογεί περισσότερο με κριτήρια οικονομικά, παρά τοπικά, καθώς τα πρώτα επιφέρουν μεγαλύτερα οικονομικά οφέλη σε μια πιο βραχυπρόθεσμη προοπτική από τα δεύτερα. Επιπλέον οι γραφειοκρατικές διαδικασίες που απαιτούνται για την εγκατάσταση σε δημόσιο χώρο μιας εταιρίας είναι πολλές και οι πολυεθνικές έχουν μεγαλύτερη διαχειριστική ικανότητα. Δε θα ήταν ωστόσο σωστό να καταδικάσουμε εν γένει την παρουσία ιδιωτικών επιχειρήσεων σε δημόσιους χώρους, καθώς η εγκατάστασή τους συνδέεται και 4
με θετικές όψεις. Καταρχήν υπάρχει ζήτηση από το κοινό για τις υπηρεσίες που προσφέρουν και η συγκέντρωση πολλών λειτουργιών σε ένα δημόσιο χώρο τον εμπλουτίζει με ποικιλία χρήσεων, η απουσια των οποίων θα οδηγούσε σε ερήμωση του χώρου. Δεύτερον, οι επιχειρήσεις προκειμένου να προσελκύσουν το κοινό, φροντίζουν για το χώρο και ακόμη, τα έσοδα από το ενοίκιο δύναται να επενδυθούν στην συντήρησή του. Ακόμη, η ομοιομορφία που δημιουργείται στο χώρο από την επανάληψη των ίδιων συχνά πρακτικών σχεδιασμού και την τοποθέτηση τυποποιημένων αντικειμένων δικαιολογείται από την διαχειριστική δυσκολία που συνεπάγεται η πολυπλοκότητα μιας μελέτης, ή ο έλεγχος των προδιαγραφών των στοιχείων της. Προκειμένου να επιτευχθεί ευκολότερα και γρηγορότερα η ανάπλαση ενός χώρου, η πολυπλοκότητα και η ποικιλία ενδέχεται να λάβει δευτερεύοντα ρόλο. Συνεπώς, λόγω του ότι το πρόβλημα φαίνεται να είναι πολυδιάστατο, οι προτάσεις που έπονται δεν καταδικάζουν την υπάρχουσα κατάσταση, αλλά υποδυκνείουν τρόπους με τους οποίους θα μπορούσε να προκύψει μια καλύτερη εκδοχή της. Έτσι, προτείνεται η συνεργασία όλων των παραγόντων που εμπλέκονται στη διαμόρφωση των δημόσιων χώρων, των επιχειρήσεων, του κράτους, των μελετητών, με κοινό στόχο την προσπάθεια προστασίας και ενίσχυσης της ταυτότητας του τόπου στους δημόσιους χώρους. Όταν λοιπόν διατίθενται από το κράτος δημόσιοι χώροι για εγκατάσταση επιχειρήσεων, παίζει ρόλο για την προστασία της τοπικής ταυτότητας η επιλογή τοπικών επιχειρήσεων και ο αυστηρός έλεγχος του τρόπου που αυτές θα επηρεάσουν μέσω αισθητηριακών ερεισμάτων και μηνυμάτων το περιβάλλον τους. Πέραν όμως της εγκατάστασης των επιχειρήσεων, ο σχεδιασμός του δημόσιου χώρου στο σύνολό του θα πρέπει να διαπνέεται από στόχους ενίσχυσης της τοπικής ταυτότητας. Ο αστικός σχεδιασμός καλείται εδώ όχι μόνο να αναδείξει τα στοιχεία που υπάρχουν στους χώρους στους οποίους παρεμβαίνει, αλλά και να αντιπροσωπεύσει στοιχεία του ευρύτερου περιβάλλοντός και να τα ενσωματώσει στην αστική παρέμβαση. Η αναφορά της συνθετικής ιδέας στο γειτονικό και στο ευρύτερο περιβάλλον θα εμπλουτίσει το έργο με χαρακτηριστικά ιδιαιτερότητας σε πολλά επίπεδα και κλίμακες. Η αντιπροσώπευση των στοιχείων αυτών στο χώρο της αστικής παρέμβασης επιτυγχάνεται με την εφαρμογή στρατηγικών σχεδιασμού που ενσωματώνουν χειρισμούς συμβόλων, σχημάτων, υφών, υλικών, γεωμετρικών χαράξεων, αντιπροσωπευτικών χωρικών διαμορφώσεων κλπ. Στα παρακάτω παραδείγματα θα δούμε την εφαρμογή κάποιων τέτοιων στρατηγικών στο σχεδιασμό τριών πλατειών και δύο πάρκων. Ο αστικός σχεδιασμός σε πλατείες και πάρκα με αντικείμενο την ενίσχυση της ταυτότητας του τόπου 5
Στην Federal Tribunal Plaza της Martha Schwartz (Minneapolis, Minnesota, USA, 1996) η ιδέα ήταν να αποτελέσει η πλατεία πεδίο αναπαράστασης των βασικών χαρακτηριστικών της περιοχής. Για το σκοπό αυτό χρησιμοποιήθηκαν δύο κυρίαρχα στοιχεία, το φυσικό τοπίο που αποτελείται από πράσινους λόφους και η κύρια οικονομική δραστηριότητα που είναι η ξύλευση. Η πλατεία, της οποίας το δάπεδο είναι πλακόστρωτος κάνναβος, συμβολίζοντας έτσι το σύγχρονο αστικό περιβάλλον, είναι διάσπαρτη με επιμήκεις φυτεμένους τύμβους που παραπέμπουν στους λόφους του φυσικού τοπίου, ενώ ενδιάμεσά τους βρίσκονται ξαπλωμένοι κορμοί δέντρων, που χρησιμεύουν ως καθίσματα. Η Pershing Square των Legorreta Arquitectos (Los Angeles, USA, 1994), έχει σχεδιαστεί επίσης στη βάση μιας μεταφοράς. Η δημιουργία της πλατείας συμβολίζει την ίδρυση των ισπανικών πόλεων στην Αμερική και συγκεκριμένα του Los Angeles. Δύο νοητοί άξονες στις κατευθύνσεις Β-Ν και Α-Ν διασταυρώνονται στο κέντρο της πλατείας σχηματίζοντας έναν σταυρό. Με τον ίδιο τρόπο που πάνω σε μια αντίστοιχη διαμόρφωση τοποθετούσαν παραδοσιακά στις πρώτες ισπανικές πόλεις τα δημόσια κτίρια, τοποθετήθηκαν στην πλατεία διάφορα στοιχεία, όπως ένα σιντριβάνι, περίπτερα, πράσινοι χώροι, κλπ. Η Plaza Berri των Jacobs & Poullaouec-Gonidec (Montreal, Quebec, Canada, 1992) είναι ένα κεκλιμένο επίπεδο που καλύπτεται από χλοοτάπητα και διασχίζεται από μαρμάρινα κανάλια με νερό, στην αφετηρία των οποίων υψώνονται μεταλλικά γλυπτά δέντρων. Το τοπίο της πλατείας παραπέμπει στην κερκιδωτή διαμόρφωση της ανατολικής πλαγιάς του Mont Royal, της οποίας τα ίχνη έσβησαν με την ανάπτυξη της πόλης. Τα κανάλια αναπαριστούν ρυάκια με νερό που κατέβαιναν κάποτε από την πλαγιά σχηματίζοντας καταρράκτες και τώρα χάνονται κάτω από την πόλη, ενώ το δίκτυο των γεφυρών που διασταυρώνεται με τα κανάλια είναι σχεδιασμένο σε παραλληλία με τον άξονα των κύριων χαράξεων του σχεδίου της πόλης. Στο Poblenou Park των Ruisanchez & Vendrell (Barcelona, Spain, 1992) οι πεζόδρομοι σχηματίζουν ένα κάνναβο. Οι διαμήκεις πεζόδρομοι ακολουθώντας το ανάγλυφό του πάρκου συντάσσονται με την τοπογραφία του, ενώ οι κάθετοι αποτελούν συνέχεια των παλαιών δρόμων της γειτονικής συνοικίας. Ανάλογα με το πού οδηγούν οι κάθετοι πεζόδρομοι, σηματοδοτούνται με διαφορετικά χρώματα και υλικά. Με τον τρόπο αυτό επιτυγχάνεται η συσχέτιση του φυσικού με το ανθρωπογενές τοπίο. (Cerver, 2000) Ο σχεδιασμός της παρόχθιας ζώνης του ποταμού Guadalquivir στη Σεβίλλη ως εκπαιδευτικό και ιστορικό πάρκο (διπλωματική και μεταπτυχιακή εργασία στον αστικό σχεδιασμό ETSA Seville, NTUA, UCL, 1997 1998) δανείζεται στοιχεία της ταυτότητας του ιστορικού πυρήνα της πόλης, τα οποία εγγράφει στο έργο μέσω ενός συστήματος γεωμετρικών προβολών και μιας βιβλιοθήκης χαρακτηριστικών σχημάτων και χωρικών διαμορφώσεων. Στο πρώτο στάδιο της μελέτης συγκεντρώθηκαν στοιχεία για την ιστορία της πόλης και 6
συσχετίστηκαν με χώρους μέσα στον ιστορικό πυρήνα της. Από τη συσχέτιση επιλέχθηκαν επτά σημεία που αποφασίστηκε να αποτελέσουν το σκελετό πάνω στον οποίο θα σχεδιαζόταν το πάρκο. Για να συνδεθούν τα σημεία με το χώρο του πάρκου χαράχτηκαν άξονες από κάθε σημείο που περνούν από το κέντρο του ιστορικού πυρήνα και διασχίζουν το πάρκο και τον ποταμό. Η ιστορία κάθε σημείου αποτυπώθηκε έπειτα στον αντίστοιχο άξονα, γεφύρωσε τον ποταμό και στην απόληξη του σχεδιάστηκαν ενημερωτικά περίπτερα για την ιστορία της πόλης. Στο δεύτερο στάδιο της μελέτης αναλύθηκε μορφολογικά ο χάρτης του ιστορικού πυρήνα, αποτυπώθηκαν χαρακτηριστικές χωρικές διαμορφώσεις, στη συνέχεια σχηματοποιήθηκαν και συντάχθηκε πίνακας προτύπων σχεδίων που χρησιμοποιήθηκε στον εμπλουτισμό της σύνθεσης. Βιβλιογραφία Cerver, F. A. (2000). The world of contemporary architecture. Cologne: Konemann. Chua, B. H., & Edwards, N. (Επιμ.). (1992). Public space: design, use, and management. Singapore: Singapore University Press. Cresswell, T. (2004). Place: a short introduction. Ellin, N. (1999). Postmodern Urbanism. New York: Princeton Architectural Press. Hague, C., & Jenkins, P. (Επιμ.). (2005). Place identity, participation and planning. Abingdon, Oxfordshire, England: Routledge. Moore, C. (1962). Toward Making Places. Landscape. Norberg - Schulz, C. (2009) [1979]. Το πνεύμα του τόπου. Για μια φαινομενολογία της Αρχιτεκτονικής Αθήνα: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις ΕΜΠ. Relph, E. (1976). Place and Placelessness. London: Pion. Rossi, A. (1991) [1966]. Η αρχιτεκτονική της πόλης. Θεσσαλονίκη: University Studio Press. Στεφάνου, Ι., & Στεφάνου, Ι. (1999). Η περιγραφή της εικόνας της πόλης. Αθήνα: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις ΕΜΠ. 7