ΡΑΣΗ: 1 ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΤΗΣ ΕΝΕΡΓΟΥ ΓΗΡΑΝΣΗΣ ΑΠΟ ΤΙΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ ΣΤΟΝ ΠΡΩΤΟΓΕΝΗ, ΕΥΤΕΡΟΓΕΝΗ ΚΑΙ ΤΡΙΤΟΓΕΝΗ ΤΟΜΕΑ

ΡΑΣΗ: ΤΙΤΛΟΣ: 1 ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΤΗΣ ΕΝΕΡΓΟΥ ΓΗΡΑΝΣΗΣ ΑΠΟ ΤΙΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ ΣΤΟΝ ΠΡΩΤΟΓΕΝΗ, ΕΥΤΕΡΟΓΕΝΗ ΚΑΙ ΤΡΙΤΟΓΕΝΗ ΤΟΜΕΑ ράση 1: Μελέτη ανάλυσης της υφιστάµενης κατάστασης στον τοµέα της διαχείρισης της ηλικιακής διάρθρωσης του ανθρωπίνου δυναµικού στον πρωτογενή, δευτερογενή και τριτογενή τοµέα. ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΠΑΡΑ ΟΤΕΟΥ ΤΙΤΛΟΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΦΟΡΕΑΣ: ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΜΕΛΕΤΗΣ : ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ: «Οι µεγαλύτεροι σε ηλικία εργαζόµενοι και αυτοαπασχολούµενοι του δευτερογενή και του τριτογενή τοµέα: Τάσεις, Χαρακτηριστικά και Εκτίµηση των προβληµάτων - Η ιδιαιτερότητα των µικρών επιχειρήσεων και των αυτοαπασχολουµένων». ΚΕΚ ΓΣΕΒΕΕ ΧΡΗΣΤΟΣ Α. ΙΩΑΝΝΟΥ, ΧΡΗΣΤΟΣ Α. ΙΩΑΝΝΟΥ, ΓΙΩΡΓΟΣ ΙΩΑΝΝΙ ΗΣ, ΣΠΥΡΟΣ ΠΑΠΑ ΟΠΟΥΛΟΣ ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ: Μάρτιος 2006 ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΚΟΙΝΟΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΑΛΛΩΝ ΠΟΡΩΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ

Περιεχόµενα Εισαγωγή και Σύνοψη 1. Οι δηµογραφικές τάσεις και το εργατικό δυναµικό: Η γήρανση του πληθυσµού και η ανάγκη αύξησης του ποσοστού συµµετοχής στο εργατικό δυναµικό και στην απασχόληση. 2. Η ηλικιακή οµάδα 55-64 στο εργατικό δυναµικό και στην αγορά εργασίας: Η σηµερινή κατάσταση (2003-2004) στην Ελλάδα. 3. Τάσεις και δυναµική της περιόδου 1988-2004: Συνέχεια, τοµές και διαρθρωτικές αλλαγές στην αγορά εργασίας. 4. Η διαδικασίες της εξόδου από την απασχόληση και το εργατικό δυναµικό και οι δυσκολίες της παραµονής (και της εισόδου) στην απασχόληση και στο εργατικό δυναµικό: Οι άνεργοι. 5. Συµπεράσµατα: Ανιχνεύοντας ισχυρά και αδύνατα σηµεία 2

Εισαγωγή και Σύνοψη. Το ζήτηµα της ενεργούς γήρανσης εµφανίζεται στην εθνική πολιτική ατζέντα µέσω της Ευρωπαϊκής πολιτικής ατζέντας λόγω της εκτιµούµενης προϊούσας γήρανσης του πληθυσµού. Ωστόσο µέχρι σήµερα δεν έχει οδηγήσει σε προσεγγίσεις των τάσεων και των χαρακτηριστικών του απασχολούµενου πληθυσµού που βρίσκεται εν δυνάµει στο πεδίο εφαρµογής πολιτικών ενεργού γήρανσης στην ελληνική αγορά εργασίας, δηλαδή του εργατικού δυναµικού ηλικίας 55-64 ετών. Στα πλαίσια, συνεπώς, πιλοτικών εφαρµογών στο τοµέα της πολιτικής ενεργού γήρανσης αλλά και της ανάγκης για τον αποτελεσµατικότερο προσανατολισµό του κοινωνικού διαλόγου, η παρούσα µελέτη αποσκοπεί στην αποσαφήνιση της σηµασίας του θέµατος για τις µικρές επιχειρήσεις, τους αυτοαπασχολούµενους µικρούς εργοδότες (έως 10 άτοµα προσωπικό) και τους αυτοαπασχολούµενους χωρίς προσωπικό στην ελληνική αγορά εργασίας. Η µελέτη κατ αρχήν αποσκοπεί στην περιγραφή και ανάλυση των δεδοµένων που αφορούν τη θέση και την εξέλιξη των εργαζοµένων ηλικίας 55-64 ετών στην ελληνική αγορά εργασίας την πρόσφατη περίοδο, και την εκτίµηση των τάσεων που επικράτησαν τα τελευταία χρόνια από τις αρχές της δεκαετίας του 1990. Επίσης η µελέτη αποσκοπεί να περιγράψει την κατάσταση µετάβασης από την απασχόληση στην ανεργία και στην αποχώρηση από το εργατικό δυναµικό των εργαζοµένων ηλικίας 55-64 ετών, κατάσταση που εκ των πραγµάτων αποτελεί κεντρικής σηµασίας παράγοντα στον σχεδιασµό και την εφαρµογή πολιτικών ενεργού γήρανσης. Η ανάλυση των χαρακτηριστικών και της θέσης του εργατικού δυναµικού ηλικίας 55-64 ετών στην ελληνική αγορά εργασίας µέσω των στοιχείων της Έρευνας Εργατικού υναµικού είναι αναγκαία για την αποτελεσµατική χωροθετηση και των προσανατολισµό κάθε πιλοτικής εφαρµογής αλλά και για την διατύπωση περαιτέρω ερευνητικών υποθέσεων. Η µελέτη περιλαµβάνει τέσσερα κεφάλαια. Πρώτον αναλύεται η προέλευση και η σηµασία των πολιτικών στόχων για την ενεργό γήρανση στην Ευρωπαϊκή Ένωση και σε αυτό το πλαίσιο εκτιµάται η σηµασία του θέµατος για την ελληνική αγορά εργασίας. 3

Το δεύτερο κεφάλαιο αναλύει την θέση των εργαζοµένων 55-64 ετών στην ελληνική αγορά εργασίας µε βάση τα τελευταία διαθέσιµα στοιχεία της έρευνας εργατικού δυναµικού (2003-2004) αξιοποιώντας κριτήρια όπως η θέση στο επάγγελµα, η θέση στη τοµεακή και την κλαδική δοµή, η σύνθεση κατά φύλο, η κατανοµή ανά µέγεθος καταστηµάτων και το επίπεδο εκπαίδευσης. Το τρίτο κεφάλαιο τοποθετεί την υφιστάµενη δοµή στην προοπτική της παρελθούσας δεκαπενταετίας ή δεκαετίας, ανάλογα µε την διαθεσιµότητα των στατιστικών στοιχείων, επιχειρώντας να διαγνώσει τάσεις και χαρακτηριστικά της θέσης των εργαζοµένων ηλικίας 55-64 ετών στην ελληνική αγορά εργασίας. Το τέταρτο κεφάλαιο στρέφεται στην ανάλυση της ανεργίας των εργαζοµένων ηλικίας 55-64 ετών και αφενός στην ροή τους από την απασχόληση στην ανεργία αφετέρου στις ροές από την ανεργία στην απασχόληση. Αξιοποιώντας τα συµπεράσµατα των προηγουµένων αναλύσεων προτείνει µια ανάγνωση των ισχυρών και των αδυνάτων σηµείων, των ευκαιριών και των κινδύνων που αναδεικνύονται από την εκτίµηση της υφιστάµενης θέσης των εργαζοµένων ηλικίας 55-64 ετών στην αγορά εργασίας και των τάσεων που έχουν προηγηθεί. Η µελέτη κλείνει µε σύνοψη συµπερασµάτων. 4

Κεφάλαιο 1 Οι δηµογραφικές τάσεις και το εργατικό δυναµικό: Η γήρανση του πληθυσµού και η ανάγκη αύξησης του ποσοστού συµµετοχής στο εργατικό δυναµικό και στην απασχόληση. 1.1. Το Ευρωπαϊκό Πλαίσιο. Το ζήτηµα της ενεργούς γήρανσης εµφανίζεται στην εθνική πολιτική ατζέντα µέσω της Ευρωπαϊκής πολιτικής ατζέντας. Αιτία είναι ότι τις επόµενες δεκαετίες, η Ευρώπη αντιµετωπίζει προϊούσα γήρανση του πληθυσµού της, η οποία σε µεγάλο βαθµό οφείλεται στην αύξηση της µακροβιότητας και στη µείωση των ποσοστών γονιµότητας. Σήµερα στην Ένωση υπάρχουν αρκετά κράτη-µέλη που εµφανίζουν χαµηλά ποσοστά απασχόλησης και υψηλή ανεργία. Η Ελλάδα ανήκει σε αυτήν την κατηγορία. Αυτό µας εµποδίζει να δούµε την νέα κατάσταση που διαµορφώνεται, µε σχεδόν µαθηµατική ακρίβεια, στην αγορά εργασίας λόγω της δηµογραφικής γήρανσης. Αν και στην αγορά εργασίας σε ευρωπαϊκό επίπεδο η δηµογραφική πίεση δεν θα είναι ιδιαίτερα αισθητή έως το 2010, εκτιµάται ότι µετά το 2010 και ιδιαίτερα µετά το 2020 η Ευρώπη θα βρεθεί σε µια εντελώς νέα κατάσταση που θα χαρακτηρίζεται από στενότητα σε ανθρώπινους πόρους µε ενδεχόµενες σοβαρές επιπτώσεις τόσο για την οικονοµική της ανάπτυξη όσο και για τις κοινωνικές της κατακτήσεις. Ακόµη και µε τα σηµερινά ποσοστά µεταναστευτικών εισροών, ο πληθυσµός σε ηλικία εργασίας θα αρχίσει να µειώνεται στην Ένωση µετά το 2011. Στα επόµενα 15 χρόνια εκτιµάται ότι ο αριθµός των Ευρωπαίων στην ηλικιακή κατηγορία 20-29 ετών θα µειωθεί κατά 20%. Το 2015 το ένα τρίτο των ατόµων σε ηλικία για να εργασθούν θα είναι 50 ετών και άνω, ενώ ο αριθµός των άνω των 65 θα αυξάνεται. Την ίδια περίοδο, θα διπλασιασθεί ο αριθµός των ατόµων ηλικίας άνω των 80 ετών. Και η πίεση αυτή θα εξακολουθήσει να εντείνεται, σύµφωνα µε τις εκτιµήσεις και τις προβλέψεις, τουλάχιστον µέχρι το 2040. Συνεπώς η προετοιµασία για την εποχή αυτή θα πρέπει να αρχίσει έγκαιρα. Η γήρανση θέτει σηµαντικά ζητήµατα στην πολιτική απασχόλησης και την κοινωνική πολιτική. Για την αντιµετώπιση των επιπτώσεών της απαιτούνται παρεµβάσεις σε πολλά επίπεδα. 5

Πώς µπορούµε να διαχειρισθούµε το εργατικό δυναµικό που γερνά και ελαττώνεται; Πώς µπορούµε να έχουµε ασφαλείς και βιώσιµες συντάξεις; Πώς να παράσχουµε υψηλής ποιότητας και µακροπρόθεσµη περίθαλψη στους πιο ηλικιωµένους πολίτες; Η γήρανση του πληθυσµού, και συνεπώς του εργατικού δυναµικού, επιβάλλει µια διαφορετική, πιο ευέλικτη προσέγγιση στον τρόπο που βλέπαµε µέχρι σήµερα τον κύκλο της ζωής και, ιδιαίτερα, τον κύκλο της εργασιακής ζωής. Μας αναγκάζει να σκεφτούµε την εκπαίδευση, την απασχόληση και τη συνταξιοδότηση πέρα από την κυρίαρχη προσέγγιση των τριών, ριζικά και απόλυτα, διακριτών σταδίων της ζωής. Τα σηµαντικά «κέρδη» στο προσδόκιµο επιβίωσης π.χ. δεν συµβιβάζονται πλέον µε τα παραδοσιακά πρότυπα εκπαίδευσης και κατάρτισης που τελειώνουν στις αρχές της ενήλικης ζωής. Σε αυτό το πλαίσιο κάθε κράτος-µέλος, και η Ευρώπη συνολικά πρέπει να αντιµετωπίσει αυτές τις προκλήσεις, µεταβάλλοντας τις σηµερινές πρακτικές της σχετικά µε τη διαχείριση των ηλικιών προς πιο ενεργές και περισσότερο επικεντρωµένες στον άνθρωπο πολιτικές. Απαιτείται, καταρχήν, να δώσουµε µεγαλύτερη έµφαση στην προώθηση της δια βίου εκπαίδευσης. Απαιτείται καλύτερη αξιοποίηση των ανθρώπινων πόρων και, ιδιαίτερα, ορισµένων κατηγοριών όπως το εργατικό δυναµικό µεγαλύτερης ηλικίας και οι γυναίκες. Επειδή υψηλότερα ποσοστά απασχόλησης µπορούν να µετριάσουν τον αντίκτυπο και τις επιπτώσεις των δηµογραφικών µεταβολών και να συµβάλουν στη χρηµατοδότηση των συνταξιοδοτικών συστηµάτων και της ιατρικής περίθαλψης. Αν και η µετανάστευση είναι µια διάσταση την οποία δεν θα πρέπει να υποτιµήσουµε, θα ήταν όµως λάθος να πιστέψουµε ότι µε τη µετανάστευση θα µπορέσουµε να αντιµετωπίσουµε τις επιπτώσεις από τη δηµογραφική γήρανση και τις επιπτώσεις της στο εργατικό δυναµικό. Κατά την τελευταία δεκαετία, το 70% της αύξησης του πληθυσµού στην ΕΕ όντως οφείλεται στη µετανάστευση. Όµως όταν σε 10-15 χρόνια ενταθεί η δηµογραφική πίεση µε την αποχώρηση από την εργασία των µεγάλων γενεών που γεννήθηκαν στη δεκαετία του '50, τότε οι ανισορροπίες στην αγορά εργασίας και στην κοινωνική ασφάλιση θα είναι πολύ µεγάλες για να αντισταθµιστούν από τη µετανάστευση, ακόµη και αν διπλασιαστούν οι σηµερινές µεταναστευτικές εισροές. 6

Θα πρέπει λοιπόν να φροντίσουµε να εκσυγχρονίσουµε έγκαιρα τα συστήµατα εκπαίδευσης και δια βίου µάθησης, την αγορά εργασίας και τα συστήµατα κοινωνικής ασφάλισης ώστε να µπορέσουν να αντιµετωπίσουν τις προκλήσεις που προκύπτουν από την δηµογραφική γήρανση και τις επιπτώσεις της στην αγορά εργασίας και στην διαχείριση του ανθρώπινου δυναµικού σε επιχειρησιακό επίπεδο. Σε επίπεδο Ευρωπαϊκών πολιτικών η προσπάθεια ανταπόκρισης στις ανωτέρω προκλήσεις µορφοποιείται καταρχήν σε στόχους που έχουν υιοθετηθεί από τα Ευρωπαϊκά Συµβούλια της Στοκχόλµης και της Βαρκελώνης, και στην συνέχεια στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής Στρατηγικής Απασχόλησης όπως αυτή αναθεωρήθηκε το 2004 που συνοψίζονται µεταξύ άλλων στη κατευθυντήρια γραµµή για την «Προώθηση της παράτασης του ενεργού επαγγελµατικού βίου». Η επίτευξη του στόχου της Στοκχόλµης για ποσοστό απασχόλησης 50% για τους µεγαλύτερης ηλικίας εργαζόµενους (55-64 ετών) έως το 2010, και του στόχου της Βαρκελώνης για αύξηση κατά πέντε έτη της µέσης ηλικίας συνταξιοδότησης στην ΕΕ έως το 2010, συνιστούν τις µεγάλες προκλήσεις για την ΕΕ και τα κράτη-µέλη. Όπως αναφέρεται στην κοινή έκθεση για την «Αύξηση της συµµετοχής του εργατικού δυναµικού και [την] προώθηση της παράτασης του ενεργού επαγγελµατικού βίου» 1, για την επίτευξη των στόχων αυτών απαιτείται µια δυναµική, προληπτική προσέγγιση που θα λαµβάνει υπόψη σηµαντικούς στόχους, όπως τη δηµιουργία περισσότερων και καλύτερης ποιότητας θέσεων εργασίας, την ανταµοιβή της εργασίας, την προώθηση υψηλότερου επιπέδου και καλύτερα προσαρµόσιµων δεξιοτήτων στην εργασία και την παροχή πρόσβασης στην εργασία σε όλους. Σε αυτό το πλαίσιο, η έκθεση ζητεί να δοθεί προτεραιότητα στην κατάρτιση συνολικών στρατηγικών και στην ανάληψη κοινών πρωτοβουλιών από το κράτος και τους κοινωνικούς εταίρους για την παράταση του επαγγελµατικού βίου των εργαζοµένων, στη στοχοθετηµένη επανεξέταση των φορολογικών συστηµάτων και των συστηµάτων παροχών, σε συνολικότερες προσεγγίσεις για την αντιµετώπιση των ανισοτήτων µεταξύ των δύο φύλων όσον αφορά την αµοιβή και την πρόσβαση στην αγορά εργασίας, στην καλύτερη υποστήριξη ατόµων µε υποχρεώσεις φροντίδας άλλων και στην επανεξέταση των προσπαθειών για την αποτελεσµατική µείωση του ποσοστού των ατόµων που εγκαταλείπουν το σχολείο. 1 Βλέπε «Αύξηση της συµµετοχής του εργατικού δυναµικού και προώθηση της παράτασης του ενεργού επαγγελµατικού βίου» που υποβλήθηκε στο Ευρωπαϊκό Συµβούλιο της Βαρκελώνης, η οποία εγκρίθηκε βάσει του COM(2002) 9 τελικό της 24.01.2002. 7

Για την ΕΣΑ που πρέπει να αντιµετωπίζει τρέχουσες και µελλοντικές προκλήσεις στην αγορά εργασίας και στον τοµέα της απασχόλησης, οι δηµογραφικές τάσεις αποτελούν σηµαντική πρόκληση µεσοπρόθεσµα και µακροπρόθεσµα. Το φαινόµενο της γήρανσης του εργατικού δυναµικού και, µακροπρόθεσµα, η µείωση του ενεργού πληθυσµού ενδέχεται να οδηγήσουν σε µείωση της προσφοράς εργατικού δυναµικού, σε περιορισµό της οικονοµικής ανάπτυξης και της βιωσιµότητας των συστηµάτων κοινωνικής προστασίας. Κατά συνέπεια, η αύξηση της συµµετοχής του εργατικού δυναµικού αποτελεί σήµερα ζήτηµα προτεραιότητας. 1.2. Το Πλαίσιο στην Ελλάδα Η ελληνική αγορά εργασίας χαρακτηρίζεται από σχετικά χαµηλά ποσοστά συµµετοχής στο εργατικό δυναµικό οφειλόµενα κυρίως στα χαµηλά επίπεδα συµµετοχής των γυναικών. Τα επίπεδα απασχόλησης είναι επίσης χαµηλά για το σύνολο του πληθυσµού σε σχέση µε τον ευρωπαϊκό µέσο όρο, ενώ τα ποσοστά ανεργίας έχουν διατηρηθεί σε υψηλά επίπεδα επί σειρά ετών. Πίνακας 1.2.1. Ποσοστά απασχόλησης κατά φύλο στην Ελλάδα (15-64 ετών) Σύνολο Άνδρες Γυναίκες 2001 56,3% 71,4% 41,5% 2002 57,5% 72,2% 42,9% 2003 58,7% 73,4% 44,3% 2004 59,4% 73,7% 45,2% Πηγή: EUROSTAT Ενώ στα συνολικά ποσοστά απασχόλησης καθώς και στα ποσοστά απασχόλησης των γυναικών παρουσιάζεται διαχρονικά µικρή βελτίωση, στα ποσοστά απασχόλησης των ατόµων 55-64 ετών είναι χαρακτηριστικό ότι παρατηρείται υποχώρηση µεταξύ 2003 και 2004 από 41,3% σε 39,4%. Αυτές οι ετήσιες αυξοµειώσεις κάνουν αναγκαία την θεώρηση του ζητήµατος σε ευρύτερο χρονικό πλαίσιο. Την περίοδο 1990-2004 τα ιστορικά ποσοστά συµµετοχής στο εργατικό δυναµικό των πολιτών µεγαλύτερης ηλικίας 55-64 ετών δεν έχουν τροποποιηθεί σηµαντικά. Ήταν 41,4% το 1990 και παρέµεινε στο 41,2% το 2004. Ήταν 59,4% για τους άνδρες το 1990 και µειώθηκε 58,9% το 2004. Μικρή εξαίρεση αποτελεί η 8

αύξηση του ποσοστού συµµετοχής των γυναικών που αυξήθηκε κατά 1%, από 24,3% το 1990 σε 25,2% το 2004. Συγκριτικά η µεταβολή είναι µεγαλύτερη στην ηλικιακή κατηγορία 25-64 ετών, έναντι της ηλικιακής κατηγορίας 55-64 ετών την ίδια περίοδο. Στην κατηγορία των 25-64 ετών η µεταβολή οφείλεται κυρίως στην αύξηση του ποσοστού συµµετοχής των γυναικών από 51,5% το 1990 στο 67,5% το 2004. Πίνακας 1.2.2 Ποσοστά συµµετοχής στο εργατικό δυναµικό της ηλικιακής οµάδας 55-64 στην Ελλάδα και στην ΕΕ-15. Ηλικίες 55-64 Σύνολο Άνδρες Γυναίκες Έτος Ελλάδα ΕΕ-15 Ελλάδα ΕΕ-15 Ελλάδα ΕΕ-15 1990 41,4 37,6 59,4 52,3 24,3 24,0 1995 41,9 39,0 61,0 51,3 24,5 27,5 2000 40,5 40,6 57,3 51,5 25,4 30,2 2004 41,2 45,3 58,9 55,7 25,2 35,3 Πηγή: Carone Giuseppe, 2005, Long-term labour force projections for the 25 EU Member States: A set of data for assessing the economic impact of ageing, EUROPEAN ECONOMY EUROPEAN COMMISSION Directorate-General for Economic and Financial Affairs ECONOMIC PAPERS, Nο 235 November 2005. Πίνακας 1. Ωστόσο οι µεγαλύτεροι σε ηλικία πολίτες στην Ελλάδα παρουσιάζουν το 2004 ποσοστά συµµετοχής χαµηλότερα του µέσου όρου της ΕΕ-15 (41,2% στην Ελλάδα, έναντι 45,3% στην ΕΕ-15). Η διαφορά οφείλεται στο χαµηλότερο κατά 10% ποσοστό συµµετοχής των γυναικών ηλικίας 55-64 ετών (Ελλάδα 25,2%, ΕΕ-15 35,3%). Αντίθετα τα ποσοστά συµµετοχής των ανδρών µεγαλύτερης ηλικίας είναι υψηλότερο κατά 3,2% (Ελλάδα 58,9%, ΕΕ-15 55,7%). Όµως αυτό δεν αντισταθµίζει το χάσµα στον µέσο όρο και των δύο φύλων. Πίνακας 1.2.3 Ποσοστά συµµετοχής στο εργατικό δυναµικό των ηλικιακών οµάδων 55-64 και 25-64 στην Ελλάδα. Ελλάδα Ηλικίες 55-64 Ηλικίες 25-64 Έτος Σύνολο Άνδρες Γυναίκες Σύνολο Άνδρες Γυναίκες 1990 41,4 59,4 24,3 72,2 94,3 51,5 1995 41,9 61,0 24,5 74,2 94,5 55,0 2000 40,5 57,3 25,4 78,1 94,4 62,0 2004 41,2 58,9 25,2 81,3 94,6 67,5 Πηγή: Carone Giuseppe, 2005, Long-term labour force projections for the 25 EU Member States: A set of data for assessing the economic impact of ageing, EUROPEAN ECONOMY EUROPEAN 9

COMMISSION Directorate-General for Economic and Financial Affairs ECONOMIC PAPERS, Nο 235 November 2005. Πίνακας 1. Η πολιτική ενεργού γήρανσης έχει να αντιµετωπίσει την υφιστάµενη κατάσταση το περίγραµµα της οποίας αναδεικνύεται από τα χαρακτηριστικά της περιόδου 1990-2004. Ταυτόχρονα έχει να αντιµετωπίσει τις συνέπειες των πληθυσµιακών τάσεων. Οι πληθυσµιακές τάσεις οδηγούν σε προβλέψεις που υποδεικνύουν την ανάγκη προτεραιότητας της πολιτικής ανθρώπινου δυναµικού και ανθρώπινων πόρων. Η οµάδα των ηλικιωµένων 55-64 είναι η µόνη πληθυσµιακή οµάδα µε προβλεπόµενη αύξηση σε απολύτους αριθµούς που ισοδυναµεί και µε αύξηση κατά 34,4% για την επόµενη 20ετία έως το 2025. Πίνακας 1.2.4 Πληθυσµιακή τάση - πρόβλεψη µεταβολών (2003-2025- 2050) Ηλικιακή οµάδα Άτοµα σε χιλιάδες % Μεταβολή 2003/2025 2025/2050 2003/2025 2025/2050 15-24 - 325-187 - 22,3-16,5 25-54 - 59-1115 - 1,1-20,8 55-64 + 202-107 + 34,4-13,6 15-64 - 182-1409 - 2,4-19,3 Σύνολο 406-679 3,7-5,9 πληθυσµού Πηγή: Carone Giuseppe, 2005, Long-term labour force projections for the 25 EU Member States: A set of data for assessing the economic impact of ageing, EUROPEAN ECONOMY EUROPEAN COMMISSION Directorate-General for Economic and Financial Affairs ECONOMIC PAPERS, Nο 235 November 2005. πίνακας 10, σελίδα 40. Στην Ελλάδα, εκτιµάται ότι θα επηρεασθεί το ποσοστό συµµετοχής στην αγορά εργασίας στην ηλικιακή οµάδα 55-64 ετών, για την περίοδο 2003-2050, δηλαδή 10,2% για τα δύο φύλα, αναλύονται σε 0% για τους άνδρες και 18,8% για τις γυναίκες. Λόγω πληθυσµιακής γήρανσης, γηράσκει και το εργατικό δυναµικό. Την περίοδο 2003-2025 το εργατικό δυναµικό θα συνεχίζει να αυξάνεται ενώ θα µειώνεται την περίοδο 2025-2050. Χωρίς αλλαγή σεναρίων πολιτικής δεν προβλέπεται τα ποσοστά απασχόλησης στην Ελλάδα να προσεγγίσουν τους στόχους της Λισσαβόνας για την απασχόληση που αφορούν το 2010, ούτε το 2050. Εξαίρεση το ποσοστό απασχόλησης για τους ηλικιωµένους εργαζόµενους όπου ο στόχος της Λισσαβόνας θα επιτευχθεί το 2025. 10

Πίνακας 1.2.5 Προβλέψεις του ποσοστού απασχόλησης, Ελλάδα, 2003-2050 2003 2010 2025 2050 Σύνολο 15-64 58,9 62,7 64,9 65,1 Γυναίκες 15-64 44,9 50,0 54,6 55,6 Ηλικιωµένοι 55-64 42,1 44,4 51,9 52,9 Πηγή: Carone Giuseppe, 2005, Long-term labour force projections for the 25 EU Member States: A set of data for assessing the economic impact of ageing, EUROPEAN ECONOMY EUROPEAN COMMISSION Directorate-General for Economic and Financial Affairs ECONOMIC PAPERS, Nο 235 November 2005. πίνακας 20, σελίδα 60. Το ποσοστό του ηλικιωµένου εργατικού δυναµικού 55-64 ετών ως ποσοστό του εργατικού δυναµικού 15-64 ετών θα αυξηθεί την επόµενη εικοσαετία κατά 6,3% από 11% το 2003 σε 17,3% το 2025 και θα µείνει στα ίδια επίπεδα (17,4%) έως το 2050. Πίνακας 1.2.6 Προβλέψεις για µερίδιο ηλικιωµένων εργαζοµένων (55-64 σε 15-64) 2003-2050 Σύνολο Άνδρες Γυναίκες % 2003 11,0 12,3 9,0 2025 17,3 17,8 16,6 2050 17,4 17,6 17,2 Πηγή: Carone Giuseppe, 2005, Long-term labour force projections for the 25 EU Member States: A set of data for assessing the economic impact of ageing, EUROPEAN ECONOMY EUROPEAN COMMISSION Directorate-General for Economic and Financial Affairs ECONOMIC PAPERS, Nο 235 November 2005. Πίνακας 22, σελίδα 65. 11

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: Η Ηλικιακή Οµάδα 55-64 στο Εργατικό υναµικό και στην Αγορά Εργασίας: Η υφιστάµενη κατάσταση (2003-2004) στην Ελλάδα. Το τµήµα του πληθυσµού που ανήκει στο εργατικό δυναµικό ηλικίας 55-64 ετών, δηλαδή το τµήµα στο οποίο απευθύνεται η πολιτική ενεργού γήρανσης, όντας σε βαθµό συγκρίσιµο µε τον µέσο όρο της ΕΕ, κάνει αναγκαία την ανάλυση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του. Αυτή η ανάλυση είναι κρίσιµη για τον σχεδιασµό, την σύσταση και εφαρµογή πολιτικών σε κλαδικό, περιφερειακό και επιχειρησιακό επίπεδο. Συνεπώς, επειδή έχει σηµασία να γνωρίζουµε ποιοι είναι, πόσοι είναι, µε ποιες µορφές απασχόλησης και ποια θέση στο επάγγελµα και σε ποιους κλάδους απασχολούνται, όσοι ανήκουν σε αυτήν την ηλικιακή οµάδα, το παρόν κεφάλαιο στρέφεται σε αυτήν την ανάλυση. 2.1. Το Μέγεθος του εργατικού δυναµικού ηλικίας 55-64 ετών και η κατανοµή του ανά θέση στο Επάγγελµα. Σύµφωνα µε τα διαθέσιµα στοιχεία του 2004 ο πληθυσµός ηλικίας 55-64 ετών ανέρχεται σε 1,2 εκατοµµύρια άτοµα και αντιστοιχεί στο 16,9% του συνολικού πληθυσµού ηλικίας 15-64 ετών. Από αυτό το τµήµα του πληθυσµού ηλικίας 55-64 ετών στο εργατικό δυναµικό ανήκουν σχεδόν 495.000, δηλαδή αναλογικά µικρότερο ποσοστό του εργατικού δυναµικού ηλικίας 15-64 ετών, ήτοι ποσοστό 10,4% του πληθυσµού ηλικιακής οµάδας 55-64. Ο οικονοµικά µη ενεργός πληθυσµός ηλικίας 55-64 ετών ανέρχεται σε 706.000 άτοµα, ήτοι σε ποσοστό 29,6% του συνολικού οικονοµικά µη ενεργού πληθυσµού, ποσοστό υψηλότερο έναντι του µεριδίου που ανήκει στον οικονοµικά ενεργό πληθυσµό. Στο εργατικό δυναµικό ηλικίας 55-64 ετών απασχολούµενοι είναι σχεδόν 474.000 και άνεργοι 21.000, οι οποίοι αναλογούν αντιστοίχως σε ποσοστά 11,1% και 4,3% της πληθυσµιακής οµάδας ηλικίας 15-64 ετών που βρίσκεται στην αντίστοιχη κατάσταση απασχόλησης ή ανεργίας. Εκ των απασχολουµένων ηλικίας 55-64 ετών η κατανοµή τους ανά θέση στο επάγγελµα διαµορφώνεται ως ακολούθως: αυτοαπασχολούµενοι είναι σχεδόν 201.000, εργοδότες σχεδόν 52.000, µισθωτοί 182.000 και βοηθοί 38.000 άτοµα. 12

Πίνακας 2.1.1. Μέγεθος και ποσοστό Ηλικιακής Οµάδας 55-64 σε πληθυσµό, εργατικό υναµικό, Απασχόληση, ανεργία, σύνολο και κατά φύλο (2004). Συµµετοχή 55-64 στον Πληθυσµός 15-64 ετών Πληθυσµός 55-64 ετών πληθυσµό 15-64 Σύνολο Άνδρες Γυναίκες Σύνολο Άνδρες Γυναίκες Σύνολο Άνδρες Γυναίκες Σύνολο πληθυσµού 7.126.879 3.543.579 3.583.299 1.201.431 572.849 628.582 16,9% 16,2% 17,5% Εργατικό υναµικό 4.742.535 2.802.743 1.939.791 494.857 336.080 158.777 10,4% 12,0% 8,2% Απασχολούµενοι 4.250.967 2.621.524 1.629.443 473.747 323.017 150.729 11,1% 12,3% 9,3% Άνεργοι 491.568 181.219 310.348 21.110 13.063 8.047 4,3% 7,2% 2,6% Μη ενεργός πληθυσµός 2.384.344 740.836 1.643.508 706.574 236.769 469.805 29,6% 32,0% 28,6% Η παρατηρούµενη κατανοµή των εργαζοµένων ανά θέση στο επάγγελµα πρακτικά σηµαίνει ότι, για την ελληνική αγορά εργασίας, η συζήτηση και το ζήτηµα της ενεργού γήρανσης δεν αφορά αποκλειστικά ή κυρίως ή µόνον τους µισθωτούς απασχολουµένους αλλά και, αν όχι κυρίως, τους αυτοαπασχολούµενους και τους εργοδότες, λόγω της µε σχετικά υψηλότερα ποσοστά παραµονής τους στο ενεργό δυναµικό και στην απασχόληση. Αυτή η βαρύτητα του ζητήµατος για τους αυτοαπασχολούµενους και τους εργοδότες δεν προκύπτει µόνον λόγω της αριθµητικής τους βαρύτητας στο σύνολο του εργατικού δυναµικού της ηλικιακής οµάδας 55-64 ετών, αλλά και από τα σχετικά υψηλότερα ποσοστά της ηλικιακής οµάδας 55-64 ετών στους απασχολουµένους εργοδότες, αυτοαπασχολούµενους, µισθωτούς και βοηθούς ηλικίας 15-64 ετών στο εργατικό δυναµικό. Το µερίδιο της οµάδας 55-64 ετών επί του συνόλου των αυτοαπασχολουµένων ηλικίας 15-64 ετών ανέρχεται σε 21,8%, έναντι 15,6% στους εργοδότες, 6,7% στους µισθωτούς και 14,6% στους βοηθούς. Σηµειωτέον ότι παρατηρείται σηµαντική ανισότητα των ποσοστών µεταξύ ανδρών και γυναικών στην περίπτωση των µισθωτών (άνδρες 8,4% και γυναίκες 4,2%) και των βοηθών (άνδρες 5,4% και γυναίκες 18,8%) ενώ στην περίπτωση των αυτοαπασχολούµενων η κατανοµή κατά φύλο είναι περισσότερο οµοιογενής (άνδρες 21,8%, γυναίκες 22,6%) όπως και στην περίπτωση των εργοδοτών (άνδρες 15,6% γυναίκες 9,3%). Για λόγους σύγκρισης ας λάβουµε υπόψη ότι επί του συνόλου των απασχολουµένων το µερίδιο της ηλικιακής οµάδας 55-64 ετών επί του συνόλου των απασχολουµένων της ηλικιακής οµαδας15-64 που ανέρχεται σε 11,1% προκύπτει ως σύνολο για τους άνδρες 12,3 % και τις γυναίκες 9,3%. 13

Η παρατηρούµενη ανισότητα µεταξύ µισθωτών, αυτοαπασχολουµένων, εργοδοτών και βοηθών, της οποίας η ερµηνεία υπερβαίνει τα όρια και τους στόχους της παρούσας µελέτης, σηµαίνει ότι η επιδίωξη αυξήσεων του ποσοστού απασχόλησης των εργαζοµένων ηλικίας 55-64 ετών, και η παράταση του εργάσιµου βίου των εργαζοµένων στα υφιστάµενα χρονικά όρια συνταξιοδότησης δεν αφορά ισοµερώς όλες τις κατηγορίες εργατικού δυναµικού, αλλά περισσότερο τους µισθωτούς, ως προς την παραµονή, και τις λοιπές κατηγορίες θέσεων στο επάγγελµα ως προς την διαχείριση ζητηµάτων που συνδέονται µε την αυξηµένη παραµονή τους στην απασχόληση και στο οικονοµικά ενεργό πληθυσµό και το εργατικό δυναµικό. Τέλος ας σηµειωθεί ότι στην αγορά εργασίας υφίσταται και ένα µικρό ποσοστό απασχολουµένων, που αναλογεί στο 1,8% των απασχολουµένων ηλικίας άνω των 15 ετών που απασχολείται σε ηλικία ανώτερη των 65 ετών. Το ποσοστό αυτό αφορά κυρίως τον πρωτογενή τοµέα της οικονοµίας (6,9%) και σε µεγαλύτερο βαθµό τους άνδρες, τα συµβοηθούντα µέλη και τους αυτοαπασχολούµενους, και σε µικρότερο βαθµό τους αυτοαπασχολούµενους και τους εργοδότες του δευτερογενή και του τριτογενή τοµέα. Πίνακας 2.1.2. Απασχολούµενοι ηλικίας 55-64 ως ποσοστό των απασχολούµενων 15-64 2004 ΣΥΝΟΛΟ ΣΥΝΟΛΟ ΕΡΓΟ ΟΤΕΣ ΑΥΤΟΑΠΑΣΧΟΛΟΥΜΕΝΟΙ ΜΙΣΘΩΤΟΙ ΒΟΗΘΟΙ ΣΥΝΟΛΟ 11,1% 15,6% 21,8% 6,7% 14,6% Α ΓΕΝΗΣ 26,3% 22,4% 31,8% 7,9% 20,4% Β ΓΕΝΗΣ 9,9% 17,6% 17,3% 7,6% 7,6% Γ' ΓΕΝΗΣ 8,8% 13,1% 17,0% 6,3% 9,3% ΑΝ ΡΕΣ ΣΥΝΟΛΟ ΕΡΓΟ ΟΤΕΣ ΑΥΤΟΑΠΑΣΧΟΛΟΥΜΕΝΟΙ ΜΙΣΘΩΤΟΙ ΒΟΗΘΟΙ ΣΥΝΟΛΟ 12,3% 15,8% 21,5% 8,4% 5,4% Α ΓΕΝΗΣ 22,5% 19,0% 28,1% 7,9% 5,9% Β ΓΕΝΗΣ 10,8% 17,6% 17,0% 8,5% 5,5% Γ' ΓΕΝΗΣ 11,2% 14,1% 19,4% 8,3% 4,7% ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΥΝΟΛΟ ΕΡΓΟ ΟΤΕΣ ΑΥΤΟΑΠΑΣΧΟΛΟΥΜΕΝΟΙ ΜΙΣΘΩΤΟΙ ΒΟΗΘΟΙ ΣΥΝΟΛΟ 9,3% 14,4% 22,6% 4,2% 18,8% Α ΓΕΝΗΣ 31,3% 35,2% 38,8% 8,0% 25,9% Β ΓΕΝΗΣ 6,3% 17,9% 21,7% 4,1% 9,9% Γ' ΓΕΝΗΣ 5,7% 9,6% 11,8% 4,2% 11,2% 14

Πίνακας 2.1.3. Απασχολούµενοι ηλικίας 65+ ως ποσοστό απασχολουµένων ηλικίας 15+ (2004) % Σύνολο Άνδρες Γυναίκες Σύνολο 1,8 2,2 1,3 α γενης 6,9 8,0 5,4 β γενης 0,8 0,9 0,4 γ' γενης 1,2 1,7 0,6 Μισθωτοί 0,4 0,5 0,3 Αυτοαπασχολούµενοι 4,3 5,1 2,4 Εργοδότες 3,7 3,7 3,6 Βοηθοί 5,3 6,4 4,8 2.2. Η Τοµεακή και Κλαδική Κατανοµή των Εργαζοµένων 55-64 ετών. Σύµφωνα µε τα τελευταία διαθέσιµα αναλυτικά στοιχεία (2003) το σύνολο των εργαζοµένων ηλικίας 55-64 ετών, αποτελείται σε ποσοστό 67,7% από άνδρες και 32,3% από γυναίκες και κατανέµεται σε ποσοστό 34,74% στον πρωτογενή τοµέα, 20,01% στον δευτερογενή τοµέα και 45,26% στον τριτογενή τοµέα. Οι απασχολούµενοι της οµάδας στόχου κατανέµονται µεταξύ δηµόσιου (16,81%) και ιδιωτικού τοµέα (83,19%), µε το µεγαλύτερο µέρος του που απασχολείται στον δηµόσιο τοµέα να συγκεντρώνεται, όπως είναι αναµενόµενο στον τριτογενή τοµέα (15,1%). Το µερίδιο του ιδιωτικού τοµέα (83,19%) περιλαµβάνει απασχολούµενους που ως ποσοστό το 10,16% είναι αυτοαπασχολούµενοι µε προσωπικό (εργοδότες), το 43,87% είναι αυτοαπασχολούµενοι χωρίς προσωπικό, το 19,82% είναι µισθωτοί και το 9,34% εµφανίζονται ως βοηθοί στην οικογενειακή επιχείρηση. Στον πίνακα 2.2.1 περιγράφεται την «µήτρα» της κατανοµής των εργαζοµένων ηλικίας 55-64 ετών µεταξύ δηµόσιου και ιδιωτικού τοµέα, ανά θέση στο επάγγελµα και στην κλαδική οικονοµική δοµή και εµφανίζεται ο χάρτης της απασχόλησης των εργαζοµένων ηλικίας 55-64 ετών. Καθώς ο πρωτογενής τοµέας αποτελεί αντικείµενο ιδιαίτερης µελέτης, στην παρούσα η ανάλυση στρέφεται στον δευτερογενή και τον τριτογενή τοµέα. Σηµειωτέον ότι για την ηλικιακή οµάδα 55-64 ετών η θέση στο επάγγελµα ως βοηθού στην οικογενειακή επιχείρηση αφορά κυρίως τον πρωτογενή τοµέα όπου από το συνολικό 9,34%, το 7,12% είναι στον πρωτογενή τοµέα, και εξ αυτού του µεριδίου το 6,51% αφορά γυναίκες. Επίσης η απασχόληση ως βοηθού στην οικογενειακή επιχείρηση εµφανίζεται και στον τριτογενή τοµέα σε ποσοστό 1,87% που είναι 15

κυρίως γυναίκες (1,38%) απασχολούµενες κατά κύριο λόγο στο λιανικό εµπόριο και στα ξενοδοχεία εστιατόρια. Πίνακας 2.2.1. Η ηλικιακή οµάδα στο απασχολούµενο εργατικό δυναµικό, ανά τοµέα και θέση στο επάγγελµα ποσοστά επί απασχόλησης του συνόλου των ηλικιακών οµάδων της σύνολο και κατά φύλο Ποσοστό επί συνόλου απασχολουµένων ηλικίας 55-64 ετών (2003) 2003 Σύνολο ιδιωτικού και δηµόσιου τοµέα ηµόσιος τοµέας ανεξαρτήτου θέσης Σύνολο ιδιωτικού τοµέα Αυτοαπασχολ ούµενοι µε προσωπικό Αυτοαπασχολ ούµενοι χωρίς προσωπικό Μισθωτοί Βοηθοί ΣΥΝΟΛΟ Σύνολο 100,00 16,81 83,19 10,16 43,87 19,82 9,34 Α ΓΕΝΗΣ 34,74 0,30 34,43 2,28 24,46 0,57 7,12 Β ΓΕΝΗΣ 20,01 1,40 18,61 3,05 5,21 10,00 0,36 Γ ΓΕΝΗΣ 45,26 15,11 30,14 4,83 14,19 9,25 1,87 ΑΝ ΡΕΣ Σύνολο 67,70 12,27 55,43 8,26 30,98 15,01 1,18 Α ΓΕΝΗΣ 18,01 0,20 17,81 1,64 15,11 0,45 0,61 Β ΓΕΝΗΣ 17,71 1,28 16,44 2,94 4,91 8,50 0,09% Γ ΓΕΝΗΣ 31,98 10,79 21,19 3,68 10,96 6,06 0,48% ΓΥΝΑΙΚΕΣ Σύνολο 32,30 4,55 32,30 1,90 12,89 4,81 8,16 Α ΓΕΝΗΣ 16,73 0,10 16,73 0,64 9,35 0,12 6,51 Β ΓΕΝΗΣ 2,30 0,12 2,30 0,11 0,30 1,50 0,27 Γ ΓΕΝΗΣ 13,27 4,32 13,27 1,15 3,23 3,19 1,38 Στον δευτερογενή ιδιωτικό τοµέα (πίνακες 2.2.2.α, 2.2.2.β & 2.2.2.γ παράρτηµα) όπου συγκεντρώνεται το 18,6% του απασχολούµενου εργατικού δυναµικού ηλικίας 55-64 ετών (άνδρες 16,4%, γυναίκες 2,3%) η υψηλότερη συγκέντρωση παρατηρείται στον κατασκευαστικό κλάδο (7,9% και άνδρες), που σε ποσοστό 2,3% είναι αυτοαπασχολούµενοι χωρίς προσωπικό, 4,3% είναι µισθωτοί και 1,2% είναι αυτοαπασχολούµενοι µε προσωπικό. Πέραν των κατασκευών σηµαντικά ποσοστά παρατηρούνται και στους κλάδους Βιοµηχανίας τροφίµων & ποτών (15), και Κατασκευής µεταλλικών προϊόντων, µε εξαίρεση τα µηχανήµατα & τα είδη εξοπλισµού (28). Συνολικά ο επιµερισµός των απασχολουµένων στον δευτερογενή τοµέα ανά θέση στο επάγγελµα αφορά 3,05% αυτοαπασχολούµενους µε προσωπικό (εργοδότες), 16

5,21% αυτοαπασχολούµενους χωρίς προσωπικό, 10% µισθωτούς και 0,36% βοηθούς σε οικογενειακή επιχείρηση. Στον τριτογενή ιδιωτικό τοµέα (πίνακες 2.2.3.α, 2.2.3.β. & 2.2.3.γ. παράρτηµα) όπου συγκεντρώνεται το 30,14% του απασχολούµενου εργατικού δυναµικού ηλικίας 55-64 ετών (άνδρες 21,19%, γυναίκες 13,27%) ο επιµερισµός των απασχολουµένων ανά θέση στο επάγγελµα αφορά 4,83% αυτοαπασχολούµενους µε προσωπικό (εργοδότες), 14,19% αυτοαπασχολούµενους χωρίς προσωπικό, 9,25% µισθωτούς και 1,87% βοηθούς σε οικογενειακή επιχείρηση. Στην κλαδική δοµή η υψηλότερη συγκέντρωση παρατηρείται στο λιανικό εµπόριο (9,31% και άνδρες 6,37% γυναίκες 2,93%), που σε ποσοστό 1,21% είναι αυτοαπασχολούµενοι χωρίς προσωπικό, σε ποσοστό 1,18% είναι µισθωτοί, σε ποσοστό 6,04% είναι αυτοαπασχολούµενοι µε προσωπικό, και σε ποσοστό 0,87% βοηθοί στην οικογενειακή επιχείρηση. Πέραν του λιανικού εµπορίου (52) σηµαντικά ποσοστά παρατηρούνται και στους κλάδους Εµπόριο, συντήρηση και επισκευή οχηµάτων και µοτοσικλετών λιανική πώληση καυσίµων για οχήµατα (50), Χονδρικό εµπόριο & εµπόριο µε προµήθεια, εκτός από το εµπόριο αυτοκινήτων οχηµάτων και µοτοσικλετών (51), Ξενοδοχεία & εστιατόρια (55), Χερσαίες µεταφορές (60), στις άλλες επιχειρηµατικές δραστηριότητες (74) και στις άλλες δραστηριότητες παροχής υπηρεσιών (93). 2.3 Η Κατανοµή των Εργαζοµένων 55-64 ετών ανά µέγεθος καταστηµάτων. Η ενότητα αυτή επικεντρώνεται στην ανάλυση της κατανοµής των απασχολούµενων της οµάδας στόχου κατά µέγεθος επιχείρησης και δευτερευόντως κατά ιδιοκτησιακό καθεστώς, δηλαδή µεταξύ δηµοσίου και ιδιωτικού τοµέα. Η κατανοµή κατά µέγεθος επιχείρησης παρουσιάζεται µόνο για τον ιδιωτικό τοµέα. Ωστόσο µια ανάλογη παρουσίαση για τον δηµόσιο τοµέα αφενός δεν θα µετέβαλλε σηµαντικά τα βασικά συµπεράσµατα. Οι επιχειρήσεις κατατάσσονται σε έξι κατηγορίες µε βάση τον αριθµό των ατόµων που απασχολούν: (α) µέχρι και 10, (β) από 11 ως 19, (γ) από 20 ως 49, (δ) 50 και πάνω, (ε) άγνωστος αλλά µέχρι 10, (στ) άγνωστος αλλά πάνω από 10. Οι δύο τελευταίες κατηγορίες αφορούν αταξινόµητες οµάδες καταστηµάτων. Σηµειωτέον ότι το µέγεθος των επιχειρήσεων δεν αναφέρεται στο συνολικό αριθµό των απασχολούµενων µιας επιχείρησης, αλλά στο µέγεθος του «καταστήµατος». Για παράδειγµα, ένα άτοµο που εργάζεται σε ένα από τα 10 17

υποκαταστήµατα µιας επιχείρησης που συνολικά απασχολεί 90 άτοµα, θα καταταχθεί στην κατηγορία «Μέχρι και 10». Ως εκ τούτου, η κατάταξη αυτή τείνει να υπερτιµά το πλήθος για τις µικρότερες κατηγορίες επιχειρήσεων. Η υφιστάµενη κατανοµή των απασχολούµενων της οµάδας στόχου κατά µέγεθος επιχείρησης και ιδιοκτησιακό καθεστώς για τους κλάδους σε διψήφια κατηγοριοποίηση παρουσιάζεται στον πίνακα 2.3.1. (παράρτηµα). Λόγω της έλλειψης διαθέσιµων στοιχείων για το έτος 2004, χρησιµοποιείται το έτος 2003 για την προσέγγιση της υφιστάµενης κατάστασης. Αναφορικά µε το ιδιοκτησιακό καθεστώς, έχει ήδη αναφερθεί ότι παρατηρείται όπως είναι φυσικό µεγάλη συγκέντρωση στον ιδιωτικό τοµέα (83,2% έναντι 16,8% στο δηµόσιο). Το σηµαντικότερο, όµως, εδώ είναι ότι υπάρχει µεγαλύτερη συγκέντρωση στον ιδιωτικό τοµέα της οµάδας στόχου σε σχέση µε άλλες οµάδες. Το αντίστοιχο ποσοστό των απασχολούµενων της ηλικιακής οµάδας 15-64 ετών στον δηµόσιο τοµέα ανέρχεται σε 21,8%, ενώ για την ηλικιακή οµάδα είναι µόνο 16,8%. Η συντριπτική πλειονότητα της οµάδας στόχου στο δηµόσιο τοµέα (περίπου το 90%), απασχολείται στον τριτογενή τοµέα. Στον ιδιωτικό τοµέα, αντίθετα, η κατανοµή είναι πιο οµαλή. Εδώ η µεγαλύτερες συγκεντρώσεις απατούνται στο πρωτογενή και το τριτογενή τοµέα (34,4% και 30,1% επί του συνόλου, έναντι 41% και 36,2% επί του ιδιωτικού τοµέα). Οι επιχειρήσεις που απασχολούν το µεγαλύτερο µέρος των εργαζοµένων ηλικίας 55-64 ετών στον δευτερογενή τοµέα βρίσκονται στους κλάδους των µεταποιητικών βιοµηχανιών και των κατασκευών (10,3% και περίπου 8% επί του συνόλου, αντίστοιχα) (πίνακες 2.3.2 α, β & γ-παράρτηµα). Στον τριτογενή τοµέα, παρατηρούνται υψηλά ποσοστά απασχόλησης στους εµπορικούς κλάδους, όπου από το συνολικό ποσοστό 12,65%, το 9,3% ανήκει στο λιανικό εµπόριο, στον κλάδο των ξενοδοχείων και εστιατορίων, των χερσαίων µεταφορών και των άλλων επιχειρηµατικών δραστηριοτήτων (πίνακες 2.3.3. α, β & γ -παράρτηµα). Σχετικά µε τη σύγκριση ανδρών και γυναικών, παρά τις επιµέρους διαφοροποιήσεις, η κατάσταση δεν αλλάζει σηµαντικά. Αξίζει να σηµειωθεί ότι οι γυναίκες της οµάδας στόχου έχουν υψηλότερη σχετική συµµετοχή στον ιδιωτικό τοµέα, µε ποσοστό 33,3% έναντι 27% στον δηµόσιο τοµέα. Αυτό, ωστόσο, οφείλεται στο πολύ υψηλό ποσοστό απασχόλησης των γυναικών στον πρωτογενή τοµέα (σχεδόν ίση µε την ποσοστιαία συµµετοχή των ανδρών). Στους άλλους δύο τοµείς η 18

συµµετοχή των γυναικών είναι αρκετά χαµηλότερη, ιδιαίτερα στον δευτερογενή τοµέα. Στο δηµόσιο τοµέα, ισχύουν όσα ειπώθηκαν παραπάνω, µε τη διαφορά ότι το ποσοστό των γυναικών της οµάδας στόχου που απασχολούνται στους τοµείς της δηµόσιας διοίκησης, της εκπαίδευσης και της υγείας ανέρχεται σχεδόν στο 85% της απασχόλησης των γυναικών στο δηµόσιο τοµέα. Η εικόνα που παρουσιάζει η κατανοµή της απασχόλησης της οµάδας στόχου κατά µέγεθος επιχείρησης στον ιδιωτικό τοµέα οδηγεί σε άµεσα συµπεράσµατα. Το µεγαλύτερο µέρος της απασχόλησης βρίσκεται σε µικρά καταστήµατα, δηλαδή στην κατηγορία «µέχρι και 10 Απασχολούµενους», µε ποσοστό 69,7% επί της συνολικής απασχόλησης και 83,8% επί της απασχόλησης στον ιδιωτικό τοµέα. Βέβαια, και σ αυτή την περίπτωση, ιδιαίτερο βάρος έχει ο πρωτογενής τοµέας, όπου στην κατηγορία «µέχρι και 10» αντιστοιχεί το σύνολο σχεδόν της αγροτικής απασχόλησης (99%). Το ίδιο ισχύει και για τους άλλους δύο τοµείς, αν και µε χαµηλότερα ποσοστά 63% στην ιδιωτική απασχόληση του δευτερογενούς τοµέα και 80% του τριτογενούς. Λόγω, λοιπόν, της πολύ υψηλής συγκέντρωσης των απασχολούµενων της οµάδας στόχου, η κατηγορία «µέχρι και 10» καθορίζει σε µεγάλο βαθµό την τάση και την γενικότερη κατάσταση του συνόλου του ιδιωτικού τοµέα. Εποµένως, όσα προαναφέρθηκαν για τους κλάδους στους οποίους κατανέµεται το µεγαλύτερο µέρος της απασχόλησης στον ιδιωτικό τοµέα όχι µόνο ισχύουν για την κατηγορία «µέχρι και 10», αλλά µάλλον οφείλονται σ αυτή. Το ίδιο ισχύει και για τη σύγκριση µεταξύ ανδρών και γυναικών. Αξίζει να τονιστεί, πως αν προστεθεί η κατηγορία «άγνωστος αλλά µέχρι 10 απασχολούµενοι» όλα όσα ειπώθηκαν παραπάνω ενισχύονται. Στις υπόλοιπες κατηγορίες τα ποσοστά είναι κατά πολύ χαµηλότερα και δεν ξεπερνούν το 3,2%. Σχετικά µεγαλύτερη είναι η συγκέντρωση στις κατηγορίες «11 ως 19» και «50 και πάνω». Ένα ενδιαφέρον στοιχείο αποτελεί η µεγαλύτερη συγκέντρωση στον δευτερογενή τοµέα, όπου καθώς η κλίµακα του µεγέθους αυξάνει, αυξάνεται και η συγκέντρωση στις µεταποιητικές βιοµηχανίες. Εξαίρεση αποτελεί η κατηγορία «άγνωστος αλλά πάνω από 10», όπου το ποσοστό είναι υψηλότερο στον τριτογενή τοµέα. Στον τοµέα αυτό, γενικότερα, και πάλι οι εµπορικοί κλάδοι και οι κλάδοι των µεταφορών κατέχουν υψηλότερη θέση σε όλες σχεδόν τις κατηγορίες, µε τους τελευταίους να αποκτούν το υψηλότερο ποσοστό στην κατηγορία των µεγαλύτερων καταστηµάτων. Τέλος, παρατηρείται επίσης ότι 19

καθώς µετακινούµαστε προς τις µεγαλύτερες κατηγορίες, κλείνει η ψαλίδα µεταξύ ανδρών και γυναικών, κάτι που οφείλεται κυρίως στον τριτογενή τοµέα. Πίνακας 2.3.1. Κατανοµή κατά µέγεθος επιχείρησης και ιδιοκτησιακό καθεστώς σε τοµείς και κλάδους Απασχολούµενοι ηλικίας 55-64 ως ποσοστό των απασχολούµενων 15-64 2003 <10 11-19 20-49 >50 Αγν <10 Αγν >10 Ιδιωτικός ηµόσιος Σύνολο ΣΥΝΟΛΟ Σύνολο 69,70 3,32 2,42 3,32 2,49 1,94 83,19 16,81 100,00 Α' ΓΕΝΗΣ 34,06 0,06 0,08 0,02 0,20 0,01 34,43 0,30 34,74 Β' ΓΕΝΗΣ 11,70 1,77 1,26 1,87 1,21 0,80 18,61 1,40 20,01 Γ' ΓΕΝΗΣ 23,94 1,49 1,08 1,43 1,09 1,13 30,14 15,11 45,26 Άνδρες Σύνολο 45,06 2,65 1,80 2,52 2,00 1,41 55,43 12,27 67,70 Α' ΓΕΝΗΣ 17,54 0,06 0,08 0 0,13 0 17,81 0,20 18,01 Β' ΓΕΝΗΣ 10,63 1,54 1,01 1,48 1,12 0,66 16,44 1,28 17,71 Γ' ΓΕΝΗΣ 16,89 1,04 0,71 1,04 0,75 0,76 21,19 10,79 31,98 Γυναίκες Σύνολο 24,64 0,68 0,62 0,80 0,49 0,52 27,75 4,55 32,30 Α' ΓΕΝΗΣ 16,52 0,00 0 0,02 0,07 0,01 16,63 0,10 16,73 Β' ΓΕΝΗΣ 1,08 0,23 0,25 0,39 0,09 0,14 2,18 0,12 2,30 Γ' ΓΕΝΗΣ 7,05 0,45 0,37 0,38 0,34 0,37 8,95 4,32 13,27 2.4. Η Κατανοµή των Εργαζοµένων 55-64 ετών ανά επίπεδο Εκπαίδευσης Το εκπαιδευτικό επίπεδο του πληθυσµού, του εργατικού δυναµικού και συνεπώς και της ηλικιακής οµάδας 55-64 ετών που εδώ αναλύεται, κατανέµεται σε εννέα κατηγορίες, που επιµερίζονται ως ακολούθως: 1) ιδακτορικό ή Μεταπτυχιακός τίτλος 2) Πτυχίο Ανωτάτων Σχολών 3) Φοίτηση σε ΑΕΙ (τουλάχιστον 1 χρόνο) αλλά δεν πήρε πτυχίο 4) Πτυχίο Ανώτερης Τεχνικής Επαγγελµατικής Εκπαίδευσης 5) Απολυτήριο Μέσης Εκπαίδευσης 6) Απολυτήριο 3-ταξ Μέσης Εκπαίδευσης 7) Απολυτήριο ηµοτικού 8) Μερικές τάξεις ηµοτικού 9) εν πήγε καθόλου σχολείο Όσον αφορά την οµάδα του πληθυσµού ηλικίας 55-64 ετών, όπως φαίνεται στον πίνακα 2.4.1., σε σύνολο 1.201.431 ατόµων, οι περισσότεροι-ες διαθέτουν απολυτήριο ηµοτικού (55,2%) ενώ ακολουθούν οι κάτοχοι απολυτηρίου Μέσης 20

Εκπαίδευσης (16,6%). Από τους υπόλοιπους-ες, το 9,5% διαθέτει πτυχίο Ανώτατης σχολής (ΑΕΙ-ΤΕΙ), το 6,8% διαθέτει απολυτήριο της Λυκείου (3τάξια Μέση Εκπαίδευση), το 5,3% πτυχίο Ανώτερης Τεχνικής ή Επαγγελµατικής Εκπαίδευσης, το 3,3% πήγε αλλά δεν τελείωσε το ηµοτικό, το 0,8% είναι κάτοχος ιδακτορικού ή Μεταπτυχιακού διπλώµατος, ενώ υπάρχει και ένα 2,4% που δεν έχει πάει καθόλου σχολείο. Πίνακας 2.4.1 Εσωτερική κατανοµή του συνολικού πληθυσµού 55-64 ετών στα διάφορα επίπεδα εκπαίδευσης 2004 Πληθυσµός 55-64 ετών Εσωτερική κατανοµή ΣΥΝΟΛΟ 1.201.431 100,0% ιδακτορικό ή Μεταπτυχιακός τίτλος 9.407 0,8% Πτυχίο Ανωτάτων Σχολών 114.087 9,5% Φοίτηση σε ΑΕΙ(τουλάχιστον 1 χρόνο) αλλά δεν πήρε πτυχίο 202 0,0% Πτυχίο Ανώτερης Τεχν.Επαγ. Εκπαίδευσης 64.082 5,3% Απολυτήριο Μέσης Εκπαίδευσης 199.536 16,6% Απολυτήριο 3-ταξ Μέσης Εκπαίδευσης 81.756 6,8% Απολυτήριο ηµοτικού 663.514 55,2% Μερικές τάξεις ηµοτικού 39.953 3,3% εν πήγε καθόλου σχολείο 28.894 2,4% Από την κατανοµή ανά φύλο (πίνακες 2.4.2 και 2.4.3.) προκύπτει ότι οι άνδρες διαθέτουν υψηλότερο εκπαιδευτικό επίπεδο από τις γυναίκες. Στα χαµηλότερα επίπεδα εκπαίδευσης οι γυναίκες παρουσιάζουν υψηλότερα ποσοστά σε σχέση µε τους άνδρες, τα οποία σχεδόν εξισώνονται για τους κατόχους απολυτηρίου µέσης εκπαίδευσης (17,4% για τους άνδρες, έναντι 15,9% για τις γυναίκες), ενώ όσο προχωρούµε προς υψηλότερα επίπεδα εκπαίδευσης οι άνδρες αυξάνουν τα ποσοστά τους, έναντι των γυναικών των οποίων η συµµετοχή µειώνεται. Έτσι ενώ το 3,4% των γυναικών της οµάδας στόχου δεν έχει πάει καθόλου σχολείο, το αντίστοιχο ποσοστό για τους άνδρες είναι 1,3%. Αντίστοιχα ενώ 13,6% των ανδρών είναι κάτοχοι πτυχίου Ανώτατης Εκπαίδευσης ή Μεταπτυχιακού, το αντίστοιχο ποσοστό για τις γυναίκες περιορίζεται στο 7,2%. Πίνακας 2.4.2 Εσωτερική κατανοµή του ανδρικού πληθυσµού 55-64 ετών στα διάφορα επίπεδα εκπαίδευσης 2004 ΣΥΝΟΛΟ 572.849 100,0% ιδακτορικό ή Μεταπτυχιακός τίτλος 6.806 1,2% 21

Πτυχίο Ανωτάτων Σχολών 71.085 12,4% Φοίτηση σε ΑΕΙ(τουλαχ. 1 χρόνο) αλλά δεν πήρε πτυχίο 0 0,0% Πτυχίο Ανώτερης Τεχν.Επαγ. Εκπαίδευσης 43.195 7,5% Απολυτήριο Μέσης Εκπαίδευσης 99.532 17,4% Απολυτήριο 3-ταξ Μέσης Εκπαίδευσης 44.114 7,7% Απολυτήριο ηµοτικού 289.223 50,5% Μερικές τάξεις ηµοτικού 11.361 2,0% εν πήγε καθόλου σχολείο 7.532 1,3% Πίνακας 2.4.3 Εσωτερική κατανοµή του γυναικείου πληθυσµού 55-64 ετών στα διάφορα επίπεδα εκπαίδευσης 2004 ΣΥΝΟΛΟ 628.582 100,0% ιδακτορικό ή Μεταπτυχιακός τίτλος 2.601 0,4% Πτυχίο Ανωτάτων Σχολών 43.002 6,8% Φοίτηση σε ΑΕΙ(τουλαχ. 1 χρόνο) αλλά δεν πήρε πτυχίο 202 0,0% Πτυχίο Ανώτερης Τεχν.Επαγ. Εκπαίδευσης 20.888 3,3% Απολυτήριο Μέσης Εκπαίδευσης 100.003 15,9% Απολυτήριο 3-ταξ Μέσης Εκπαίδευσης 37.641 6,0% Απολυτήριο ηµοτικού 374.291 59,5% Μερικές τάξεις ηµοτικού 28.592 4,5% εν πήγε καθόλου σχολείο 21.362 3,4% Η εικόνα παραµένει η ίδια και όσον αφορά τα απόλυτα µεγέθη. Παρά το γεγονός ότι οι γυναίκες αποτελούν το 52,3% της πληθυσµιακής οµάδας 5-64 ετών, η συµµετοχή τους στα υψηλότερα επίπεδα εκπαίδευσης και σε απόλυτους αριθµούς είναι µικρότερη απ ότι των ανδρών. Αντίστοιχα η συµµετοχή τους αυξάνεται όσο προχωράµε προς χαµηλότερα επίπεδα εκπαίδευσης. Για παράδειγµα 21.362 γυναίκες δεν έχουν πάει καθόλου σχολείο, έναντι 7.532 ανδρών, ενώ πτυχίο ή µεταπτυχιακό διαθέτουν 45.603 γυναίκες, έναντι 77.891 ανδρών. Όπως προκύπτει από τους πίνακες 2.4.4, 2.4.5 και 2.4.6, σε σχέση µε τον συνολικό πληθυσµό (ετών 15-64), η οµάδα του πληθυσµού ηλικίας 55-64 ετών χαρακτηρίζεται από σηµαντικά χαµηλότερο εκπαιδευτικό επίπεδο. Στις τέσσερις υψηλότερες εκπαιδευτικές κατηγορίες συγκεντρώνεται το 25,5% του πληθυσµού 15-64 ετών, έναντι του 15,6% της οµάδας των 55-64 ετών. Αντίστοιχα στις τέσσερις χαµηλότερες εκπαιδευτικές κατηγορίες συγκεντρώνεται το 41,7% του συνολικού πληθυσµού, και το 67,8% της οµάδας 55-64 ετών. Μεγάλες διαφορές έχουµε και στους κατόχους απολυτηρίου µέσης εκπαίδευσης όπου η οµάδα 55-64 ετών συγκεντρώνει το 16,6%, έναντι 32,8% του συνολικού πληθυσµού. Όσον αφορά την κατανοµή ανά φύλο η εικόνα παραµένει η ίδια, µε τις γυναίκες να διατηρούν, έναντι των ανδρών, υψηλότερα ποσοστά στα χαµηλά 22

εκπαιδευτικά επίπεδα και χαµηλότερα στα υψηλά. Ωστόσο η οµάδα των 55-64 ετών παρουσιάζει πολύ µεγαλύτερη πόλωση απ ότι το σύνολο του πληθυσµού. Ενώ στο σύνολο του πληθυσµού υπάρχει µια σχετική ισοκατανοµή µεταξύ ανδρών και γυναικών στα ποσοστά συµµετοχής στα διάφορα επίπεδα εκπαίδευσης. Το ίδιο δεν συµβαίνει και στην οµάδα στόχου, όπου οι γυναίκες βρίσκονται σε µειονεκτική θέση έναντι των ανδρών. Πίνακας 2.4.4 Σύγκριση της εσωτερικής κατανοµής του πληθυσµού 15-64 ετών µε την αντίστοιχη του πληθυσµού 55-64 ετών στα διάφορα επίπεδα εκπαίδευσης ΣΥΝΟΛΟ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ Εσωτερική κατανοµή πληθυσµού 15-64 ετών Εσωτερική κατανοµή πληθυσµού 55-64 ετών Εσωτερική κατανοµή πληθυσµού 15-64 ετών Εσωτερική κατανοµή πληθυσµού 55-64 ετών ΣΥΝΟΛΟ 100% 100% 100% 100% ιδακτορικό ή Μεταπτυχιακός τίτλος 1,0% 0,8% 25,5% 15,6% Πτυχίο Ανωτάτων Σχολών 12,4% 9,5% Φοίτηση σε ΑΕΙ(τουλαχ. 1 χρόνο) αλλά δεν πήρε πτυχίο 0,0% 0,0% Πτυχίο Ανώτερης Τεχν. Επαγ. Εκπ. 12,1% 5,3% Απολυτήριο Μέσης Εκπαίδευσης 32,8% 16,6% 32,8% 16,6% Απολυτήριο 3-ταξ Μέσης Εκπ. 15,0% 6,8% Απολυτήριο ηµοτικού 25,0% 55,2% Μερικές τάξεις ηµοτικού 0,8% 3,3% εν πήγε καθόλου σχολείο 0,8% 2,4% 41,7% 67,8% Πίνακας 2.4.5 Σύγκριση της εσωτερικής κατανοµής του πληθυσµού 15-64 ετών µε την αντίστοιχη του πληθυσµού 55-64 ετών στα διάφορα επίπεδα εκπαίδευσης ΑΝ ΡΕΣ Εσωτερική κατανοµή πληθυσµού 15-64 ετών Εσωτερική κατανοµή πληθυσµού 55-64 ετών Εσωτερική κατανοµή πληθυσµού 15-64 ετών Εσωτερική κατανοµή πληθυσµού 55-64 ετών ΣΥΝΟΛΟ 100% 100% 100% 100% ιδακτορικό ή Μεταπτυχιακός τίτλος 1,3% 1,2% 25,6% 21,1% Πτυχίο Ανωτάτων Σχολών 12,4% 12,4% Φοίτηση σε ΑΕΙ(τουλαχ. 1 χρόνο) αλλά δεν πήρε πτυχίο 0,0% 0,0% Πτυχίο Ανώτερης Τεχν. Επαγ. Εκπ. 11,9% 7,5% Απολυτήριο Μέσης Εκπαίδευσης 33,1% 17,4% 17,4% 33,1% Απολυτήριο 3-ταξ Μέσης Εκπ. 16,6% 7,7% Απολυτήριο ηµοτικού 23,4% 50,5% Μερικές τάξεις ηµοτικού 0,6% 2,0% εν πήγε καθόλου σχολείο 0,6% 1,3% 41,2% 61,5% 23

Πίνακας 2.4.6 Σύγκριση της εσωτερικής κατανοµής του πληθυσµού 15-64 ετών µε την αντίστοιχη του πληθυσµού 55-64 ετών στα διάφορα επίπεδα εκπαίδευσης ΓΥΝΑΙΚΕΣ Εσωτερική κατανοµή πληθυσµού 15-64 ετών Εσωτερική κατανοµή πληθυσµού 55-64 ετών Εσωτερική κατανοµή πληθυσµού 15-64 ετών Εσωτερική κατανοµή πληθυσµού 55-64 ετών ΣΥΝΟΛΟ 100% 100% 100% 100% ιδακτορικό ή Μεταπτυχιακός τίτλος 0,7% 0,4% 25,3% 10,6% Πτυχίο Ανωτάτων Σχολών 12,3% 6,8% Φοίτηση σε ΑΕΙ(τουλαχ. 1 χρόνο) αλλά δεν πήρε πτυχίο 0,0% 0,0% Πτυχίο Ανώτερης Τεχν. Επαγ. Εκπ. 12,2% 3,3% Απολυτήριο Μέσης Εκπαίδευσης 32,4% 15,9% 15,9% 32,4% Απολυτήριο 3-ταξ Μέσης Εκπ. 13,5% 6,0% Απολυτήριο ηµοτικού 26,7% 59,5% Μερικές τάξεις ηµοτικού 1,0% 4,5% εν πήγε καθόλου σχολείο 1,1% 3,4% 42,2% 73,5% Συνοπτικά όσον αφορά το εκπαιδευτικό επίπεδο της οµάδας του πληθυσµού 55-64 ετών, ένας στους δύο διαθέτει απολυτήριο δηµοτικού και περίπου ένας στους δέκα διαθέτει πτυχίο ανώτατης εκπαίδευσης ή µεταπτυχιακό δίπλωµα. Οι γυναίκες βρίσκονται σε σαφώς µειονεκτικότερη θέση συγκριτικά µε τους άνδρες παρουσιάζοντας υψηλότερα ποσοστά αλλά και απόλυτα νούµερα στα χαµηλότερα επίπεδα εκπαίδευσης και χαµηλότερα στα υψηλότερα στα υψηλότερα επίπεδα εκπαίδευσης. 24

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: Τάσεις και δυναµική της περιόδου 1993-2004: συνέχεια, τοµές και διαρθρωτικές αλλαγές στην αγορά εργασίας. Προκειµένου να κατανοηθεί η πληρέστερα υφιστάµενη κατάσταση, είναι αναγκαίο να αναλυθούν οι διαχρονικές εξελίξεις των µεγεθών και των χαρακτηριστικών που προσδιορίστηκαν στο κεφάλαιο 2 ώστε να εντοπισθούν τυχόν διαχρονικές τάσεις. Σηµειωτέων ωστόσο ότι η ύπαρξη τάσεων στην προηγούµενη περίοδο δεν σηµαίνει συνέχιση τους και την επόµενη περίοδο. 3.1. Τάσεις στο Μέγεθος του εργατικού δυναµικού ηλικίας 55-64 ετών και η κατανοµή του ανά θέση στο Επάγγελµα. Για την περίοδο από 1988 έως και το 2004 τα διαθέσιµα στοιχεία δείχνουν σταθερή τάση µείωσης του µεριδίου της ηλικιακής οµάδας 55-64 ετών στο σύνολο του απασχολούµενου εργατικού δυναµικού ηλικίας 15-64 ετών. Όπως περιγράφεται και στον πίνακα 3.2.1 η ποσοστιαία συµµετοχή τους µειώνεται σταδιακά από το 15,4% το 1988, στο 11,1% το 2004. Η πτωτική τάση αφορά τόσο τους άνδρες όσο και τις γυναίκες. Ωστόσο η συνολική αυτή τάση δεν είναι αποτέλεσµα ενιαίων τάσεων στις υποοµάδες του εργατικού δυναµικού ανά θέση στο επάγγελµα. Ειδικότερα το µερίδιο των εργοδοτών χαρακτηρίζεται από ανοδικές τάσεις την δεκαετία 1990-2000 και η παρατηρούµενη υποχώρηση µεταξύ του 2000 και 2004 φέρνει το µερίδιο των εργοδοτών ηλικίας 55-64 ετών σε ποσοστό ανώτερο εκείνου του 1988. Η εξέλιξη αυτή οφείλεται κυρίως στην ανδρική συνιστώσα, αν και είναι αξιοσηµείωτο ότι το µερίδιο των γυναικών µένει σχετικά σταθερό, µειούµενο µεταξυ 1988 και 2004 λιγότερο από 1%. Στους αυτοαπασχολούµενους αντίθετα, η τάση είναι πτωτική. Η παρατηρούµενη µείωση αφορά κυρίως τους άνδρες, ενώ στους βοηθούς είναι αξιοσηµείωτη, παρά την γενική µείωση, η αύξηση του µεριδίου των ανδρών. Στους µισθωτούς η µικρή µείωση του µεριδίου οφείλεται στην µεγαλύτερη µείωση του µεριδίου των ανδρών και την σχετική σταθερότητα του µεριδίου των γυναικών. Από την συνολική εικόνα των τάσεων της περιόδου 1988 έως και το 2004 προκύπτει η ποικιλία των εξελίξεων µε πολυµορφία των καταστάσεων η οποία 25

ωστόσο δεν είναι στο κλίµα και σε προσανατολισµό συµβατό µε τυχόν επιδιωκόµενη ή αναµενόµενη αύξηση των µεριδίων της ηλικιακής κατηγόριας 55-64 ετών στην συνολική απασχόληση καθώς συνολικά παρατηρείται υποχώρηση του µεριδίου των απασχολούµενων 55-64 ετών επί του συνόλου των απασχολούµενων 15-64 ετών.. Πίνακας 3.1.1 Ποσοστιαία συµµετοχή ηλικιακής οµάδας 55-64 ετών στην συνολική απασχόληση της οµάδας 15-64 ετών. έτος 1988 1990 1995 2000 2004 ΣΥΝΟΛΟ Σύνολο 15,35 15,03 14,79 11,62 11,14 Άνδρες 16,22 16,24 16,07 12,41 12,32 Γυναίκες 13,73 12,83 12,55 10,29 9,25 Εργοδότες Σύνολο 14,39 16,39 16,26 17,14 15,56 Άνδρες 14,28 16,81 16,62 17,61 15,82 Γυναίκες 15,26 13,17 13,82 15,00 14,36 Αυτοαπασχολούµενοι Σύνολο 26,64 27,23 27,49 22,36 21,85 Άνδρες 27,46 28,11 28,61 22,18 21,54 Γυναίκες 23,48 24,20 23,55 22,81 22,59 Μισθωτοί Σύνολο 8,33 7,89 7,68 6,20 6,67 Άνδρες 10,28 10,02 9,87 7,69 8,37 Γυναίκες 4,51 3,95 4,04 3,89 4,21 Βοηθοί Σύνολο 18,74 17,73 19,21 14,21 14,62 Άνδρες 2,90 2,26 3,06 3,28 5,38 Γυναίκες 23,13 22,79 25,38 19,85 18,77 3.2. Τάσεις στην Κλαδική Κατανοµή των Εργαζοµένων 55-64 ετών. Ξεκινώντας από τον ιδιωτικό τοµέα συνολικά, παρατηρείται µια πτωτική τάση του ποσοστού συµµετοχής στο εργατικό δυναµικό από 88,7% το 1993 σε 83,2% το 2003. Το γεγονός αυτό οφείλεται εξ ολοκλήρου στον πρωτογενή τοµέα, καθώς στους άλλους δύο τοµείς παρατηρείται αύξηση της απασχόλησης της οµάδας εργαζοµένων ηλικίας 55-64 ετών. Για τον δευτερογενή τοµέα, ιδιαίτερο ρόλο έχει διαδραµατίσει ο κλάδος των κατασκευών από 5,5% το 1993 σε 8% το 2003 ενώ στον τριτογενή τοµέα η αυξητική τάση είναι γενικότερη, χωρίς να εντοπίζεται κάποιος κλάδος που να την κατευθύνει σε σηµαντικό βαθµό. Στον ανδρικό πληθυσµό ισχύουν τα ίδια συµπεράσµατα, αλλά στις γυναίκες παρατηρείται ένα σχετικά σταθερό και ελαφρά αυξανόµενο ποσοστό απασχόλησης, 26

το οποίο οφείλεται στο γεγονός ότι παρόλο που το ποσοστό στον πρωτογενή τοµέα µειώνεται και στον δευτερογενή παραµένει σταθερό, εµφανίζεται µια µεγάλη αύξηση στον τριτογενή τοµέα, κυρίως στους κλάδους του λιανικού εµπορίου, των ξενοδοχείων και εστιατορίων και των άλλων επιχειρηµατικών δραστηριοτήτων. Αντίθετα, παρατηρείται αυξητική τάση στην απασχόληση στο δηµόσιο τοµέα από 11,3% το 1993 σε 16,8% το 2003. Το σηµαντικότερο στοιχείο εδώ είναι ότι υπάρχει πολύ µεγάλη αύξηση στις γυναίκες, όπου το ποσοστό απασχόλησης υπερδιπλασιάστηκε την περίοδο 1993-2003, από 1,9% σε 4,5%. Σηµειωτέον ότι αυτό αφορά τον τριτογενή τοµέα. Πίνακας 3.2.1.α. Εξέλιξη συµµετοχής των εργαζοµένων 55-64 ετών στο σύνολο των εργαζοµένων 15-64 ετών ΣΥΝΟΛΟ 1993 1995 2000 2004 ΣΥΝΟΛΟ 14,4% 14,8% 11,6% 11,1% Α ΓΕΝΗΣ 32,9% 35,3% 28,9% 26,3% Β ΓΕΝΗΣ 10,4% 11,0% 9,1% 9,9% Γ' ΓΕΝΗΣ 9,6% 9,6% 7,9% 8,8% Αυτοαπασχολούµενος µε προσωπικό ΣΥΝΟΛΟ 17,3% 16,3% 17,1% 15,6% Α ΓΕΝΗΣ 36,2% 32,0% 29,3% 22,4% Β ΓΕΝΗΣ 15,7% 15,5% 16,2% 17,6% Γ' ΓΕΝΗΣ 13,7% 14,5% 14,0% 13,1% Αυτοαπασχολούµενος χωρίς προσωπικό ΣΥΝΟΛΟ 26,8% 27,5% 22,4% 21,8% Α ΓΕΝΗΣ 41,7% 43,8% 35,5% 31,8% Β ΓΕΝΗΣ 15,9% 18,7% 15,4% 17,3% Γ' ΓΕΝΗΣ 17,4% 17,1% 14,1% 17,0% Μισθωτός (µε µισθό ή ηµεροµίσθιο) ΣΥΝΟΛΟ 7,6% 7,7% 6,2% 6,7% Α ΓΕΝΗΣ 17,9% 19,3% 17,2% 7,9% Β ΓΕΝΗΣ 8,7% 9,1% 6,9% 7,6% Γ' ΓΕΝΗΣ 6,8% 6,8% 5,7% 6,3% Βοηθός στην οικογενειακή επιχείρηση ΣΥΝΟΛΟ 16,9% 19,2% 14,2% 14,6% Α ΓΕΝΗΣ 22,5% 26,3% 19,9% 20,4% Β ΓΕΝΗΣ 5,4% 4,9% 6,4% 7,6% Γ' ΓΕΝΗΣ 7,1% 9,4% 6,1% 9,3% 27

Πίνακας 3.2.1.β. Εξέλιξη εσωτερικής κατανοµής των εργαζοµένων 55-64 ετών στο σύνολο των εργαζοµένων 55-64 ετών ΣΥΝΟΛΟ 1993 1995 2000 2004 ΣΥΝΟΛΟ 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% Α ΓΕΝΗΣ 45,4% 45,0% 40,7% 28,2% Β ΓΕΝΗΣ 17,8% 17,7% 18,0% 20,3% Γ' ΓΕΝΗΣ 36,7% 37,3% 41,3% 51,5% Αυτοαπασχολούµενος µε προσωπικό ΣΥΝΟΛΟ 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% Α ΓΕΝΗΣ 26,9% 15,7% 27,6% 17,2% Β ΓΕΝΗΣ 32,0% 33,4% 28,2% 33,8% Γ' ΓΕΝΗΣ 41,1% 50,9% 44,2% 49,1% Αυτοαπασχολούµενος χωρίς προσωπικό ΣΥΝΟΛΟ 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% Α ΓΕΝΗΣ 61,5% 60,7% 59,8% 47,3% Β ΓΕΝΗΣ 8,9% 10,1% 9,7% 11,3% Γ' ΓΕΝΗΣ 29,6% 29,2% 30,5% 41,3% Μισθωτός (µε µισθό ή ηµεροµίσθιο) ΣΥΝΟΛΟ 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% Α ΓΕΝΗΣ 4,2% 4,7% 3,2% 1,7% Β ΓΕΝΗΣ 35,9% 35,0% 30,8% 29,3% Γ' ΓΕΝΗΣ 59,9% 60,3% 66,0% 69,0% Βοηθός στην οικογενειακή επιχείρηση ΣΥΝΟΛΟ 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% Α ΓΕΝΗΣ 86,0% 83,5% 81,9% 69,5% Β ΓΕΝΗΣ 3,1% 2,7% 4,7% 6,0% Γ' ΓΕΝΗΣ 11,0% 13,8% 13,4% 24,5% 3.3. Τάσεις στην Κατανοµή των Εργαζοµένων 55-64 ετών ανά µέγεθος καταστηµάτων. Συνολικά, παρόλο ότι η κατηγορία των µικρών επιχειρήσεων / καταστηµάτων «µέχρι και 10» απασχολούµενους συγκεντρώνει το µεγαλύτερο ποσοστό απασχόλησης της οµάδας εργαζοµένων ηλικίας 55-64 ετών, κατά την περίοδο 1993-2003 εµφανίζει πτωτική τάση κατά περίπου 10% κάτι που οφείλεται στον πρωτογενή τοµέα. Σταθερή έχει παραµείνει η κατάσταση στον δευτερογενή τοµέα, ως αποτέλεσµα της αντιστάθµισης της µείωσης στις µεταποιητικές βιοµηχανίες από την αύξηση στον κλάδο των κατασκευών, ενώ µια πολύ µικρή αύξηση παρατηρείται στον τριτογενή τοµέα. Για τους άνδρες η µόνη διαφορά που παρατηρείται έγκειται στην µεγαλύτερη σε σχέση µε τις γυναίκες µείωση στον πρωτογενή τοµέα, όπου το ποσοστό προσεγγίζει εκείνο του τριτογενή. Η πολύ µικρή αύξηση του ποσοστού στον 28