Ο ρόλος των ελληνικών αγροτικών συνεταιρισµών κατά την περίοδο της εχθρικής Κατοχής (1941-1944) Ολυµπία Κλήµη-Καµινάρη, Πάντειο Πανεπιστήµιο «Θα θέλαµε να συστήσουµε σε όσους ασχολούνται µε τους συνεταιρισµούς να ανατρέχουν στην συνεταιριστική µας ιστορία ώστε να µην διαγράφεται το έργο επιφανών ή αφανών συνεταιριστών, που στηριζόµενοι στη συνεταιριστική κίνηση της εποχής τους,άνοιξαν το δρόµο των σηµερινών κατακτήσεων». Θ. Τζωρτζάκης, «Συνεταιριστής», 1952, σ. 85. Ο συνεταιρισµός αποτελεί παγκοσµίως βασικό θεσµό οικονοµικής και κοινωνικής ανάπτυξης του αγροτικού τοµέα και τον ουσιαστικότερο φορέα άσκησης οικονοµικής δραστηριότητας του αγροτικού πληθυσµού. Στην Ελλάδα επιπροσθέτως ο θεσµός αποτέλεσε ένα από τα αποτελεσµατικότερα µέσα άσκησης της κρατικής αγροτικής πολιτικής στην ύπαιθρο. Ηδη, από την ίδρυση του Υπουργείου Γεωργίας, την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα, το οποίο και προώθησε ριζικά µέτρα αγροτικής πολιτικής για την ενίσχυση του παραγωγικότερου τότε- τοµέα της οικονοµίας, γίνεται κατανοητό ότι ο συνεταιριστικός θεσµός αποτελεί όργανο αναντικατάστατο για την αντιµετώπιση των τεράστιων αναγκών και ελλείψεων του αγροτικού τοµέα. Και το 1914 προωθείται νοµοθετικά η εισαγωγή του συνεταιριστικού θεσµού (νόµος 602/1915). Στη συνέχεια το κράτος επιδίωξε συστηµατικά τη συνεταιριστική οργάνωση των αγροτών, λαµβάνοντας νοµοθετικά και άλλα µέτρα, και εξασφάλισε από την Εθνική Τράπεζα τη διοχέτευση κεφαλαίων για τη χρηµατοδότηση της γεωργίας, κατά προτίµηση µε τη µεσολάβηση των γεωργικών πιστωτικών συνεταιρισµών, ώστε να διασφαλίζονται τα τραπεζικά συµφέροντα. Όλα αυτά συνετέλεσαν στην ταχεία και εντυπωσιακή αριθµητική εξάπλωση και ανάπτυξη των γεωργικών συνεταιρισµών κατά τα πρώτα έτη 1
εφαρµογής του νόµου. Εξάλλου οι ρυθµίσεις του 602 ανταποκρίνονταν σε σηµαντικές οικονοµικές και κοινωνικές ανάγκες της εποχής, όπως η περιστολή της τοκογλυφίας, ο περιορισµός του αποµυζητικού ρόλου των µεσαζόντων, η ενίσχυση της πιστοληπτικής ικανότητας του αγροτικού πληθυσµού και η ενίσχυση της διαπραγµατευτικής δύναµης των µικροκαλλιεργητών. Την περίοδο µετά τη Μικρασιατική καταστροφή και την επέκταση του ελληνικού κράτους σε νέες, ως επί το πλείστον αγροτικές περιοχές, και την περίοδο της µεγάλης αγροτικής µεταρρύθµισης (1923-1932) αναδείχθηκε και πάλι η µεγάλη αναγκαιότητα των συνεταιρισµών για την αντιµετώπιση των µεγάλων και κρίσιµων προβληµάτων της χώρας. Την ίδια εποχή το κράτος προέβη ακόµα και στην ίδρυση αναγκαστικών συνεταιρισµών, που δηµιουργούνται για ειδικούς σκοπούς, προκειµένου να επιλυθεί το πρόβληµα του αγροτικού εποικισµού και της αποκατάστασης των ακτηµόνων καλλιεργητών και προσφύγων. Η ίδρυση της Αγροτικής Τράπεζας, ύστερα από αγώνες και πιέσεις τόσο των αγροτών όσο και ιδεολόγων συνεταιριστών (Σ.Ιασεµίδης, Αλ. Παπαναστασίου, Χρ. Ευελπίδης) αποτέλεσε, επίσης, σηµαντικό σταθµό για την περαιτέρω εξέλιξη και ανάπτυξη των γεωργικών συνεταιρισµών. Την ίδια όµως χρονική περίοδο (δεκαετία του 1930), όταν πλέον οι αγρότες έχουν προχωρήσει στην οργάνωση ολόκληρου συνεταιριστικού δικτύου, µεταβάλλεται η φιλελεύθερη έως τότε συνεταιριστική πολιτική του κράτους. Η αξιόλογη οικονοµική δραστηριότητα των γεωργικών συνεταιρισµών προκάλεσε την αντίδραση των τάξεων που θίγονταν από την εξάπλωσή τους, αντίδραση η οποία εκφράστηκε έµπρακτα κυρίως µε την ψήφιση νόµων που περιόριζαν τη δράση των συνεταιρισµών και τη διοικητική τους αυτοτέλεια. Τότε κατέστη εντονότερη η ανάγκη συγκρότησης µιας κεντρικής συνεταιριστικής οργάνωσης που να συνενώνει στους κόλπους της τη διάσπαρτη, µέχρι τότε συνεταιριστική κίνηση. Μετά από έντονους αγώνες ιδεολόγων συνεταιριστών (Θ. Τζωρτζάκης κ.ά.) ιδρύεται, το 1935, η Πανελλήνιος Συνοµοσπονδία Ενώσεων Γεωργικών Συνεταιρισµών (ΠΑΣΕΓΕΣ) η οποία και άρχισε τη µεγάλη προσπάθεια του συντονισµού του 2
γεωργικού συνεταιριστικού κινήµατος. Το έργο της όµως διέκοψε η περίοδος της δικτατορίας της 4 ης Αυγούστου 1936, κατά την οποία σηµειώνεται και πάλι έντονη επέµβαση στα εσωτερικά των γεωργικών συνεταιρισµών από το καθεστώς. Καταργείται, δια νόµου, η ΠΑΣΕΓΕΣ και ιδρύεται στη θέση της, το 1938, η Εθνική Συνοµοσπονδία Γεωργικών Συνεταιρισµών Ελλάδος (ΕΣΣΕ), στην οποία υπάγονταν υποχρεωτικά όλες οι συνεταιριστικές οργανώσεις και ήταν επιφορτισµένη να εφαρµόζει την κρατική γεωργική πολιτική. Όµως, παρά τις δυσµενείς για την ανάπτυξη των γεωργικών συνεταιρισµών κρατικές αυτές παρεµβάσεις, αµέσως µετά, την περίοδο του Β Παγκοσµίου Πολέµου, οι συνεταιρισµοί ενέτειναν τις προσπάθειές τους για αύξηση της γεωργικής παραγωγής, για να καλυφθούν οι ανάγκες επισιτισµού του στρατού και των αµάχων και προσέφεραν τη διαθέσιµη περιουσία τους σε αποθεµατικά κεφάλαια για τη στήριξη του εθνικού αγώνα. Ειδικότερα δε την περίοδο της τριπλής εχθρικής Κατοχής, οι γεωργικοί συνεταιρισµοί αποτέλεσαν δυναµικό στοιχείο της κοινωνικής και οικονοµικής ζωής της χώρας και µε την πολυσχιδή δράση τους συνέβαλαν ουσιαστικά στην γενικότερη προσπάθεια ρύθµισης του επισιτιστικού προβλήµατος για την επιβίωση του ελληνικού λαού και στην αντιµετώπιση της µαύρης αγοράς, υπήρξαν δε, µέσα στις δύσκολες κατοχικές συνθήκες, το µόνο µέσο επαφής του κράτους µε τον αγροτικό πληθυσµό. Οι πολύ δύσκολες συνθήκες της περιόδου της εχθρικής Κατοχής είναι λίγοπολύ γνωστές. Οι κατακτητές σταδιακά διαµέλισαν τη χώρα σε γερµανικές, ιταλικές και βουλγαρικές διοικητικές περιφέρειες και η επικοινωνία και η διοχέτευση της εγχώριας παραγωγής στα µεγάλα καταναλωτικά κέντρα των πόλεων γινόταν πλέον µε δυσκολία και µε ειδικές, κατά τόπους, άδειες. Τα προβλήµατα διακίνησης οξύνονταν και λόγω των καταστροφών που είχε υποστεί, κατά τη διάρκεια του πολέµου, το οδικό και σιδηροδροµικό δίκτυο. Λόγω των κακουχιών του πολέµου αποδεκατίστηκε ο ενεργά αγροτικός πληθυσµός, τα ζώα επιτάχθηκαν, καταστράφηκαν τα γεωργικά µέσα παραγωγής. Λόγω δε του ναυτικού αποκλεισµού που είχαν επιβάλλει από την αρχή του πολέµου οι Αγγλοι στη Γερµανία και τους συµµάχους της, 3
σταµάτησαν οι εισαγωγές ειδών πρώτης ανάγκης, µε αποτέλεσµα να δηµιουργούνται σοβαρά προβλήµατα στον εφοδιασµό του πληθυσµού, κυρίως των µεγάλων αστικών κέντρων, αφού η εγχώρια παραγωγή ήταν ελλειµµατική σε βασικά γεωργικά προϊόντα (δηµητριακά και γαλακτοκοµικά). Επίσης η έλλειψη εισαγωγών λιπασµάτων, ζωοτροφών και καυσίµων, καθώς και η µείωση, στις καλλιέργειες, των εργατικών χειρών, οδήγησε στη σταδιακή µείωση της εγχώριας γεωργικής και κτηνοτροφικής παραγωγής. Η έλλειψη επαρκών πρώτων υλών και καυσίµων οδήγησε σταδιακά στην υπολειτουργία των εργοστασίων, δηµιουργώντας επίσης χιλιάδες ανέργους στις πόλεις. Το επισιτιστικό πρόβληµα ενέσκηψε από τον Απρίλιο 1941 µε την είσοδο στη χώρα των Γερµανών. Οι κατακτητές οικειοποιήθηκαν, µόλις έφθασαν, όσα τρόφιµα και λοιπά αγαθά βρέθηκαν στις κρατικές αποθήκες, καθώς και τα συναλλαγµατικά αποθέµατα των τραπεζών (τα λεγόµενα κατοχικά δάνεια από την Τράπεζα της Ελλάδας). Παράλληλα, µε καθηµερινές αγορές, που όµως δεν είχαν πραγµατικό αντίκρισµα, συνέχισαν να συγκεντρώνουν αγροτικά προϊόντα για τις ανάγκες του στρατού κατοχής, αλλά και για τις ανάγκες των χωρών τους. Οι Γερµανοί, µόλις έφθασαν, στη χώρα, συγκέντρωσαν 12.000 τόνους εκλεκτό λάδι Μυτιλήνης και το διοχέτευσαν στη Γερµανία,. (Χατζηιωσήφ, 2007, σ. 186, 226-228). Ο πληθωρισµός έφθασε σιγά-σιγά σε απίστευτα ύψη. Αργότερα, µεταξύ 1943-1944, το µηνιαίο ποσοστό πληθωρισµού ήταν της τάξεως του 365%, ενώ η προσφορά χρήµατος αυξανόταν µε ρυθµό 200%.Τα χαρτονοµίσµατα έχαναν συνεχώς την αξία τους και οι συναλλαγές γίνονταν πλέον µε κατευθείαν ανταλλαγή προϊόντων (Τσουλφίδης, 2009, σ. 235). Η επίταξη των αποθεµάτων, η φθίνουσα εγχώρια παραγωγή και οι δυσκολίες στις συγκοινωνίες, υπήρξαν οι σπουδαιότεροι παράγοντες που το επισιτιστικό πρόβληµα πήρε ανεξέλεγκτες διαστάσεις τον φοβερό χειµώνα 1941-1942, µε το δριµύ ψύχος, και οδήγησε στο λιµό που ξέσπασε στα µεγάλα κυρίως αστικά κέντρα και στην κατακόρυφη πτώση του βιοτικού επιπέδου. Παράλληλα, η αδυναµία της Κυβέρνησης να αντιµετωπίσει την επισιτιστική κρίση και οι αποκρύψεις τροφίµων από τους εµπόρους µε σκοπό 4
την αισχροκέρδεια, δηµιούργησαν το φαινόµενο της µαύρης αγοράς, η οποία έπληξε και εξάντλησε όχι µόνο τις ασθενέστερες τάξεις αλλά και τις οικονοµικά εύρωστες, στην εναγώνια προσπάθεια επιβίωσης. Από τα µέσα του 1941, µε µέτρα υποχρεωτικής συγκέντρωσης των όσων αποθεµάτων της εγχώριας γεωργικής παραγωγής απέµειναν, η κατοχική κυβέρνηση προσπάθησε να αντιµετωπίσει την επισιτιστική κρίση που άρχισε να διαφαίνεται, και να ελέγξει την µαύρη αγορά. Κάνει εκκλήσεις, δια µέσου του Αρχιεπισκόπου προς τον αγροτικό πληθυσµό, «τώρα δεν µας µένει παρά η εργασία και η ελληνική γη», για εντατικοποίηση της καλλιέργειας της γης. Για να ενθαρρύνει δε τους αγρότες να συµµορφωθούν µε τα µέτρα, διανέµει βιοµηχανικά είδη πρώτης ανάγκης (σαπούνι, λίπος κ.ά.) σε όσους παρέδιδαν στη συγκέντρωση τα προϊόντα τους. Καταργεί, επίσης, την δικτατορική ΕΣΣΕ και στη θέση της ιδρύει την Πανελλήνια Συνοµοσπονδία Γεωργικών Συνεταιρισµών (ΠΣΓΣ), ως µία µεταβατική κατάσταση µέχρι «τέλους της διεθνούς εµπολέµου καταστάσεως», οπότε θα υπήρχε η δυνατότητα επιστροφής στις ελεύθερες διατάξεις του ν. 602/1915. Το συνεταιριστικό έργο όµως της Συνοµοσπονδίας αυτής σταδιακά ατόνησε γιατί αφενός µεν ήταν επιφορτισµένη να εφαρµόζει την κρατική πολιτική και αφ ετέρου γιατί δεν συνεργάστηκαν µαζί της οι Ενώσεις συνεταιρισµών. Από τον Ιούνιο µάλιστα του 1941 η κατοχική κυβέρνηση γνωστοποιεί τις προθέσεις της να αναδιοργανώσει τις αγροτικές συνεταιριστικές οργανώσεις και να δηµιουργήσει ολοκληρωτικούς αναγκαστικούς συνεταιρισµούς, ώστε δια µέσου αυτών να αξιοποιήσει και την τελευταία σπιθαµή αγροτικής γης και να εξασφαλίσει την συγκέντρωση της αγροτικής παραγωγής. Δηµιουργείται κρατική Υπηρεσία Συνεταιρισµών και Συσσιτίων και καλούνται δε τέλος οι αγρότες, δια µέσου των συνεταιριστικών τους οργανώσεων, να συνεισφέρουν στα λαϊκά συσσίτια. Στα κυβερνητικά αυτά, εις βάρος των παραγωγών, µέτρα, που ουσιαστικά αποτελούσαν δηµεύσεις προς όφελος των στρατευµάτων κατοχής, αντιτάχθηκαν οι αγρότες και οι συνεταιριστικές τους οργανώσεις. Εξ άλλου, ακόµα και στην ύπαιθρο χώρα άρχισαν ήδη να παρατηρούνται ελλείψεις ακόµα 5
και σε γεωργικά είδη, λόγω της κατά περιφέρειες µονοκαλλιέργειας, καθώς και σε βιοµηχανικά είδη, τα οποία είχαν ανάγκη οι παραγωγοί. Επίσης, λόγω του καλπάζοντος πληθωρισµού αλλά και της επισιτιστικής ανασφάλειας, οι αγρότες έδειχναν απροθυµία στο να πουλήσουν, σε υπερπληθωριστικό χρήµα, τα αποθέµατά τους στον κρατικό µηχανισµό και συσπειρώθηκαν γύρω από τις συνεταιριστικές τους οργανώσεις, προτιµώντας τις κατ ευθείαν ανταλλαγές σε είδος. Από τον Μάϊο 1942, στη νέα καλλιεργητική περίοδο και µε την αλλαγή της κατοχικής κυβέρνησης, υπήρξε και ριζική αλλαγή της γεωργικής πολιτικής, µε στόχο να αποφευχθεί η τραγωδία του περασµένου χειµώνα. Γίνεται συντονισµός όλων των παραγωγικών υπουργείων, περιορίζονται οι επιτάξεις και οι αναγκαστικές συγκεντρώσεις, που δεν απέδωσαν, αφού ελάχιστα τρόφιµα συγκεντρώθηκαν και διανεµήθηκαν στα αστικά κέντρα, και γίνεται προσπάθεια εξορθολογισµού του µηχανισµού συγκέντρωσης µε ανταλλαγές προϊόντων, εφόσον πλέον το χρήµα έχανε καθηµερινά την αξία του. Επιβάλλονται, µόνον, φόρος δεκάτης στα σιτηρά (φόρος σε είδος) που αργότερα επεκτείνεται και σε άλλα βασικά αγροτικά προϊόντα, και µικρό υποχρεωτικό παρακράτηµα στην παραγωγή σιτηρών, µη διάθεση δηλαδή µέρους της παραγωγής στην ελεύθερη αγορά. Τα µέτρα αυτά αποσκοπούσαν στην, όσο το δυνατόν, συγκράτηση των τιµών σε χαµηλά επίπεδα και στον επισιτισµό των άπορων κατοίκων των αστικών κέντρων. Εγκαταλείπονται δε και τα σχέδια δηµιουργίας ολοκληρωτικών αναγκαστικών συνεταιρισµών. Στις δύσκολες συνθήκες της περιόδου και την υποτονική λειτουργία των κρατικών υπηρεσιών, εκείνοι οι οποίοι αποφασιστικά βοήθησαν τον αγροτικό πληθυσµό να συνεχίσει την παραγωγική του δραστηριότητα, και τον αστικό πληθυσµό να επιβιώσει, ήταν οι συνεταιριστικές οργανώσεις (Κλήµης, 1991, σ. 417/1569). Παρά την έλλειψη επίσηµων στατιστικών στοιχείων, υπολογίζεται ότι καθ όλη την διάρκεια της Κατοχής λειτουργούσαν συνολικά στη ύπαιθρο χώρα 5.327 γεωργικοί συνεταιρισµοί, από τους οποίους οι 669 ιδρύθηκαν την περίοδο αυτή λόγω των αυξηµένων αναγκών που δηµιουργήθηκαν (Κλήµης, 6
1991, σ. 458/1610). Οι συνεταιριστικές αυτές οργανώσεις, και κυρίως οι Ενώσεις τους, αν και λεηλατήθηκαν τα περιουσιακά τους στοιχεία και επιτάχθηκαν ή καταστράφηκαν, από τους εισβολείς, οι ιδιόκτητες εγκαταστάσεις τους, κατέβαλαν, µέσα στις δύσκολες κατοχικές συνθήκες, υπεράνθρωπες προσπάθειες να συνεχίσουν τις προµηθευτικές εργασίες τους για να εξασφαλίσουν στα µέλη τους γεωργικά εφόδια, ώστε να εντατικοποιηθούν οι γεωργικές καλλιέργειες µε σκοπό να αυξηθεί η γεωργική παραγωγή και να καλυφθούν οι βιοτικές ανάγκες ολόκληρου του πληθυσµού. Επίσης ανέλαβαν πρωταρχικό ρόλο στη συγκέντρωση της γεωργικής παραγωγής και στη διανοµή της, µε στόχο να γίνεται οµαλός, όσο το δυνατόν, εφοδιασµός σε τρόφιµα των αστικών κέντρων χωρίς να παρεµβάλλονται µεσάζοντες και να συγκρατηθούν σε χαµηλά επίπεδα οι τιµές. Διοργάνωσαν επίσης σύστηµα ανταλλαγής γεωργικών προϊόντων µεταξύ των Ενώσεων, ανάµεσα σε αγροτικές περιφέρειες µε διαφορετική σύσταση γεωργικής παραγωγής, ώστε να καλυφθούν οι ανάγκες των µελών τους και του πληθυσµού γενικότερα (π.χ. µεταφορά ελαιολάδου από Μυτιλήνη στη Χαλκιδική, όπου υπήρχε έλλειψη, και ανταλλαγή του µε ίσης αξίας όσπρια ή κτηνοτροφικά προϊόντα). Ανέπτυξαν, τέλος, δηµιουργική συνεργασία µε τους καταναλωτικούς συνεταιρισµούς που ιδρύθηκαν την κατοχική περίοδο στα αστικά κέντρα, ώστε να ενισχυθούν οι ανταλλαγές απ ευθείας προϊόντων µεταξύ υπαίθρου και αστικών κέντρων και να καλυφθούν οι ανάγκες των αγροτών σε βιοµηχανικά είδη που παράγονταν στις πόλεις (σαπούνι, λίπος, υφάσµατα, υποδήµατα που ανταλλάσσονταν µε τρόφιµα) ώστε να αποκλεισθούν οι µεσάζοντες και να περιορισθεί η µαύρη αγορά τροφίµων. Συγχρόνως ξεκίνησε, από ιδεολόγους συνεταιριστές της προδικτατορικής περιόδου, µία προσπάθεια δηµιουργίας ελεύθερης Πανελληνίου Συνοµοσπονδίας µε πρώτο βήµα τη δηµιουργία στην Αθήνα Αντιπροσωπείας Ενώσεων Γεωργικών Συνεταιρισµών, η οποία θα προωθούσε τις ανταλλαγές γεωργικών προϊόντων µεταξύ των Ενώσεων και θα βοηθούσε στην περαιτέρω συνεργασία µεταξύ παραγωγών και καταναλωτών δια µέσου των συνεταιρισµών τους. Η κίνηση αυτή θεωρήθηκε αντιστασιακή από το επίσηµο 7
κράτος και η Αντιπροσωπεία ιδρύθηκε αργότερα, στις αρχές του 1943, µε Διευθυντή τον Θεόδωρο Τζωρτζάκη. Την ίδια περίοδο, στα µεγάλα αστικά κέντρα, κυρίως Αθήνα και Πειραιά, ξεκίνησε ένα λαϊκό, αυτή τη φορά, κίνηµα ίδρυσης ή δραστηριοποίησης όσων προϋπήρχαν, καταναλωτικών (προµηθευτικών) συνεταιρισµών από οµοιοεπαγγελµατικές οµάδες του πληθυσµού (υπαλλήλους του Δηµοσίου, Νοµικών Προσώπων Δηµοσίου Δικαίου, οργανισµών και µεγάλων επιχειρήσεων κοινής ωφελείας) για την από κοινού αντιµετώπιση του επισιτιστικού προβλήµατος την περίοδο της κρίσης. Η κίνηση ξεκίνησε από τον καλά οργανωµένο κλάδο των δηµοσίων υπαλλήλων, οι οποίοι, παράλληλα µε τους διεκδικητικούς τους αγώνες για µισθολογικές αυξήσεις, δηµιούργησαν προµηθευτικούς καταναλωτικούς συνεταιρισµούς για να αντιµετωπίσουν τη συρρίκνωση, λόγω του καλπάζοντα πληθωρισµού, της αγοραστικής τους δύναµης και για λόγους καθαρά επισιτιστικούς των ιδίων και των µελών των οικογενειών τους (Χατζηιωσήφ, 2007, σ. 172). Το κίνηµα επεκτάθηκε πολύ περισσότερο µετά την άνοιξη του 1942, οπότε και επιτράπηκε από τους Αγγλους η µεταφορά τροφίµων στην Ελλάδα µε ουδέτερα πλοία και υπό την επίβλεψη Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού. Οι καταναλωτικοί αυτοί συνεταιρισµοί ανέπτυξαν σηµαντικές πρωτοβουλίες και δραστηριότητες και πρόσφεραν τεράστιες υπηρεσίες στην αντιµετώπιση των επισιτιστικών αναγκών και στην επιβίωση των κατοίκων των µεγάλων αστικών κέντρων. Σκοπός τους ήταν να εξασφαλίσουν από το Κράτος και τις επισιτιστικές αρχές προνοµιακή µεταχείριση στον εφοδιασµό τους, όπως εξασφάλιση µεγαλύτερης ποσότητας ειδών για τα µέλη τους (µεγαλύτερες µερίδες ή ποσότητες τροφίµων) ή χαµηλότερη τιµή, ή, στις περιπτώσεις παροχών καταναλωτικών αγαθών από το Κράτος ή από διεθνείς Οργανισµούς, έδρασαν σαν όργανα δικαίας διανοµής. Επεδίωκαν, επίσης, να επιτύχουν από τους εργοδότες έµµεσες συνδικαλιστικές κατακτήσεις υπό τη µορφή συσσιτίων ή διανοµών ή και δανείων προς τους συνεταιρισµούς και τα µέλη τους, καθώς επίσης προσπάθησαν να εξασφαλίσουν δάνεια από το Κράτος, ή µε την εγγύηση του Κράτους, για να προβούν σε από κοινού αγορές τροφίµων για τα 8
µέλη τους ή ειδών που σπάνιζαν στην ελεύθερη αγορά. Από µαρτυρικές καταθέσεις της εποχής στην Αθήνα αναφέρεται, ότι ολόκληρες οικογένειες µπόρεσαν να επιβιώσουν στη δύσκολη περίοδο του λιµού χάρις στα συσσίτια που τους παρείχε ο συνεταιρισµός τους (Χατζηιωσήφ, 200, σ.238). Κατά την περίοδο της Κατοχής, µεταξύ δηλ. 1940-1944, ιδρύθηκαν συνολικά 416 προµηθευτικοί καταναλωτικοί συνεταιρισµοί µε 220.000 µέλη και 620.000 εξυπηρετούµενα µέλη οικογενειών (σύµφωνα µε στοιχεία του Υπουργείου Εργασίας από τις διανοµές ειδών µε δελτία). Για µεγαλύτερο συντονισµό των ενεργειών τους οι καταναλωτικοί αυτοί συνεταιρισµοί, στα µεγάλα αστικά κέντρα, δηµιούργησαν Ενώσεις κατά οµοιοεπαγγελµατικούς συνεταιρισµούς, (π.χ. Ενωση Καταναλωτικών Συνεταιρισµών Δηµοσίων Υπαλλήλων) οι οποίες στη συνέχεια δηµιούργησαν την Οµοσπονδία Καταναλωτικών Συνεταιρισµών Ελλάδος (Ο.Σ.Κ.Ε.). Τον Απρίλιο 1942 µάλιστα, µε τη συµµετοχή 105 Καταναλωτικών Συνεταιρισµών (35 εργατοϋπαλληλικοί, 17 ελεύθερων επαγγελµατιών και 53 δηµοσίων υπαλλήλων, µε 65.000 µέλη και 300.000 άτοµα-µέλη οικογενειών), ιδρύθηκε στην Αθήνα, από δραστήρια στελέχη, «Επιτροπή Συνεργαζόµενων Συνεταιρισµών Καταναλώσεως» η οποία προσπάθησε να συντονίσει και να κατευθύνει τη δράση τους, να επιλύσει τα οικονοµικά και επισιτιστικά τους προβλήµατα και να προωθήσει και να συστηµατοποιήσει τη συνεταιριστική τους οργάνωση. Σκοπός της επίσης ήταν να φέρει σε επαφή τους καταναλωτικούς συνεταιρισµών µε τους γεωργικούς συνεταιρισµούς για την απ ευθείας προµήθεια ειδών διατροφής και την αµοιβαία συνεργασία και υποβοήθηση. Στην Επιτροπή µετείχαν εκπρόσωποι όλων των καταναλωτικών συνεταιρισµών και στο Διοικητικό της Συµβούλιο µετείχαν προσωπικότητες της εποχής (Καθηγητές Πανεπιστηµίων, δικηγόροι, δικαστικοί, γιατροί), καθώς και συνεταιριστικές προσωπικότητες από το χώρο των γεωργικών συνεταιρισµών. Πρόεδρος της Επιτροπής ο καθηγητής του Πολυτεχνείου Αθ. Ρουσσόπουλος και συνεταιριστικός σύµβουλος, και εδώ, ο Θ. Τζωρτζάκης. Τα µέλη της Επιτροπής κατέβαλαν προσπάθειες για την άρτια οργάνωση των συνεταιρισµών και την ισχυροποίησή τους, ζήτησαν µάλιστα βοήθεια γι αυτό 9
από το εποπτικό προσωπικό της Αγροτικής Τραπέζης, η οποία είχε την εποπτεία των γεωργικών συνεταιρισµών, µε προοπτική να εδραιωθεί το κίνηµα και οι καταναλωτικοί συνεταιρισµοί να συνεχίσουν να προσφέρουν και µετά την πάροδο των εκτάκτων αναγκών της Κατοχής. 10