MOIPOΛOΪ KAI ΠOΛYΦΩNIKO TPAΓOYΔI ΣE ΣXEΣH ME TH BYZANTINH EKKΛHΣIATIKH MOYΣIKH

MOIPOΛOΪ KAI ΠOΛYΦΩNIKO TPAΓOYΔI ΣE ΣXEΣH ME TH BYZANTINH EKKΛHΣIATIKH MOYΣIKH Παντελή Καβακοπούλου Μουσικολαογράφου Η μουσική της Ηπείρου δεν είναι τυχαία. Τα μουσικά της ακούσματα αποκρυπτογραφούν λαό με βαθιά, ποιητική και μουσική παράδοση. Τα τραγούδια της, συγκριτικά με αυτά της άλλης Ελλάδας, ξεχωρίζουν και εξωτερικεύουν ιδιαίτερο ποιοτικό χρώμα και ομορφιά. Ο ρυθμός, η ποίηση, η μουσική και ο χορός σμίλευαν επί αιώνες και σμιλεύουν και σήμερα, ίσως λιγότερο, ή και καθόλου τη φαντασία του λαού ώστε να γίνεται δημιουργός. Έτσι γεννήθηκε το δημοτικό μας τραγούδι. Τα δομικά στοιχεία, που συνθέτουν τα τραγούδια μας και τους χορούς, δεν προέρχονται από κανένα έντεχνο τρόπο σύνθεσης, όπως συμβαίνει σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Γενικά το παραδοσιακό δημοτικό τραγούδι είναι γέννημα του ανώνυμου λαού μας. Είναι γνήσιο και δεν εξυπηρετεί σκοπιμότητες. Η μουσική είναι το ξέσπασμα της ψυχής, στο πόνο, τη χαρά και στη πατριωτική έξαρση. Η ζωή διαρκώς προχωρεί, και όλος ο εθιμικός κοινωνικός τρόπος δεν είναι ίδιος. Δεν υπάρχει τίποτα το στατικό. Τα καλλιτεχνικά ρεύματα, λογοτεχνία, ποίηση, ζωγραφική, γλυπτική, μουσική και χορός μεταλλάσσονται, πάνω ωστόσο στις ίδιες τους τις αρχικές ρίζες. Η μουσική της Ηπείρου δεν είναι ίδια με αυτή του κλαρινίστα Βησσανιώτη Νάσιου Χαρισιάδη και των λαϊκών οργανοπαικτών «Μπατζαίων» από το Βασιλικό. Το καλλιτεχνικό επίπεδο των μουσικών έχει καλυτερεύσει, και όμως πολλά από τα τραγούδια η σημερινή μας νεολαία δεν τα ξέρει και δεν τα απολαμβάνει ακουστικά και χορευτικά. Αρκείται περισσότερο «στα δύο» και «στα τρία». Άξια λόγου προσφορά αποτελούν οι ολίγοι χοροδιδάσκαλοι, που διδάσκουν στα νέα μας παιδιά τους χορούς. Όμως τα παιδιά αυτά, που τα περισσότερα ζούνε στα αστικά κέντρα κ.λ.π. κινούνται άμορφα χωρίς να βιώνουν ταυτόχρονα μουσική και χορό, γιατί δεν την έζησαν από τα γεννοφάσκια τους. Η χορευτική τους παρουσία είναι απλή μίμηση, γυμναστικής χορευτικής επίδειξης. Ο λαός παλαιότερα τραγουδούσε και χόρευε, βιώνοντας από πολύ μικρός το γλυκόλαλο νανούρισμα και το ταχτάρισμα της μάνας. Δυστυχώς σήμερα οι νέες μητέρες δεν νανουρίζουν και δεν ταχταρίζουν τα παιδιά τους. Φυσικό λοιπόν είναι τα παιδιά να μην νιώθουν μέσα τους, από μικρά, τη δημοτική μουσική παράδοση, των πατεράδων και των παππούδων τους. Μέχρι και τα τέλη του 19ου αιώνα ο λαός τραγουδούσε, ακόμα και τα διάφορα κοινωνικά γεγονότα τα έκανε τραγούδι. Μέχρι πριν από εβδομήντα και πλέον χρόνια οι περισσότεροι δεν ήξεραν γραφή και ανάγνωση και όμως τα μεγάλα ιστορικά και κοινωνικά γεγονότα τα μάθαινε, αργά μεν, αλλά μέσα από τα τραγούδια. Γι αυτό και ο Πάτερ Κοσμάς ο Αιτωλός, από τους τελευταίους Αγίους της Ορθοδοξίας, έλεγε στο λαό, «ξυπνήστε, μάθετε τα παιδιά σας γράμματα». Το δημοτικό τραγούδι ήταν και είναι η έκφραση των συναισθημάτων του λαού, μέσα από τις χαρές και τις λύπες. Ή Ηπειρώτικη μουσική και το τραγούδι είναι ταυτισμένο με τη θλίψη και τη χαρά.. Γι αυτό σε κάθε γλέντι, πανηγύρι, διασκέδαση, ακόμα και στο γάμο, το μελωδικό κράμα του μοιρολογιού αντανακλά δίμορφα. Πρώτον γιατί στο γάμο η νύφη λυπάται τον αποχωρισμό των δικών της και δεύτερον γιατί χαίρεται την ευτυχία για το δικό της, τώρα, σπιτικό και τη χαρά των δικών της. Έτσι και η μουσική συμπλέκεται και με τη χαρά και με τη συγκίνηση. 1

Όλοι οι έλληνες, μέσα από τη μουσική και το χορό μα και ο καθένας χωριστά με το δικό τους τρόπο, δημιουργούσαν, διαμόρφωναν και αλληλοσυμπλήρωναν ένα κόσμο με ποικίλα ψυχικά και πολιτισμικά προτερήματα, μέσα από την κοινωνία και την ιδιομορφία του περιβάλλοντος χώρου. Το ύφος, το ήθος, ο ρυθμός και η τεχνική έκφραση της μελωδίας του τραγουδιστή λαού συνέθετε το χρώμα και το χαρακτήρα του λαού. Η πλειονότητα των Ηπειρωτών ήταν και είναι ξενιτεμένοι, αλλά πάντα παραμένουν νοσταλγοί της ιδιαίτερης πατρίδας των. Όσοι από εμάς μπορούν και την επισκέπτονται τα καλοκαίρια, αναβαπτίζονται στον κοινωνικό εθιμικό τους περίγυρο, μέσα από τους γάμους και τα πανηγύρια, όπως επιβιώνουν ακόμα και σήμερα με τα τραγούδια και τους χορούς. Γνωστό είναι, πως σε κάθε Ηπειρωτικό γλέντι ή διασκέδαση ο εναρκτήριος σκοπός είναι το Μοιριολόι. Η χαρά για το λαό μας δεν είναι ο αλέγρος και χαροποιός ρυθμός της μουσικής, όπως είναι σε άλλα μέρη του ελληνικού χώρου, Αιγαιοπελαγίτικα νησιά κλπ. Στο Πωγώνι ο λαός εκστασιάζεται με τη μουσική του, από το βαθύ συναίσθημα, που πηγάζει καθαρό σαν το διαμάντι, μέσα από το πάθος της ιδιοσυγκρασίας και της ιδιομορφίας της ψυχής του. Είναι το απαύγασμα έκφρασης, μέσα από τον παραπονιάρικο συγκινησιακό καημό, που του προσφέρει ο καλλιτέχνης οργανοπαίτης και τραγουδιστής. Είναι η ιδιάζουσα ευαισθητοποιημένη ιδιαιτερότητα της όλης ψυχοσύνθεσης των Ηπειρωτών. Στοιχεία, που δίνουν χαρά και αγαλλίαση σε όλους εμάς τους εξ Ηπείρου καταγόμενους. Αυτά σαν γενικότερη εισαγωγή στην παρούσα εξαίσια πανηπειρωτική σύναξη. Το θέμα της ανακοίνωσής μου είναι «Μοιρολόι», «Πολυφωνικό Τραγούδι» - σε σχέση με τη «Βυζαντινή Εκκλησιαστική Μουσική». Το πολυφωνικό εντάσσεται σε δυο κατηγορίες, με κάποιες διαφορές που θα τις δούμε στη συνέχεια: στο ενόργανο καθιστικό, που είναι το Μοιριολόι, όπως λέγεται τοπικά, και το πολυφωνικό τραγούδι της τάβλας με το χορευτικό. Ο αρχικός καθιστικός σκοπός είναι το ενόργανο μοιρολόι. Το μοιρολόι το ερμηνεύουν κατά σειρά όλα τα όργανα της λαϊκής ορχήστρας. Στην αρχή το μέρος της μελωδίας το ερμηνεύει το κλαρίνο, στη συνέχεια το βιολί, και τέλος το λαούτο. Όταν το μέλος το παίζει το κλαρίνο, το κλώσιμο ή γύρισμα το κάνει ο βιολιστής και τον ισοκράτη το λαούτο. Κατά τον ίδιο τρόπο, όλα τα όργανα ερμηνεύουν το μέλος με τη σειρά τους, αλλάζοντας και τους ρόλους τους. Ακόμα και το ντέφι συμμετέχει ως εξής: O οργανοπαίκτης κουνάει το ντέφι για ν ακουστούν τα ζίλια. Δεύτερον, παίζει ελαφρές μπάτσες στο έξω μέρος του ντεφιού για να ξυπνήσει το ακροατήριο και να τον προσέξει. Tρίτον, όταν ο οργανοπαίκτης είναι δεξιοτέχνης σαν το μακαρίτη Βησσανιώτη Κώστα Γκίρλα, γλιστρά τα δάκτυλά του πάνω στο δέρμα παράγοντας έναν ακαθόριστο ήχο, ψόφο όπως τον έλεγαν οι Βυζαντινοί. Ζίλια, ελεύθερες μπάτσες, μαζί με τον χαρακτηριστικό ψόφο, συνέβαλλαν και συμβάλλουν στην ολοκλήρωση της καθιστικής και ιδιόμορφης αυτής σύνθεσης, που λέγεται μοιριολόι. Ακούμε ένα παλιό Μοιρολόι με τα διαφορετικά λαλήματα, των οργάνων, όπως τα έχω ηχογραφήσει παλιότερα, χωρίς το ντέφι. Το θέμα της ανακοίνωσής μου θα αποδείξει, μέσα από την βιωματική εμπειρία ενός Ηπειρώτη, πρώην λαϊκού μουσικού, τη μελωδική συνέχεια, όπως αυτή έφτασε μέχρι σήμερα, μέσα από τον θρηνώδη χαρακτήρα του μοιρολογιού. Οι Ηπειρώτες Πωγωνίσιοι οικοδομήσαμε ένα τραγούδι πάνω σ ένα διαφορετικό και πολύπλευρο ηχητικό ιστό σε σύνθεση, τεχνοτροπία, ρυθμό και κλίμακα, χωρίς ν αποβάλουμε τον αρχικό λυπητερό χαρακτήρα, που γενούν οι περιστάσεις της ζωής ο κοινωνικός περίγυρος και η ξενητιά. Άμεση σχέση ως προς την ποιοτική έκφραση του μοιρολογιού έχει και το πολυφωνικό Πωγωνίσιο τραγούδι, με τη διαφορά, πως εδώ ακούμε χορωδιακό τραγούδι και όχι ενόργανη μελωδία. Μια ιδιάζουσα γυναικεία φωνή που πρόσφερε ένα σεβαστό αριθμό πολυφωνικών τραγουδιών της Βήσσανης είναι και η αείμνηστη Ερωφύλη Παπαζώτου ή Μπίρω το γένος Άρμπιρου. Φιλολογικό μνημόσυνο τιμής και ευγνωμοσύνης στη μεγάλη αυτή Κυρία, που τα τελευταία της χρόνια τα έζησε στα ξένα και την τιμούμε σήμερα στο τόπο της γενέτειράς της, είναι το παρόν. 2

Από την Ερωφύλη Παπαζώτου ή Μπίρω, ηχογράφησα και ένα σεβαστό αριθμό απλών πολυφωνικών τραγουδιών, το 1978 στα εβδομήντα πέντε της χρόνια, στην Αθήνα στην οδό Φθιώτιδος 67 στους Αμπελοκήπους. Μεγάλη σημασία έχει, πως για πρώτη φορά καταγράφτηκαν Βησσανιώτικα τραγούδια από μια γυναίκα, που μας διέσωσε, όχι μόνο το τραγούδι και το χορό, με την αφήγησή της, αλλά και τον εθιμικό βίο, όπως το γάμο, τα Χριστούγεννα, τη Μικρή Πασχαλιά, όπως την ξέραμε, το Πάσχα, τις Απόκριες, τη Φιλιά, το Πανηγύρι κ.λ.π. Η Ερωφύλη Παπαζώτου ή Μπίρω με το έντονο ταμπεραμέντο της έδινε το κέφι και τη χαρά σε όλους τους Βησσανιώτες χωρίς καμιά διάκριση. Όλα της τα πολυφωνικά τραγούδια η μακαρίτισσα μου τα τραγούδησε στο ρόλο του «παρτή», δηλαδή σε μια φωνή. Φυσικά, επειδή δεν υπήρχαν άλλες φωνές κατά την ηχογράφησή της. Εκτός από το τραγούδι, η Μπίρω ήταν και μια από τις μοναδικές γυναίκες, που στόλιζε και έδενε αριστοτεχνικά τη μαντίλα «την ομπόλια» στα κορίτσια της Βήσσανης, όταν αυτές πήγαιναν στην Εκκλησιά, ή στο δημόσιο χορό του πανηγυριού της Παναγίας, όπως αυτός που θα ακολουθήσει στο μεθαυριανό χοροστάσι, για να φανούν όμορφες και φανταχτερές, όπως το λέει και το τραγούδι της Βησσανιώτισας. Τα ποιητικά κείμενα των τραγουδιών της Μπίρω, λόγω της πολύχρονης παραμονής της στην Αθήνα, χρειάστηκε αρκετός χρόνος για να τα θυμηθεί. Τα τραγούδια της παρουσιάζουν για τον ερευνητή έναν κάποιο ελλειμματικό νοηματικό λόγο συνοχής, ωστόσο διατηρούν τον ιδιόμορφο διαλεκτικό και γλωσσικό Βησσανιώτικο χαρακτήρα. Για τους μελετητές λαογράφους, τα τραγούδια της, με όλες τις ατέλειες κενών, νομίζω πως συμπληρώνουν κάποια κενά παλαιότερων συλλογέων. Ας είναι αιώνια η μνήμη, της Μπίρω για ό,τι προσέφερε στον εθιμικό βίο και στην ελληνική μουσική παράδοση της Βήσσανης. Δεν είναι μόνο οι Ευεργέτες με τους πολλούς παράδες για να τους θυμόμαστε και να τους μνημονεύουμε. Παράλληλα είναι κι εκείνοι που προσέφεραν, με την πνευμα- τική λαϊκή γνώση, τη διάσωση μιας αρκετά μεγάλης παράδοσης τραγουδιών και εθίμων, όπως αυτή της Ερωφύλης Παπαζώτου το γένος Άρμπιρου. Κρίμα γιατί πολλά από τα ήθη και τα έθιμα δεν καταγράφτηκαν από τους λαογράφους. Η Μπίρω τα πήρε μαζί της κι έφυγε. Τα πολυφωνικά τραγούδια είναι μια μεγάλη σειρά μελωδιών του τραπεζιού, της τάβλας όπως λέγονται, και του χορού. Είναι γνωστό πως, γενικά, όλοι οι Έλληνες τραγουδούσαν και ταυτόχρονα χόρευαν. Γι αυτό και ο χορός ήταν ήπιος, ταπεινός και σεμνός. Ακόμα και σήμερα σε πολλά μέρη της Ελλάδας, κυρίως τη δεύτερη μέρα του Πάσχα και σε πολλά πανηγύρια, οι γυναίκες χορεύουν γύρω από την Εκκλησιά μόνο με τραγούδια, χωρίς όργανα. Σε όλους τους άλλους χορούς με την παρουσία των οργανοπαικτών ο πρώτος του χορού, έχει την ελευθερία να κάνει και τους δικούς του χορευτικούς αυτοσχεδιασμούς με ποικίλου είδους φιγούρες. Είναι αλήθεια, πως αφ ότου ο λαός έπαψε να τραγουδά, ο ίδιος αυτός ο λαός μουγκάθηκε. Σταμάτησε η φαντασία και φυσικά η λαϊκή δημιουργία. Έτσι όλοι μας αρκούμαστε στα όσα μας έσωσαν οι παλαιοί. Για να έρθουμε στο θέμα μας. Τα πολυφωνικά τραγούδια λέγονται σε τέσσερις βασικές περιοχές της Ηπείρου. Από βορά προς νότο, στις περιοχές της Χειμάρας, του Αργυρόκαστρου, της Δρόπολης και του Πωγωνίου. Η κάθε περιοχή παρουσιάζει τις δικές της, ιδιόμορφες παραλλαγές, όμως οι φωνές που συμμετέχουν παραμένουν πάντα οι ίδιες. Το πολυφωνικό τραγούδι τραπεζιού και χορού είναι δυο κατηγορίες μελωδιών σε σύντομους και αργούς ρυθμούς. Πιο σύντομα του χορού και πιο αργά της τάβλας. Τα παλαιότερα χρόνια και στις δυο αυτές κατηγορίες δεν μετείχαν όργανα. Αργότερα όταν το τραγούδι, κυρίως το καθιστικό, άρχισε να συνοδεύεται από όργανα, οι οργανοπαίκτες δεν μπόρεσαν να ταυτιστούν μελωδικά και ρυθμικά με το σύνολο των τραγουδιστών μέχρι και σήμερα. Απλά οι οργανοπαίκτες συνοδεύουν το τραγούδι στην ίδια κλίμακα, όμως η δομή της μουσικής και ο ρυθμός είναι άσχετα με αυτή των τραγουδιστών. Τα βασικά στοιχεία δόμησης και αρχιτεκτονικής των πολυφωνικών τραγουδιών του Πωγωνίου είναι όμοια και με τα έξι χωριά, Πολύτσιανη, Σοπική, Σκοριάδες, 3

Χλωμό, Μαυρόγερος και Τσιάτιστα, που και αυτά υπαγόντουσαν παλαιότερα στη περιοχή του Πωγωνίου. Οι κύριες φωνές, που συνθέτουν το πολυφωνικό τραγούδι, είναι τρεις. Του «παρτή», του «γυριστή» ή «κλώστη» και των «ισοκρατών», δηλαδή αυτών που κρατούν τη θεμέλιο, το μπάσο, όπως το λέει ο λαός. Ο ρόλος του «παρτή», είναι διπλός. Πρώτον σαν «κανονάρχης», και δεύτερον, σαν ο κύριος τραγουδιστής. Αρχίζει πρώτος τον πρώτο στίχο του τραγουδιού, υπό τύπον απαγγελίας, σαν ένα είδος παρλάτας, χωρίς τη συμμετοχή άλλων φωνών. Ο τρόπος αυτός της απαγγελίας είναι αντίστοιχος με τον «κανονάρχη» της βυζαντινής εκκλησιαστικής μουσικής. Στη συνέχεια ο ίδιος ο «παρτής» τραγουδά τον ίδιο στίχο που ο ίδιος απαγγέλλει. Στο σημείο αυτό μπαίνουν και οι άλλες δυο φωνές. Όπως είδαμε ο «παρτής» μετέχει σε δυο ρόλους. Πρώτον σαν «κανονάρχης» και δεύτερον σαν ο κύριος τραγουδιστής, που είναι αντίστοιχος του Πρωτοψάλτη. Ο «κλώστης» ή «γυριστής» είναι η φωνή που εντυπωσιάζει, γιατί παρεμβάλλεται μεταξύ «παρτή» και «Ισοκρατών». O «γυριστής» είναι η φωνή, που ποικίλλει τη μελωδία στο τραγούδι. Η φωνή αυτή είναι και πρέπει να είναι η πιο εύστροφη. Από τον «γυριστή» εξαρτάται το τέλειο, σε σύνολο μουσικό άκουσμα. Είναι η μόνη φωνή που δεν αντιστοιχεί απόλυτα στο ρόλο των ψαλτών. Eίναι η αντίστοιχη των ευρωπαίων αρμονία. H φωνή του κλώστη ή γυριστή που κινείται μεταξύ «Παρτή» και ισοκρατών είναι, κατά κάποιον τρόπο, ο δομέστιχος, που κι αυτός ψάλλει μεταξύ Πρωτοψάλτη και ισοκρατών. Στα χορευτικά τραγούδια η μόνη φωνή που δεν μετέχει είναι αυτή του «κανονάρχη». Είναι θα τα έλεγα παρόμοια με τα ειρμολογικά βυζαντινά εκκλησιαστικά μέλη. Θ ακούσουμε δυο χορευτικά πολυφωνικά Πωγωνίσια, σε διαφορετική δομική σύνθεση. Τα ηχογράφησα από μια ομάδα ανδρών από τη Πολύτσιανη το 1978 στο Πανεπιστήμιο των Ιωαννίνων. Είναι τραγούδια του γάμου, χωρίς τη συνοδεία οργάνων, όπως πραγματικά πρέπει να είναι. ΠΟΛΥΦΩΝΙΚΟ ΠΟΛΥΤΣΙΑΝΗΣ Όμως για να γίνω πιο κατανοητός, θ ακούσετε έναν Εκκλησιαστικό Ύμνο στον οποίο μετέχουν τρεις διαφορετικές φωνές Ψαλτών. Πρώτα ο Κανονάρχης, που είναι ο αντί- στίχος του «παρτή», και ο Πρωτοψάλτης, που αντιστοιχεί επίσης στον μελωδό «παρτή». Εδώ τον Πρωτοψάλτη τον συμπληρώνουν οι βοηθοί Δομέστιχοι, αντίστοιχοι του γυριστή. Η φωνή του ισοκράτη είναι η μόνη φωνή, που δεν μεταβάλλεται στο πολυφωνικό τραγούδι, όπως και στην Βυζαντινή Εκκλησιαστική μουσική. Είναι το μπάσο ή πάσο όπως το λέει ο λαός. Οι Ισοκράτες τραγουδώντας τα λόγια πάνω στο τόνο του «παρτή τραγουδιστή» κρατάνε το υπόβαθρο του τραγουδιού σταθερό και αμετακίνητο. Οι πολλοί ισοκράτες ακολουθούν τον τραγουδιστή «παρτή» μετά το κανονάρχημά του, όπως και ο χορός των Ιεροψαλτών. Αυτές είναι οι τέσσαρες βασικές φωνές της βυζαντινής εκκλησιαστικής μουσικής και του πολυφωνικού τραγουδιού. Νομίζω, πως το αρχικό δείγμα του πολυφωνικού τραγουδιού μας έδωσε τη δυνατότητα να ξεχωρίσουμε τις τέσσαρες παράλληλες φωνές, δύο του «παρτή», του «κλώστη» και των Ισοκρατών. Εκτός των τεσσάρων φωνών, κανονάρχη, παρτή, γυριστή και ισοκρατών, μετέχουν και δυο ακόμα δευτερεύουσες φωνές. Είναι η φωνή του «ρίχτη» και της «λαλιάς». Ο «ρίχτης» είναι αυτός, του οποίου η φωνή ρίχνεται στις ατελείς, ημιτελικές και τελικές καταλήξεις του «παρτή», με μια ξέχωρη σε τονισμό φωνή, η οποία δίνει τον καιρό στον «παρτή» να αναπνεύσει για λίγο, για ν αρχίσει και πάλι το τραγούδι με νέες δυνάμεις. Σε σχέση με τη Βυζαντινή μουσική είναι ο δεύτερος βοηθός του Πρωτοψάλτη, δηλαδή ο πρώτος Δομέστιχος, στην κατηγορία των Ιεροψαλτών, όπως στα πρώτα χρόνια τα προ της Αλώσεως του Βυζαντίου. Η άλλη φωνή, η έκτη στη σειρά στο πολυφωνικό τραγούδι, είναι αυτή της «λαλιάς». Είναι όμοια με αυτή του «γυριστή» σε οκτώ φωνές πιο πάνω. Τη φωνή αυτή την τραγουδάει γυναίκα. Όμως πολλές φορές το ρόλο αυτό τον παίρνει και 4

άντρας με ψεύτικη φωνή σαν αυτή των Τιρολέζων σε διαστήματα τρίτης, δευτέρας, εβδόμης και ογδόης. Στους Βυζαντινούς χρόνους στη Μεγάλη Εκκλησία του γένους, την Αγιά Σοφία, ένας αξιόλογος ρόλος στο χορό των Ιεροψαλτών, σε σχέση με τη «λαλιά», ήταν οι Ευνούχοι, που έψαλλαν οκτώ φωνές πιο πάνω από τους Πρωτοψάλτες. Μοιριολόι και Πολυφωνικό τραγούδι κινούνται πανομοιότυπα. Το πρώτο ενόργανα και το δεύτερο τραγουδιστά. Η Βυζαντινή Εκκλησιαστική μουσική, Μοιριολόι και Πολυφωνικό τραγούδι, κινούνται σε ισάριθμες φωνές. Οι τρεις αυτές διαφορετικές φωνές, η κάθε μια ξεχωριστά, με την δική τους ιδιάζουσα αρχιτεκτονική, μας δίνουν το δικό τους ιδιόμορφο συνολικό ηχητικό χρώμα. Η αρχαία έντεχνη Βυζαντινή Εκκλησιαστική μουσική κινείται σε φυσικά διαστήματα, σύμφωνα με τους νόμους της φυσικής και των μαθηματικών, σε τέταρτες, πέμπτες και όγδοες και αποτελούν, ακουστικά, συμφωνία διαστημάτων, όπως και σε όλα τα ελληνικά δημοτικά τραγούδια. Αντίθετα η λαϊκή δημιουργία του πολυφωνικού τραγουδιού, κινείται σε πρωτόγονα άτοπα και παράφωνα διαστήματα δευτέρας, αντίστοιχα εβδόμης, τρίτης, ογδόης και αποτελούν ασύμφωνα διαστήματα, εκτός της ογδόης. Παρ όλα αυτά η παράλληλη κίνηση των φωνών, αντί να προκαλεί παραφωνία, ηχεί ευχάριστα και όλως παραδόξως, δημιουργεί αρμονία. Αρμονία στην οποία συμβάλλει και η ιδιόμορφη βιωματική τεχνοτροπία τραγουδιστών και οργανοπαικτών. Μοιριολόι, Πολυφωνικό τραγούδι και Βυζαντινή μουσική, παρουσιάζουν μια συγγενική αλληλουχία παράλληλων φωνών, με τη διαφορά, πως το πολυφωνικό τραγούδι έχει μια ιδιόμορφη δική του ιδιαιτερότητα, που δεν συναντιέται σε κανένα άλλο μέρος του Ελλαδικού χώρου, εκτός από μια μικρή μειονότητα του Αλβανικού λαού. Μέσα από το μοιρολόι, που είναι άμεσα συνυφασμένο με το πολυφωνικό τραγούδι, ο λαός της Ηπείρου, με τις βαθύτατες αρχέγονες ρίζες, χαίρεται και απολαμβάνει τα μουσικά του δημιουργήματα, μέσα από τον χαρισματικό του και λεπτεπίλεπτο χαρακτήρα, ψυχής, χαράς, λύπης και συγκίνησης. Τελικό βασικό συμπέρασμα : Οι φωνές της Βυζαντινής Εκκλησιαστικής μουσικής, «Κανονάρχη», «Πρωτοψάλτη» και «ισοκρατών», η κάθε μια χωριστά, ακολουθούν στο σύνολό τους μια αυτούσια μελωδική γραμμή συνέχειας, χωρίς να εξαρτώνται η μια από την άλλη. Εδώ επί παραδείγματι ο Πρωτοψάλτης μπορεί να ψάλλει και μόνος, ακόμα κι αν δεν ακολουθούν οι άλλες δυο φωνές, «κανονάρχη» και «ισοκράτη». Αντίστοιχα οι φωνές του Πολυφωνικού τραγουδιού, και τα λαλήματα του μοιριολογιού, αν και παράφωνες, συμπλέκονται μεταξύ τους αρμονικά και αποτελούν συμφωνικό μουσικό άκουσμα. Ποιο όμως από τα δυο είδη μουσικής είναι το αρχαιότερο ; Είναι αυτονόητο και δεν χρειάζεται σοφία να το καταλάβομε. Είναι το Πωγωνήσιο πολυφωνικό τραγούδι. Και τα δύο είδη μουσικής μας δίνουν ακουστικά μια παράλληλη και διαφορετική τελειότητα δομικής αρχιτεκτονικής. Όμως, μέσα από το αρχέγονο παραδοσιακό πολυφωνικό τραγούδι της Ηπείρου, ξεχωρίζει η σχετικότητα και η όλη αρχέγονη καταγωγή, όχι μόνο της μουσικής, αλλά και του υπέροχου αυτού λαού του Πωγωνίου. 5