«ΟΘΕΣΜΟΣ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ ΣΤΟ ΠΕΡΑΣΜΑ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ»

2 0 ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΘΗΒΑΣ ΚΑΔΜΕΙΟ ΛΥΚΕΙΟ Ερευνητική Εργασία Project «ΟΘΕΣΜΟΣ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ ΣΤΟ ΠΕΡΑΣΜΑ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ» Υπεύθυνη καθηγήτρια: ΚΡΗΤΙΚΟΥ ΜΑΡΙΑ (Φιλόλογος) Σχολικό έτος: 2013-2014 1

ΟΜΑΔΕΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: Ο Γάμος στην Αρχαία Ελλάδα (Αθήνα και Σπάρτη) Κολιοβέτα Βιολέτα Κόλλια Μαρία Κοσμά Μαρία Κατή Αθανασία Κατσιμίχα Κωνσταντίνα ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ: Ο Γάμος στην Αρχαία Ρώμη Κόλλιας Δημήτρης Καχριμανίδη Μαρία Κατσιμίχας Λουκάς Κοσμάς Αντώνης ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ: Ο Γάμος στο Μεσαίωνα Καρδαράς Γιώργος Κατσιμίχα Κλειώ Κοζάν Καταλίν Καπόλη Αγγελική Καχριμανίδης Χρήστος ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ: Ο Γάμος στη νεότερη σύγχρονη εποχή Κούστας Παναγιώτης Κίτσος Μιχάλης Κατσίνας Δημήτρης Καμπέρης Νίκος 2

ΟΘΕΣΜΟΣ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ ΣΤΟ ΠΕΡΑΣΜΑ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΠΕΡΙΛΗΨΗ: Ο γάμος είναι ένας πανάρχαιος θεσμός, που κατόρθωσε να επιβιώσει στο πέρασμα του χρόνου αλλάζοντας βέβαια μορφή, τελετουργικό και σχήμα. Το γεγονός και μόνο ότι σήμερα υπάρχει με την οποία μορφή του- αποδεικνύει τη δύναμή του,και τη θέληση των ανθρώπων να επισφραγίζουν την ένωσή τους δίνοντας όρκους πίστης και αγάπης μπροστά σε θεό και ανθρώπους. Γι αυτόν τον λόγο επιλέξαμε να ασχοληθούμε με αυτό το θέμα στην εργασία μας και να το συνδέσουμε τόσο με άλλα μαθήματα στα πλαίσια της διακειμενικότητας όπως ιστορία, θρησκευτικά, κοινωνιολογία, δίκαιο, όσο και με τις εμπειρίες μας και τα βιώματά μας. Θα εξετάσουμε το θέμα σε σχέση με τα εκάστοτε κοινωνικά δεδομένα, τη δυναμική του εξέλιξη αλλά και τη θεολογική του διάσταση. Θα έρθουμε σε επαφή με άλλους κόσμους, εποχές, παραδόσεις και έθιμα και θα κατανοήσουμε τη φυσική πορεία εξέλιξης και αλλαγής των ανθρώπινων σχέσεων στο πέρασμα των χρόνων. Βέβαια με νέες παραμέτρους και προσεγγίσεις, ερωτήματα και στόχους θα συνεχίσουμε την περιήγησή μας στο θέμα του Γάμου στο Β τετράμηνο. ΣΤΟΧΟΘΕΣΙΑ: I) ΓΕΝΙΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ 1. Να λειτουργήσουμε ομαδικά με συλλογική συνείδηση, υπευθυνότητα και γόνιμο προβληματισμό 2. Να προβάλλουμε την αυτενέργεια και τη βιωματική μάθηση 3. Να αναδείξουμε κλίσεις και δεξιότητες των παιδιών 4. Να δούμε με ελεύθερο πνεύμα τη ΓΝΩΣΗ και γίνουμε μικροί «επιστήμονες» και συγγραφείς 5. Να προάγουμε την ομαδοσυνεργατική μάθηση, την ομαδική δράση και την ομαδική αυτοδέσμευση 6. Να καλλιεργήσουμε την ετοιμότητα στην αντιμετώπιση κρίσεων και με ωριμότητα να τονίσουμε την ατομικότητα του μαθητή στο πλαίσιο της ομάδας ΙI) ΕΙΔΙΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ 1. Να οξύνουμε την κριτική μας ικανότητα και να διευρύνουμε τους πνευματικούς μας ορίζοντες ερχόμενοι σε επαφή με το εύρος της γνώσης 2. Να αξιολογούμε τις πηγές και με κριτική ματιά να αντλούμε τα στοιχεία που μας αφορούν 3. Να εξοικειωθούμε με τη χρήση του «πολλαπλού βιβλίου» και τη χρήση των πολυμέσων 4. Να έρθουμε σε επαφή με τα έθιμα και τις παραδόσεις του τόπου μας, να γνωρίσουμε τις διαχρονικές επιρροές, τον πλούτο και το μεγαλείο του λαογραφικού μας πολιτισμού 5. Εννοιολογική προσέγγιση του θεσμού του γάμου και της αναγκαιότητας του στις εκάστοτε κοινωνίες. 3

ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΣΑ ΠΟΥ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΗΣΑΜΕ ΥΛΙΚΑ: Βιβλία, εγκυκλοπαίδειες, ιστορικά περιοδικά, μεταπτυχιακές εργασίες, ηλεκτρονικό υπολογιστή (internet, word, excel), πίνακες χαρτόνι, μαρκαδόρους, φωτογραφίες. ΜΕΣΑ: Έρευνα πεδίου, έρευνα σε βιβλιοθήκες (σχολική δημοτική - ηλεκτρονική), συζήτηση με ειδικούς και εργαζόμενους, δημιουργία ζωγραφικού πίνακα χάρτη της πόλης μας. ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ένας από τους θεσμούς που επισφράγισαν την ένωση του ανθρώπου και την ανάγκη τους να συνυπάρχουν στα πλαίσια των λιγότερο ή περισσότερο εξελιγμένων κοινωνιών είναι και ο ΓΑΜΟΣ. Η αξία του βέβαια είναι διαχρονική και εκφράζει τόσο ως έννοια, όσο και ως πρακτική, τα δεδομένα, τα στερεότυπα και τις ευρύτερες αντιλήψεις των κοινωνιών για τη σχέση των δύο φύλων, το ρόλο τους στο κοινωνικό «γίγνεσθαι» Η διαχρονικότητα του αποδεικνύει εύγλωττα την επιθυμία των ανθρώπων να καταφάσκουν σε κανόνες και σε θεσμικά πλαίσια, περιστέλλοντας τα ένστικτά τους και τα πάθη τους που σχετίζονται με τις γενετήσιες λειτουργίες. Αποδεικνύει επίσης την αγάπη και την διάθεσή τους να ζουν αιώνια ενωμένα με του /την αγαπημένο /νη τους και να αποκτήσουν απογόνους που θα διαιωνίσουν το ανθρώπινο είδος. Όσο και αν οι όρκοι αιώνιας πίστης και αγάπης δεν κρατούν πάντα και η διάλυση του γάμου είναι συχνότατο γεγονός εντούτοις δεν στέκεται ικανό εμπόδιο για να στερήσει τα όνειρα και τη ρομαντική ελπίδα της παντοτινής συμβίωσης. Όσο και αν τα ήθη και τα έθιμα αλλάζουν ο ΓΑΜΟΣ θα επιβιώνει και θα εκφράζει τη φυσική τάση των ανθρώπων να ενωθούν με αγάπη και πίστη για παντοτινή συμβίωση και τελείωση των συζύγων ως προσώπων, αλλά και την κοινή συμμετοχή στις χαρές και λύπες της ζωής ΠΡΟ- ΠΡΟΤΖΕΚΤ: Θεωρήσαμε καλό πριν ξεκινήσουμε την εργασία μας, να συντάξουμε και να απαντήσουμε σε ένα ερωτηματολόγιο σχετικό με τη θεματολογία της εργασίας μας, για να δούμε σε τι επίπεδο βρισκόμαστε και να ορίσουμε τους στόχους μας με μεγαλύτερη ακρίβεια. Παραθέτουμε λοιπόν τα αποτελέσματα: ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ PRO PROJECT 1. Ποια γνώμη έχετε για τον θεσμό του γάμου; Καλή αδιάφορη είναι ξεπερασμένος Καλή 41,18% 23,53% 35,29% 41,18% Αδιάφορη 35,29% Ξεπερασμένος 23,53% 4

2. Γνωρίζετε τους τύπους της οικογένειας; Ναι όχι 11,76% 88,24% Ναι 88,24% Όχι 11,76% 3. Θεωρείτε τον γάμο απαραίτητο για τη δημιουργία οικογένειας; Ναι όχι 35,29% 64,71% Ναι 35,29% Όχι 64,71% 4. Θεωρείτε ότι ο γάμος σήμερα περνά κρίση; Ναι όχι ίσως 47,06% 11,76% 41,18% Ναι 41,18% Όχι 11,76% Ίσως 47,06% 5

5. Σας ενθουσιάζει η έννοια του γάμου και της οικογένειας; Ναι όχι ίσως 65,31% 14,80% 19,88% Ναι 29,41% Όχι 23,53% Ίσως 47,06% 6. Ποια είναι η άποψή σας για το διαζύγιο; Αρνητική κάποιες φορές αναγκαίο 82,35% 17,65% Αρνητική 17,65% Κάποιεςφορές 82,35% 7. Γνωρίζετε τα γαμήλια έθιμα του τόπου σας; Ναι όχι πολύ καλά 41,16% 58,84% Ναι 58,88% Όχι πολύ καλά 41,18% 6

8. Έχετε προβληματιστεί στο θέμα των προϋποθέσεων του επιτυχημένου γάμου; Ναι όχι ίσως 65,31% 14,80% 19,88% Ναι 29,41% Όχι 52,94% Ίσως 17,65% 9. Φανταστήκατε ποτέ των δικό σας γάμο; Κορίτσι ναι όχι Αγόρι ναι όχι 64,18% 35,82% 82,34% 17,66% Κορίτσι (ναι) 82,34% Κορίτσι (όχι) 17,66% Αγόρι (ναι) 35,82% Αγόρι (όχι) 64,18% 7

10. Πιστεύετε ότι υπάρχει ισοτιμία των δύο φύλων στο πλαίσιο του γάμου; Ναι όχι ίσως 65,31% 14,80% 19,88% Ναι 29,41% Όχι 52,94% Ίσως 17,65% 11. Θεωρείτε ότι ο γάμος είναι θεσμός στατικός στο πέρασμα του χρόνου; Ναι όχι 47,06% 52,94% Ναι 47,06% Όχι 52,94% 12. Ποια είναι η γνώμη σας για τον θεσμό της προίκας; Είναι ξεπερασμένος καλή είναι όταν υπάρχει είναι προσβλητικός 65,31% 14,80% 19,88% Είναι ξεπερασμένος 52,94% Καλή είναι όταν υπάρχει 23,53% Είναι προσβλητικός 23,53% 8

13. Η νομοθεσία προστατεύει γάμο,την οικογένεια και την μητρότητα; Ναι όχι δεν ξέρω 5,88% 29,41% Ναι 64,71% 64,71% Όχι 5,88% Δεν ξέρω 29,41% 14. Πιστεύετε ότι τα ΜΜΕ προβάλλουν σωστά πρότυπα γάμου και οικογένειας; Ναι όχι κάποιες φορές 76,66% 23,34% Όχι 64,71% Κάποιες φορές 35,29% 15. Ο πολιτισμός και η κουλτούρα ενός λαού αντανακλά στην ποιότητα του γάμου; Ναι όχι δεν ξέρω 17,65% 11,76% 70,59% Nαι 70,59% Όχι 11,76% Δεν ξέρω 17,65% 9

16. Τι περιμένεις από το συγκεκριμένο μάθημα; Ένα βαθμό να μάθω κάτι χρήσιμο να περάσω ωραία 64,71% 5,88% 29,41% Ένα βαθμό 29,41% Να μάθω κάτι χρήσιμο 64,71% Να περάσω ωραία 5,88% 10

«Ο ΓΑΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ» 11

Μύθος «Έρωτας και Ψυχή» ΠΡΟΛΟΓΟΣ Υπήρχε κάποτε στην Αρχαία Ελλάδα ένας βασιλιάς που είχε τρείς κόρες. Την μικρότερη την έλεγαν Ψυχή και ήταν τόσο όμορφη που όλοι πίστευαν ότι ήταν θεά και όχι θνητή. Τα παλικάρια ήταν ξετρελαμένα μαζί της. Όμως η Ψυχή ήταν άτυχη. Ενώ οι αδελφές τις, που δεν ήταν τόσο όμορφες όσο η Ψυχή, είχαν ήδη παντρευτεί και ήταν ευτυχισμένες, εκείνη κανένας δεν την ζητούσε σε γάμο παρόλο που όλοι τους την αγαπούσαν. Θα λεγε κανείς ότι τους φόβιζε η πολλή ομορφιά της, όμως στην πραγματικότητα ήταν η θεά Αφροδίτη, η οποία ζήλευε την ομορφιά της Ψυχής, που εμπόδιζε τους νέους να την παντρευτούν. Ο απελπισμένος πατέρας της, πήγε και πήρε χρησμό, τον οποίο αν και περίεργο ακολούθησε πιστά. Έτσι, αν και του ήταν τρομερά δύσκολο να αποχωριστεί την κόρη του την άφησε σε μια βουνοκορφή ολομόναχη. Η Ψυχή με δάκρυα στα μάτια έμεινε για λίγα λεπτά στην ερημιά, ώσπου ο θεός Ζέφυρος, με ένα αεράκι την μετέφερε σε ένα ψηλότερο βουνό. Εκεί βρισκόταν ένα πανέμορφο, τεράστιο παλάτι. Αμέσως την υποδέχτηκαν, υποκλίνοντας, κάποιες δούλες οι οποίες στην συνέχεια της προσέφεραν ό,τι επιθυμούσε, χωρίς όμως να της πουν σε ποιόν ανήκει το παλάτι. Το βράδυ, όμως όταν έπεσε να κοιμηθεί, κάποιος μπήκε αθόρυβα στο δωμάτιο και ξάπλωσε δίπλα της λέγοντάς της << Μην ανησυχείς Ψυχή μου, εδώ θα ζεις ευτυχισμένη και τα βράδια θα σου κάνω συντροφιά, αλλά δεν πρέπει ποτέ να ανάψεις το λυχνάρι σου γιατί αν δεις το πρόσωπο μου θα σου βγει σε κακό. Μου το υπόσχεσαι;>>. Το υποσχέθηκε η Ψυχή και έτσι οι μέρες περνούσαν όμορφα και ήρεμα στο παλάτι. Κάποια στιγμή αποθύμησε τις αδελφές τις, έτσι αφού ζήτησε άδεια από τον άγνωστο άνδρα στο κρεβάτι δίπλα της και αυτός συμφώνησε, τις προσκάλεσε στο παλάτι.. Οι αδελφές της όταν έφτασαν στην αρχή χάρηκαν για την Ψυχή, μα στη συνέχεια άρχισαν να την ζηλεύουν, έτσι της γέννησαν την υποψία ότι ο άγνωστος άνδρας είναι ένας δράκος. Το ίδιο βράδυ, αφού ο άνδρας ξάπλωσε δίπλα στη Ψυχή και κοιμήθηκε, εκείνη δεν μπορούσε να αντισταθεί στην περιέργεια της και άνοιξε το λυχνάρι αθόρυβα. Αμέσως ανακούφιση και χαρά την πλημμύρησαν, καθώς δίπλα της ήταν ένας πεντάμορφος νέος, ο ίδιος ο γιός της Αφροδίτης, ο ίδιος ο Έρωτας. 12

Ήταν έτοιμη να σβήσει το λυχνάρι όταν μια σταγόνα από καυτό λάδι έπεσε στο γυμνό κορμί του Έρωτα και εκείνος όταν ξύπνησε κοίταξε απογοητευμένος την Ψυχή και έφυγε πετώντας. Εκείνη τον έπιασε από το πόδι αλλά μετά από λίγο κουράστηκε και έπεσε σε μια άγνωστη περιοχή. Αφού περιπλανήθηκε για λίγο ζήτησε βοήθεια από την Αφροδίτη. Η θεά εμφανίστηκε μπροστά της και κυριευμένη από την ζήλεια της, ανέθεσε διάφορές ακατόρθωτες αγγαρείες στην άμοιρη Ψυχή. Υποσχόμενη πως έτσι θα έπειθε τον γιό της να την συγχωρέσει. Αλλά έλεγε ψέματα καθώς η ίδια κρατούσε τον γιό της κλεισμένο σε ένα κλουβί στον Όλυμπο. Ο Δίας όμως λυπήθηκε την Ψυχή και αφού τον έπεισε ο μετανιωμένος Έρωτας, βοήθησε την Ψυχή και ηρέμησε την Αφροδίτη. Έπειτα οι ερωτευμένοι Ψυχή και Έρωτας παντρεύτηκαν στον Όλυμπο μπροστά σε όλους τους θεούς. Από τότε, όπως πίστευαν και οι αρχαίοι, η Ψυχή και ο Έρωτας είναι αχώριστοι και ζουν ευτυχισμένοι ΓΙΑ ΠΑΝΤΑ...! Σύμφωνα με τον μύθο, ένα από τα παιδιά της Ψυχής και του Έρωτα ήταν ο Γάμος, του οποίου το όνομα δόθηκε σε ένα από τους σημαντικότερους και πιο διαχρονικούς θεσμούς τις ανθρωπότητας. 13

Κεφάλαιο 1 ο Η αγωγή των νέων στη αρχαία Αθήνα & Σπάρτη Αξιοπερίεργο θα μπορούσε κανείς να χαρακτηρίσει το γεγονός του πόσο πολύ διέφερε η πρώιμη, βρεφική, παιδική και εφηβική ζωή και διαπαιδαγώγηση των νέων στην Αθήνα και τη Σπάρτη. ΑΘΗΝΑ Αρχικά, πρέπει να σημειωθεί ότι στην Αθήνα όταν οι γονείς ρωτούνταν πόσα παιδιά είχαν, εκείνοι αναφερόντουσαν στα αγόρια που είχαν ως παιδιά, έτσι το κορίτσι δεν θεωρούνταν παιδί. Στην Αθήνα τα κορίτσια από τη στιγμή της γέννησης τους δεν γίνονταν και τόσο καλοδεχούμενα όσο τα αγόρια. Κάτι τέτοιο αιτιολογείται σύμφωνα με τα δεδομένα της εποχής. Το κορίτσι όχι μόνο δεν μπορούσε να συνεισφέρει σε τίποτα στα θέματα της οικογένειας, αλλά και οι γονείς έπρεπε να κατέχουν προίκα για να πείσουν το μέλλοντα, ουσιαστικά προικοθήρα, γαμπρό, να το παντρευτεί, ώστε οι ίδιοι να το ξεφορτωθούν. Σε περίπτωση που η οικογένεια ήταν φτωχή η προίκα αντιμετωπιζόταν σαν φόβος, εάν είχαν κόρη. Μέχρι τα επτά τους έτη τα αγόρια και τα κορίτσια μεγάλωναν μαζί στον γυναικωνίτη και έπαιζαν μαζί διάφορα ευχάριστα παιχνίδια.. Σε ότι αφορά τα κορίτσια, αυτά έμεναν πάντα στο σπίτι και η μητέρα τους τα δίδασκε ανάγνωση, γραφή, μουσική, χορό και την οικοκυρική τέχνη. Στο σπίτι ενός ευκατάστατου αθηναίου πολίτη το κορίτσι μεγάλωνε με τη τροφό, η οποία το φρόντιζε, περνώντας το μεγαλύτερο χρόνο τους στα γυναικεία διαμερίσματα. Η γέννηση αγοριού ήταν ένα κάπως πιο χαρμόσυνο γεγονός Στην αρχή η παραμάνα, η μητέρα και ο παιδαγωγός και ο ίδιος ο πατέρας φροντίζουν να γίνει το παιδί πολύ καλό, διδάσκοντας το τι είναι δίκαιο κι τι είναι άδικο, τι είναι καλό και τι κακό. Έπειτα από τα επτά έτη και μετά τα αγόρια, με τη συνοδεία του παιδαγωγού, πήγαιναν στο σχολείο. Ο παιδαγωγός ήταν ένας ηλικιωμένος και έμπιστος δούλος της οικογενείας Οι δάσκαλοι της γραφής και της ανάγνωσης φροντίζουν τα αγόρια να μάθουν γράμματα και να καταλαβαίνουν τα γραπτά κείμενα, ενώ οι κιθαριστές προσπαθούν να κάνουν τα παιδιά πιο ήρεμα με το να παίζουν μουσική εξοικειώνοντας τις ψυχές τους με τον ρυθμό και την αρμονία. Ακόμα τα παιδιά συχνάζουν στα γυμναστήρια και στις παλαίστρες, όπου οι δάσκαλοι της γυμναστικής (οι παιδοτρίβες) κάνουν τα σώματά τους καλύτερα, για να μην αναγκάζονται να δειλιάζουν εξαιτίας της κακής σωματικής κατάστασης. 14

Στο μέλλον τα αγόρια μάθαιναν τη τέχνη του πατέρα τους ή κάποιου άλλου τεχνίτη. Η αγωγή των Αθηναίων έφηβων περιλάμβανε και την τέχνη του πόλεμου, γιατί ήταν οι μελλοντικοί στρατιώτες που θα προστάτευαν την πόλη από τους πολέμιούς της. Έτσι, ο λαός όριζε τους παιδοκριτές και ειδικούς δασκάλους που μάθαιναν στους εφήβους να μάχονται σαν οπλίτες και τους ασκούσαν στα όπλα (ξίφος, ακόντιο, δόρυ, τόξο). Η αγωγή των νέων στην Αθήνα κρατούσε ως τα 18 τους χρόνια, δηλαδή ως την ενηλικίωσή τους. Όταν έφτανε τα 18 του ο Αθηναίος έφηβος έδινε τον όρκο των έφηβων στο ιερό της Αλιαύρου που βρισκόταν βόρεια της Ακροπόλεως. Οι ευκατάστατοι νέοι στην Αθήνα, έπειτα από την βασική τους εκπαίδευση, έπαιρναν ανώτερη μόρφωση. Διδάσκονταν γεωμετρία, μαθηματικά, φυσική, αστρονομία, ιατρική, ρητορική, φιλοσοφία και διάφορες τέχνες. Στην αρχαία Αθήνα οι νέοι μπορούσαν να μαθητεύσουν δίπλα σε κάποιον φιλόσοφο ή σοφιστή, ακολουθώντας έπειτα το κλάδο της ρητορικής ή φιλοσοφίας Γενικά όμως οι γονείς ήταν τρυφεροί με τα παιδιά τους στην Αθήνα. Τα αγαπούσαν, τα νοιάζονταν και τα συμβούλευαν. Ο γάμος στην αρχαία Ελλάδα. Η κόρη στην Αθήνα είναι από τη γέννησή της περιορισμένη στο χώρο της οικίας, όπου διδάσκεται τις δουλειές του νοικοκυριού. 15

ΣΠΑΡΤΗ Διαφορετική ωστόσο ήταν η βασική αντίληψη των Λακεδαιμονίων για την ανατροφή των παιδιών τους. Πίστευαν ότι ο Σπαρτιάτης άνηκε στην Πολιτεία, η οποία και ήταν υπεύθυνη για την διαπαιδαγώγηση και εν γένει για την εκπαίδευσή του. Όταν ένα παιδί γεννιόταν, η μητέρα του το έπλενε με κρασί, για να πιστοποιήσει αν η κράση του ήταν γερή. Εάν το παιδί ήταν αδύναμο, πέθαινε. Αργότερα, ο πατέρας του το πήγαινε στη «Λέσχη». Εκεί οι γέροντες διαπίστωναν την ευρωστία και την αρτιμέλειά του και επέτρεπαν στην οικογένειά του να το μεγαλώσει. Σε αντίθετη περίπτωση, διέταζαν να εγκαταλειφθεί (όχι να θανατωθεί) στον Καιάδα, ένα βάραθρο στον Ταΰγετο (αυτό βέβαια, αμφισβητείται καθώς δεν έχουν βρεθεί παιδικά οστά στον Καιάδα, αλλά μόνο οστά ενηλίκων). Κανένας γονέας δεν δικαιούταν να αναθρέψει το παιδί του, εάν δεν υπήρχε προηγουμένως έγκριση της Πολιτείας. Τα παιδιά μεγάλωναν στο σπίτι μέχρι τα επτά τους χρόνια και μάθαιναν να μη φοβούνται το σκοτάδι, να τρώνε κάθε φαγητό και να μη κλαίνε χωρίς λόγο. Όταν το παιδί συμπλήρωνε τα επτά του χρόνια, η πολιτεία το έπαιρνε από την μητέρα. Τότε άρχιζε μια αυστηρή σε πειθαρχία και στρατιωτικού τύπου κυρίως εκπαίδευση, η ονομαζόμενη Αγωγή και τελείωνε στα είκοσι τους χρόνια. Αγόρια και κορίτσια διδάσκονταν γραφή, ανάγνωση και μουσική. Τα αγόρια ζούσαν σε ομάδες, οι οποίες χωρίζονταν σε «ίλες», «αγέλες» και «βούες», κάτω από την αρχηγία ενός συνετού και γενναίου νέου, τον επονομαζόμενο Είρενα και υπό την επίβλεψη του Παιδονόμου. Εκπαιδεύονταν στην γυμναστική, το τρέξιμο, το πήδημα, το πέταγμα ακοντίου και δίσκου και επίσης μάθαιναν να υποφέρουν στον πόνο και στις κακουχίες, στην πείνα, τη δίψα, το κρύο, την κούραση και την έλλειψη ύπνου. Περπατούσαν ξυπόλυτα, πλένονταν στα κρύα νερά του Ευρώτα και ντύνονταν με το ίδιο ένδυμα καλοκαίρι και χειμώνα, που τους έδινε η πολιτεία μια φορά τον χρόνο. Δεν χρησιμοποιούσαν κλινοσκεπάσματα και κοιμόντουσαν πάνω σε καλαμιές και άχυρα. Το κύριο φαγητό τους ήταν ο μέλανας ζωμός, αλλά τα ενθάρρυναν να κλέβουν τροφή, για να συμπληρώνουν την ελάχιστη που ελάμβαναν, αν όμως συλλαμβάνονταν επ αυτοφώρω τα τιμωρούσαν. Στην ηλικία των 20 ετών τα αγόρια εντάσσονταν πλέον στο στρατό των Σπαρτιατών. Τα κορίτσια, τα εκπαίδευαν σε ομάδες όπως και τα αγόρια, αλλά όχι με τόση σκληρότητα και αυστηρότητα. Έπαιρναν μέρος σε δημόσιους συναγωνισμούς, αλλά η εκπαίδευσή τους τελείωνε μόλις παντρεύονταν. Οι γυναίκες στη Σπάρτη αποκλείονταν από το στράτευμα, είχαν όμως περισσότερες ελευθερίες, σεβασμό και αναγνώριση από οποιαδήποτε άλλη περιοχή της Ελλάδας. Μπορούσαν να γυμνάζονται ισότιμα με τους άνδρες και να κυκλοφορούν χωρίς περιορισμούς. 16

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ο ΤΟ ΠΡΟΞΕΝΙΟ ΑΘΗΝΑ Στην Αθήνα στόχος του γάμου, όπως και στη Σπάρτη, ήταν η τεκνοποιία. Η κριτική που ασκούταν στους άγαμους ήταν έντονη και πολλές φορές χλευαστική. Η δημιουργία οικογένειας εξυπηρετούσε δύο βασικούς σκοπούς. Την απόκτηση απογόνων και την κληροδότηση της περιουσίας και δεύτερον την περίθαλψη των γονέων από τα παιδιά τους. Τα κορίτσια δεν επιτρεπόταν να έχουν καμία επαφή πριν παντρευτούν. Ο μοναδικός τρόπος για να επιλέξει σύζυγο μια κοπέλα ήταν το συνοικέσιο, το οποίο γινόταν από τις προξενήτρες. Οι πατεράδες της νύφης και του γαμπρού συμφωνούσαν ενώπιον μαρτύρων να παντρευτούν τα παιδιά τους. Η συμφωνία αυτή ονομαζόταν «εγγύη» και επρόκειτο για μια πολύ σημαντική νομική πράξη παρά το γεγονός ότι ήταν προφορική. Η «εγγύη» αποτελούσε ένα είδος αρραβώνα. Αρραβώνας μπορούσε να υπάρξει και με τη χειραψία του πατέρα της νύφης και του γαμπρού, δίχως το κορίτσι να είναι παρών. Δεν έλειπαν φυσικά και οι περιπτώσεις όπου το ζευγάρι δεν γνωρίζονταν καν πριν το γάμο. Από τη στιγμή του αρραβώνα το κορίτσι θεωρούνταν τυπικά παντρεμένο. Όμως η οριστική ημερομηνία του γάμου οριζόταν από τον πατέρα, ο οποίος και παρέδιδε τη νύφη. Στην Αθήνα υπήρχε νόμος που απαγόρευε σε έναν άνδρα να παντρευτεί μια γυναίκα που δεν ανήκε σε οικογένεια Αθηναίων πολιτών αν και πολλές φορές ο συγκεκριμένος νόμος δεν εφαρμοζόταν. Ο γάμος στην Αθήνα πραγματοποιούνταν συνήθως το μήνα Γαμηλιώνα (δηλαδή από τα μέσα Ιανουαρίου έως τα μέσα Φεβρουαρίου), μόνο όταν είχε πανσέληνο και οι τελετές χωριζόταν σε τρία κυρίως μέρη: τα Προτέλεια ή Προαύλια ή Προγάμια, τον κυρίως γάμο και τα Επαύλια Ο γάμος υποχρεωτικός από το νόμο καθώς οι άγαμοι στερούνταν κάθε είδους τιμής και φροντίδας από τους νεότερους,ενώ τους αφαιρούνταν τα πολιτικά τους δικαιώματα προκειμένου να νυμφευτούν και να προσφέρουν απογόνους. 17

Κατά την πρώτη μέρα του γάμου, που διαρκούσε τρεις μέρες, ο πατέρας της νύφης έκανε τις καθιερωμένες προσφορές στους θεούς, η νύφη πρόσφερε τα παιδικά της παιχνίδια στην θεά Άρτεμη για να δείξει συμβολικά την αποκοπή από την προηγούμενη ζωή της και οι μελλόνυμφοι λούζονταν με νερό που έφερναν με ειδικό αγγείο από μια ιερή πηγή, την Καλλιρρόη. Τη δεύτερη μέρα γινόταν το γαμήλιο γεύμα από τον πατέρα της νύφης και η ίδια πάνω σε άμαξα πήγαινε στο νέο της σπίτι. Την τρίτη μέρα η νύφη δεχόταν τα γαμήλια δώρα στο σπίτι της. Οι γάμοι ήταν πάντα αφιερωμένοι στην θεά Ήρα, την προστάτιδα του θεσμού του γάμου. Η κατάλληλη ηλικία για γάμο στα κορίτσια ήταν 14 ή 15, ενώ στα αγόρια περίπου στα 20 τους χρόνια. Συχνά δε, ο γαμπρός ήταν ένας μακρινός συγγενής, μεγαλύτερος σε ηλικία. Οι άνδρες μπορούσαν να έχουν εξωσυζυγικές σχέσεις, αλλά μόνο τα παιδιά της νόμιμης συζύγου κληρονομούσαν όνομα και περιουσία. ΣΠΑΡΤΗ Στη Σπάρτη, όπως και σε αρκετές ελληνικές πόλεις, ο γάμος ήταν υποχρεωτικός από το νόμο. Είχε καθιερωθεί μάλιστα και γιορτή κατά την οποία οι άγαμοι χλευάζονταν από το συγκεντρωμένο πλήθος. Οι γυναίκες στη Σπάρτη ήταν πολύ ποιο ελεύθερες σε σχέση με την Αθήνας όχι μόνο έβγαιναν ελεύθερα από τα σπίτια τους αλλά γυμνάζονταν στα στάδια και τις παλαίστρες μαζί με τους άνδρες. στη Σπάρτη μόνο ο έχων γεννήσει άρρεν μπορούσε να αποκαλείται αθάνατος αφού το αγόρι θα συνέχιζε το ένδοξο όνομα παίρνοντας τη θέση του πατέρα στο πεδίο της μάχης υπερασπιζόμενο την ασφάλεια της πατρίδας. Στη Σπάρτη ο γάμος αποτελούσε καθαρά προσωπική επιλογή. Η ηλικία παντρειάς για τα κορίτσια και τα αγόρια ήταν στα 20 τους. Ο σκοπός του γάμου ήταν η απόκτηση γερών απογόνων. Όταν κάποιος νέος ήθελε να παντρευτεί, πολύ απλά «άρπαζε» την κοπέλα που επιθυμούσε. Την παρέδιδε σε μια γυναίκα, τη νυμφεύτρια, που τις έκοβε τα μαλλιά, 18

την έντυνε με ανδρικά ρούχα και την ξάπλωνε σε αχυρένιο στρώμα μόνη. Κατόπιν ο γαμπρός έφευγε από το στρατόπεδο και την συναντούσε κρυφά και πάντα στο σκοτάδι. Περνούσε αρκετός καιρός και αρκετές συνευρέσεις μέχρι ο γαμπρός να δει το πρόσωπο της νύφης. << Με αυτό το τρόπο διατηρούσαν τη θέληση για το σύντροφό τους και δεν έχαναν ποτέ τη φρεσκάδα του έρωτα >> Πλούταρχος. Κάποιες φορές η κατάσταση αυτή διαρκούσε τόσο πολύ καιρό, που οι άνδρες δεν τύχαινε να δουν τη μητέρα των παιδιών τους ποτέ υπό το φως του ήλιου. Όμως οι νυχτερινές αυτές συναντήσεις, δέσμευαν τον νεαρό Σπαρτιάτη, ο οποίος θεωρούσε σύζυγό του τη γυναίκα που συναντούσε με αυτό το τρόπο, χωρίς να λαμβάνει οποιοδήποτε είδος προίκας. Όποιος άνδρας δεν τηρούσε αυτό τον άγραφο νόμο διωκόταν ποινικά. Βέβαια ο Σπαρτιάτης μπορούσε να πάει στην οικογένεια και να ζητήσει μια γυναίκα, για να γίνει η μητέρα των παιδιών του. Γεγονός το οποίο θεωρούνταν τεράστια τιμή για την οικογένεια. Όσες γυναίκες ζούσαν χωρίς τους άνδρες τους δεν αντιμετώπιζαν κανένα πρόβλημα και ήταν ισάξιες με τις υπόλοιπες γυναίκες. Κάποιες μάλιστα συχνά κληρονομούσαν την περιουσία των γονέων τους και έτσι γίνονταν αυτόνομες. 19

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ο Η ΠΡΟΙΚΑ ΑΘΗΝΑ Το κύριο γνώρισμα ενός νόμιμου γάμου στην αρχαία Αθήνα, ήταν η προίκα. Αυτό ακριβώς και οι δύο γονείς συζητούσαν στο πλαίσιο της «εγγύης». Ο πατέρας έπρεπε να δώσει στην κόρη του το 1/10 της περιουσίας του ως προίκα. Συνήθως η προίκα για την κόρη περιλάμβανε χρήματα, οικιακά σκεύη, έπιπλα, ρούχα ή κοσμήματα. Στα αγόρια έδιναν την ακίνητη περιουσία. Η προίκα της νύφης ωστόσο δεν αποτελούσε ιδιοκτησία και του γαμπρού. Εάν χώριζαν ήταν υποχρεωμένος να την επιστρέψει στην οικογένεια της, όχι στην ίδια αφού όπως γνωρίζουμε στις περισσότερες ελληνικές πόλεις και κυρίως στην Αθήνα η γυναίκα δεν είχε κανένα απολύτως δικαίωμα, δεν ήταν ποτέ ανεξάρτητη αλλά πάντα είχε δίπλα της κάποιο κύριο, τον πατέρα ή τον άνδρα της. ΣΠΑΡΤΗ Στη Σπάρτη, όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως, δεν θιγόταν το θέμα της προίκας. Η Σπαρτιατική κοινωνία έριχνε το μεγαλύτερο βάρος της στη σφυρηλάτηση των κοινωνικών δεσμών μεταξύ των ελευθέρων Σπαρτιατών και Σπαρτιατισσών. Έθετε σε δεύτερη μοίρα την ιδιωτική και οικογενειακή ζωή. Θεωρούσαν τη Σπάρτη ως μια μεγάλη οικογένεια. Πρόκριναν την υπαγωγή του ατόμου και της οικογενείας στην ευρύτερη κοινωνική ομάδα, μέσω της παροχής παρόμοιας εκπαίδευσης σε αγόρια και κορίτσια. Η πατρούχος μοναχοκόρη έχει δικαίωμα να κληρονομήσει την περιουσία του πατέρα της. Αυτή η κληρονομιά μπορεί να θεωρηθεί και ως προίκα. Όμως και ο πατέρας που βρίσκονταν εν ζωή, προίκιζε με ένα σεβαστό περιουσιακό του κομμάτι την κόρη του. 20

Εξάλλου τα έθιμα ήταν διαφορετικά και σκοπό είχαν την ενίσχυση του κράτους με δυνατά παιδιά στρατιώτες έτοιμους να αντιμετωπίσουν τον ξεσηκωμό των ειλώτων. 21

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ο Μέρα του γάμου, Τραπέζι, Γλέντι του γάμου, Δώρα Στην Αθήνα η καταλληλότερη εποχή για την τέλεση του γάμου θεωρείτο ο χειμώνας και συγκεκριμένα ο ιερός μήνας της θεάς του γάμου Ήρας, ο Γαμηλίων (έβδομος μήνας του αττικού ημερολογίου, που αντιστοιχεί στο σημερινό Ιανουάριο). Ο γάμος τελούνταν συχνά υπό το φως της πανσέληνου και η τελετή διαρκούσε τρεις μέρες. Το τελετουργικό του γάμου γινόταν σε τρεις φάσεις, τα «προαύλια» την παραμονή του γάμου, τον «κυρίως γάμο» και τα «επαύλια». Την προηγουμένη του γάμου γίνονταν λοιπόν τα «προαύλια», τα οποία ξεκινούν με θυσίες. Πρώτα, η κόρη οδηγείται από τους γονείς της στην Ακρόπολη για να θυσιάσει στην Πολιάδα μετά προσφέρονται θυσίες στον οικογενειακό βωμό και των δυο οίκων στους γαμήλιους θεούς (Δίας Τέλειος, Ήρα Τελεία, Άρτεμη, Απόλλων, Πειθώ), στις Νύμφες, τις Μούσες και τις Μοίρες. Η ατθίδα αφιερώνει στην Άρτεμη (ή στην Αθηνά) ένα βόστρυχο από τα μαλλιά της, τα ρούχα και τα παιχνίδια που αγαπούσε ως παιδί (π.χ. ταμπούρλο, τόπι, κούκλες, κύμβαλο κτλ.). Εν συνεχεία, λαμβάνει χώρα η τελετή της «απολούσεως» ή του εξαγνισμού, με νερό που μεταφέρεται από την ιερή πηγή της Καλλιρόης στη λουτροφόρο από την επιστήθια φίλη της κόρης, η οποία συνοδεύεται από κορίτσια και γυναίκες που κρατούν κεριά και από τον πιο στενό άνδρα συγγενή νεαρής ηλικίας που προπορεύεται όλων παίζοντας αυλό. 22

Προετοιμασία της νύφης πριν το γάμο. Την ημέρα του γάμου τα σπίτια και των δυο οικογενειών τυλίγονται από τους ήχους του αυλού και στολίζονται με κλαδιά ελιάς και δάφνης.παράλληλα, στο γυναικωνίτη η νύφη, με τη βοήθεια της «νυμφοκόμου» και τις οδηγίες της «νυμφεύτριας» (της παρανύμφου που συνοδεύει τη νύφη και κρατά πρωταγωνιστικό ρόλο στην όλη διοργάνωση), στολίζεται βγάζοντας τη «ζώνη» της ανύπαντρης, φορώντας το νυφιάτικο πέπλο με το οποίο καλύπτει το πρόσωπό της, όπως απαιτεί η παράδοση και βάζοντας στα μαλλιά στεφάνια λουλουδιών και διάδημα. Το νυφικό της κοπέλας ήταν συνήθως ένας απλός χιτώνας σε λευκό χρώμα το οποίο συμβόλιζε τη χαρά, ενώ στο πίσω μέρος του νυφικού υπήρχε ένας πολύ σφιχτός κόμπος, τον οποίο ο γαμπρός έλυνε κατά τη διάρκεια της τελετής. Τα στέφανα του γάμου συναντώνται και στην αρχαία Ελλάδα και η παράδοση αυτή συνεχίστηκε και από την ορθόδοξη εκκλησία. Η νύφη σ' αυτή την πομπική μετάβαση ήταν λαμπροστολισμένη και προπαντός φορούσε πάρα πολλά αρώματα, όπως εξάλλου και ο νυμφίος. Όμοια στέφανα, ωστόσο, φορούσαν και όσοι τους συνόδευαν. Η συνολική εικόνα, βέβαια, του νυμφίου και της νύφης ήταν εορταστική. Δεν φορούσαν ποικιλόχρωμα ή κόκκινα, αλλά ολόλευκα ρούχα, για να συμβολίζουν την απουσία φθοράς όχι τόσο στο σώμα τους όσο στη μεταξύ τους σχέση. Στην οικία προσέρχεται ο καλλωπισμένος, ντυμένος στα λευκά και στεφανωμένος με άνθη γαμπρός, συνοδευόμενος από τον «πάροχο» (ο στενότερος φίλος του με ρόλο τιμητικής συνοδείας). 23

Η γαμήλια τελετή ξεκινά με θυσίες στην οικογενειακή εστία. Κατ αρχήν θυσιάζει ο πατέρας της νύφης, που επίσημα παραδίνει την κοπέλα και της δηλώνει ότι δεν ανήκει πλέον στην οικογένειά της, αλλά σε αυτή του συζύγου της, και συνεπώς από τώρα και στο εξής θα προσφέρει θυσίες στους προγόνους του δικού του οίκου. Εν συνεχεία θυσιάζουν στους γαμήλιους θεούς οι μελλόνυμφοι, οι οποίοι ορκίζονται ότι «παντρεύομαι για να αποκτήσω απογόνους». Τέλος, ο γαμπρός πλησιάζει τη νύφη και θέτει «χειρ επί καρπώ» επικυρώνοντας τη σύναψη του γάμου. Έπεται η «γαμική θοίνη» (ή «γαμοδαισία»), ήταν ένα πλούσιο γαμήλιο γεύμα, το οποίο όμως λαμβάνει χώρα στην οικία της νύφης και όχι του γαμπρού, στο οποίο συμμετέχουν φίλοι του ζευγαριού και συγγενείς, για τον αριθμό των οποίων ορίζεται ότι δεν πρέπει να ξεπερνούν τους 10 (5 φίλοι, 5 συγγενείς) από κάθε πλευρά. Το γαμήλιο συμπόσιο συνιστά τη μοναδική περίπτωση όπου γυναίκες και άνδρες συντρώγουν υπό τους ήχους μουσικής στον ίδιο χώρο καθισμένοι όμως χωριστά, η νύφη περιτριγυρισμένη από φίλους, συγγενείς και τη «νυμφεύτρια» και ο γαμπρός από τον «πάροχο» και τους δικούς του αντίστοιχα, και με τον περιορισμό ότι οι μεν πρώτες κάθονται σε καθίσματα («κλισμούς» και «δίφρους»), οι δε άλλοι σε ανάκλιντρα όπως το συνηθίζουν. Το μενού περιλαμβάνει πλούσια φαγητά, κρασί και γλυκά, όπως ο «γαμήλιος πλακούντας» (αλεύρι, νερό, μέλι, σουσάμι), βασικό έδεσμα και σύμβολο αφθονίας και γονιμότητας. Το έθιμο επιβάλλει και την παρουσία ενός στεφανωμένου με φύλλα ακάνθου και καρπούς βελανιδιάς αγοριού αμφιθαλούς (που ζουν ακόμα και οι δυο του γονείς), το οποίο μοιράζει στους καλεσμένους ψωμί μέσα σε ένα «λίκνο» προφέροντας σιγανά «έφυγον κακόν, εύρον άμεινον», φράση που παραπέμπει σε μυστηριακές θρησκείες. Το δείπνο κλείνει ψάλλοντας τον «υμεναίο» προς τιμήν του ομώνυμου θεού του γάμου. Καθώς έχει αρχίσει να νυχτώνει, ακούγονται οι ήχοι αυλού στην πόρτα του σπιτιού και η νύφη κρατώντας κόσκινο ή φρύγετρο ή τηγάνι (σύμβολα 24

οικοκυρικών γνώσεων) επιβιβάζεται στη γαμήλια άμαξα, που τη σέρνουν άλογα, μουλάρια ή βόδια, ανάμεσα στο σύζυγό της και τον πάροχο. Σχηματίζεται μια πομπή, της οποίας ηγούνται αυλητές και τρεις κόρες που φέρουν κόσκινο, «ηλακάτη» και «άτρακτο» (σύμβολα της νοικοκυροσύνης της κόρης), ακολουθεί η άμαξα και πίσω η μητέρα της νύφης, κρατώντας πυρσό αναμμένο από την εστία της οικίας, και οι φίλοι και συγγενείς που έχουν αναμμένες λαμπάδες και τραγουδούν τον «υμεναίο» συνοδευόμενοι από κιθάρες και αυλό. Η γαμήλια πομπή διασχίζει τους δρόμους της Αθήνας, προκαλώντας ενθουσιασμό σε συγκεντρωμένα πλήθη, που ζητωκραυγάζουν, τραγουδούν και εύχονται στο ζευγάρι ραίνοντάς το με «καταχύσματα» (διάφορους καρπούς, όπως π.χ. φουντούκια, ξερά σύκα, σταφίδες, χουρμάδες), και κατευθύνεται στο σπίτι του γαμπρού, που είναι ανακαινισμένο και διακοσμημένο με κλαδιά ελιάς και δάφνης. Στη στολισμένη με γιρλάντες λουλουδιών πύλη εμφανίζεται ένα παιδάκι και προσφέρει φρούτα ψάλλοντας έναν ύμνο, που διαβεβαίωνε τη νύφη ότι «πιο θαυμαστή θα είναι η καινούργια ζωή από την παλιά». Τη νεόφερτη υποδέχονται ο πατέρας του γαμπρού στεφανωμένος με μυρτιά και η μητέρα του κρατώντας λαμπάδα, οι οποίοι τη ραίνουν με «καταχύσματα» και της προσφέρουν σύκο ή κυδώνι γλυκό ή χουρμά (σύμβολο της ήρεμης ευτυχίας που την περιμένει). Η νύφη ετοιμάζεται να εισέλθει στο νέο σπίτι της, αλλά οι συγγενείς της προσποιούνται ότι θέλουν να την προστατέψουν από το σύζυγο, ο οποίος οφείλει να την αρπάξει και να την περάσει από το κατώφλι χωρίς να αγγίξουν τα πόδια της κάτω, κάτι που θα ήταν κακός οιωνός. Η νύφη προσφέρει σπονδές στην εστία της νέας της οικογένειας. Στη συνέχεια το ζευγάρι εισέρχεται στον νυφικό θάλαμο, τη θύρα του οποίου φυλάνε οι φίλοι του γαμπρού («θυρωροί»), ενώ όλοι ψάλλουν επιθαλάμια άσματα και θορυβούν για να διώξουν τα κακά πνεύματα. Την επομένη του γάμου ο πατέρας της νύφης και οι συγγενείς σχηματίζουν πομπή, της οποίας ηγείται κρατώντας λαμπάδα παιδί ντυμένο στα λευκά. Έπεται κανηφόρος και μετά οι υπόλοιποι που φέρουν, υπό τους ήχους του αυλού, τα «επαύλια» δώρα και την προίκα. Τη μεθεπόμενη ημέρα είναι η σειρά του γαμπρού και των οικείων του να αποδώσουν στη νύφη τα «ανακαλυπτήρια» (ή «οπτήρια» ή «προσφθεγκτήρια») δώρα, που απαιτούν από τη νύφη να βγάλει το πέπλο μπροστά σε όλο τον κόσμο πλέον («ανακάλυψη»), και παραθέτουν τη «γαμηλία», δηλαδή γεύμα στα μέλη της φρατρίας τους και θυσία στους θεούς για την εισαγωγή της νέας συζύγου στη φρατρία. 25

Τέλος μια εβδομάδα μετά εορτάζεται ο «αντίγαμος», όπου οι νιόπαντροι επισκέπτονται την οικία της οικογένειας της νύφης, λαμβάνουν μέρος σε εορταστικό συμπόσιο και αναχωρούν λαμβάνοντας γλυκά και άλλα δώρα. Η μετάβαση της Αθηναίας από την κατάσταση της ελεύθερης σε αυτή της συζύγου δεν της παρέχει περισσότερες ελευθερίες. Όπως της έχει εξηγήσει ο άνδρας της το πρωί της επομένης του γάμου, ενώ την ξεναγούσε στο νέο της νοικοκυριό, «ο θεός έχει φτιάσει το σώμα και την ψυχή του άνδρα έτσι, ώστε να μπορεί να αντέχει καλύτερα στο κρύο, στη ζέστη στις οδοιπορίες και τις εκστρατείες, γι αυτό και του ανέθεσε τις εξωτερικές εργασίες. Της γυναίκας όμως, της οποίας το σώμα ο θεός το έφτιασε λιγότερο δυνατό γι αυτά τα πράγματα, φαίνεται να της έχει φορτώσει τις δουλειές μέσα στο σπίτι». Η θέση της επομένως είναι και πάλι στα στενά όρια του οίκου της -με την εξαίρεση των φτωχών γυναικών που οφείλουν να εργάζονται εκτός σπιτιού-, και σπάνια έχουν τη δυνατότητα να βγαίνουν έξω, συνοδευόμενες πάντα, για να κάνουν κάποια ψώνια ή να συμμετάσχουν σε εορτές (όπως, για παράδειγμα, στα Θεσμοφόρια, που είχαν καθιερωθεί ειδικά για τις παντρεμένες). ΣΠΑΡΤΗ Αντίθετα η λακωνική λιτότητα επεκτείνεται και στην τελετή του γάμου. «Παντρεύονταν στη Σπάρτη αρπάζοντας την κοπελια, που ήθελαν να παντρευτούν. Την παράδιναν μετά σε μια γυναίκα, τη νυμφεύτρια, που της έκοβε σύρριζα τα μαλλιά της, την έντυνε με αντρικά ρούχα, της έβαζε αντρικά παπούτσια και της έστρωνε να ξαπλώσει σε μια στοίβα καλάμια. Την άφηνε μετά μόνη της χωρίς φως. Ο γαμπρός έτρωγε πρώτα, όπως πάντα, μαζί με τους φίλους του στα κοινά συσσίτια των Σπαρτιατών και μετά ερχόταν εκεί όπου ήταν η κοπέλα, της έλυνε τη ζώνη, την έπαιρνε στα χέρια του και την έφερνε στο κρεβάτι. Πέρναγε μαζί της λίγη ώρα και μετά πήγαινε να κοιμηθεί εκεί που κοιμόντουσαν και οι σύντροφοί του». Η κατάλληλη ηλικία γάμου για μια Σπαρτιάτισσα ήταν γύρω στα είκοσι έτη. Γεγονός που σήμαινε ότι είχε ολοκληρώσει βιολογικά την ανάπτυξή της, σε αντίθεση με τη γυναίκα των Αθηνών που παντρευόταν στην εφηβεία. Όταν έφθανε σε αυτή την ηλικία, ο πατέρας -κυρίως στις αριστοκρατικές τάξεις- αναλάμβανε να βρει το γαμπρό για τη γαμήλια συμφωνία. Έπειτα, στη Σπάρτη συνηθίζονταν η αρπαγή των γυναικών από τους άνδρες, πράγμα άγνωστο στην αθηναϊκή κοινωνία. Στο σπίτι του γαμπρού όπου μεταφέρονταν η κοπέλα, την αναλάμβανε μία γυναίκα του σπιτιού η νυμφεύτρια. Της έκοβε τα μαλλιά και την έντυνε με αντρικά ρούχα. Τη νύχτα την επισκεπτόταν ο γαμπρός με σκοπό να συνευρεθούν. Αυτός ο γάμος συνήθως έμενε για μερικά χρόνια κρυφός. Το πιθανότερο είναι να πρόκειται για «γάμο υπό δοκιμή». Αν από το γάμο αυτό δεν προέκυπταν απόγονοι, που ήταν το ζητούμενο, τότε ο γάμος λυόταν. Ενδέχεται όμως να κρατούνταν μυστικός ο γάμος, εάν ο άνδρας δεν είχε συμπληρώσει το τριακοστό έτος. Ο λόγος ήταν ότι απαγορευόταν να ζήσει το ανδρόγυνο μαζί, πριν την συμπλήρωση της παραπάνω ηλικίας από τον ίδιο. 26

Επιπλέον τα κορίτσια στην Σπάρτη δεν παντρευόντουσαν πολύ μεγαλύτερους άνδρες, πρακτική η οποία ήταν συνήθης σε άλλες ελληνικές πόλεις. Εκτιμάται ότι οι περισσότερες γυναίκες Σπαρτιάτισσες ήταν μόνο τέσσερα έως πέντε έτη νεώτερες από τους συζύγους τους. Το δε γεγονός του ενδιαφέροντος της Σπάρτης για την γέννηση υγιών παιδιών δεν αναιρεί την προστασία των κοριτσιών από τις αρχές του γάμου. Όλοι οι γάμοι στην αρχαία Ελλάδα αποσκοπούσαν στην τεκνοποίηση. 27

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Ο ΔΙΑΖΥΓΙΟ ΑΘΗΝΑ Ο πιο συχνός τρόπος διάλυσης ενός γάμου στην Αθήνα ήταν η αποπομπή της συζύγου από το σπίτι. Ένας άνδρας είχε πάντα το δικαίωμα να διώξει τη γυναίκα του και όταν ακόμα δεν είχε για τίποτα να την κατηγορήσει. Σπάνια μπορούσε μια γυναίκα να εγκαταλείψει το σπίτι της και αυτό συνήθως δε σήμαινε ότι μπορούσε να διαλυθεί και ο γάμος. Διαζύγιο μπορούσε να διεκδικήσει μια γυναίκα σε περιπτώσεις ξυλοδαρμού και γενικά κακής συμπεριφοράς από την πλευρά του άντρα. Υπήρχαν περιπτώσεις που κι ο πατέρας της νύφης μπορούσε να λύσει το γάμο, ζητώντας την επιστροφή της κόρης του στο σπίτι. Η συζυγική απιστία στην αθηναϊκή κοινωνία θεωρούνταν μέγιστο αδίκημα. Όταν ένας άνδρας απιστούσε αντιμετώπιζε πολύ σοβαρές κυρώσεις καθώς η πολυγαμία απαγορευόταν. Μπορεί βέβαια να απαγορευόταν να είναι παντρεμένος με δύο ή παραπάνω γυναίκες, νόμιμα όμως μπορούσε να διατηρεί όσες εξωσυζυγικές σχέσεις επιθυμούσε. Τέτοιες κυρώσεις ήταν η καταβολή κάποιου χρηματικού προστίμου, η διαπόμπευση ή και η τύφλωση. Η απιστία της γυναίκας τιμωρούνταν με αποπομπή από το συζυγικό σπίτι ή και με απαγόρευση της συμμετοχής της στις θρησκευτικές γιορτές. Γενικότερα παρατηρούμε ότι η τιμωρία της γυναίκας ήταν πιο επιεικής σε σχέση με αυτή του άνδρα, ίσως γιατί η γυναίκα δεν είχε πολιτικά ή άλλα δικαιώματα κι επομένως θεωρούνταν ανεύθυνη. ΣΠΑΡΤΗ Στη Σπάρτη ωστόσο τα πράγματα ήταν πολύ πιο απλά. Ο βασικός λόγος που δημιουργούνταν μια οικογένεια ήταν η απόκτηση παιδιών που θα μπορούσαν κατόπιν να πολεμήσουν και να υπερασπιστούν την πατρίδα τους. Όταν ένα ζευγάρι δεν μπορούσε να αποκτήσει παιδιά και γι αυτό ευθυνόταν η γυναίκα, ο άνδρας μπορούσε να τη διώξει από το σπίτι και να παντρευτεί μια άλλη που θα μπορούσε να του δώσει υγιή παιδιά. Υπάρχουν βέβαια μαρτυρίες που ένας άνδρας μπορούσε και να μη διώξει τη γυναίκα του αλλά να φέρει και κάποια άλλη μέσα στο σπίτι με την οποία θα μπορούσε να αποκτήσει παιδιά. 28

Αν ένας γάμος έμενε άγονος από ανικανότητα του συζύγου, επιτρεπόταν η γυναίκα να μείνει έγκυος από άλλον άνδρα αφού όμως ο σύζυγος έδινε τη συγκατάθεση του. Μάλιστα στους Σπαρτιάτες ήταν παραδοσιακή συνήθεια τρεις ή τέσσερις άνδρες, ακόμα και αδέλφια να έχουν την ίδια γυναίκα. Όταν ένας σύζυγος είχε αποκτήσει πολλά παιδιά ήταν τιμή για αυτόν να δώσει τη γυναίκα του να την παντρευτεί κάποιος από τους φίλους του. Είναι φανερό λοιπόν ότι ένας γάμος ακόμα κι αν ήταν άκαρπος εξαιτίας του συζύγου, αυτό δε σήμαινε ότι η οικογένεια δεν έπρεπε να συνεχιστεί. Στην περίπτωση αυτή κάποιος άλλος έπαιρνε τη θέση του συζύγου κι η γυναίκα ήταν υποχρεωμένη να του παραδοθεί. Το παιδί που θα γεννιόταν από αυτή την ένωση, θεωρούνταν παιδί του συζύγου. Δικαιολογημένα επομένως έχει ειπωθεί ότι στη Σπάρτη η πραγματική μοιχεία ήταν κάτι άγνωστο. Ο γάμος στην Αρχαία Ελλάδα ήταν ένας από τους κυριότερου θεσμούς που σηματοδοτούσε την κοινωνική καταξίωση και την ευκαιρία να δηλώσουν τον σεβασμό και την υποταγή τους στους θεούς του Ολύμπου. ΕΠΙΛΟΓΟΣ Επιλογικά θα λέγαμε ότι μέσα από το ταξίδι σε εποχές παλαιότερες, είναι πλέον εύκολο να παραδεχτούμε ότι ο θεσμός του γάμου, από τότε και παλαιότερα, μέχρι τώρα και μεταγενέστερα, κατείχε, κατέχει και θα κατέχει ακράδαντη αξία και λαμπρότητα. << Omnia vincit amor >> ο έρωτας νικάει τα πάντα...! Γάμος σημαίνει αγάπη και στήριξη, στα πλούτη και τη φτώχεια. Στην υγεία και την αρρώστια. Να προστατεύεις, να εμπιστεύεσαι και να τιμάς τον ή τη σύντροφο σου, για πάντα... με αγάπη και... υπομονή. 29

ΠΗΓΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗΣ: Βιβλίο Β ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ «Αρχαία Ελλάδα. Ό τόπος και οι άνθρωποι» www.hellinon.net\peloponhsos\gynaikesspartis.htm el.wikipedia.org\wiki\αρχαία_σπάρτη https:\\www.google.gr προίκα-αναζήτηση google www.hellinon.net\athina\gamos.htm www.helinon.net\athina\proika.htm Πηγή nyfikomou.gr Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρους Λαρούς Μπριτάνικα Εγκυκλοπαίδεια Δομή Αρχαία Ελληνική Θρησκεία Watter Burkert εκδ. Καρδαμίτσα Η μόδα στην Αρχαία Ελλάδα, Αναστασία Περκίδου Giovecky, εκδ. Παπαδήμα ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ... σελ. 3 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ο... σελ. 14 Η αγωγή των νέων στη αρχαία Αθήνα & Σπάρτη ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ο... σελ. 17 Προξενιό ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ο... σελ.20 Προίκα ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ο... σελ. 22 Μέρα του γάμου Τραπέζι Γλέντι του γάμου Δώρα ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ο... σελ. 28 Διαζύγιο Επίλογος σελ. 30 30