ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ - ΑΣΟΕΕ ΤΜΗΜΑ ΙΟΙΚΗΤΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΜΑΚΡΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΕΑΡΙΝΟ-ΘΕΡΙΝΟ ΕΞΑΜΗΝΟ 2011-12 Ι ΑΣΚΩΝ: ΠΡΟ ΡΟΜΟΣ ΠΡΟ ΡΟΜΙ ΗΣ Σηµειώσεις 1 Εισαγωγή στην µακροοικονοµική θεωρία και τους εθνικούς λογαριασµούς Σε αντιδιαστολή µε την µικροοικονοµική προσέγγιση που έχει ως αντικείµενο την κατανόηση της συµπεριφοράς των µικρών µονάδων (του νοικοκυριού, της επιχειρήσεως, των ατόµων ή οµάδων που συναλλάσσονται στην αγορά ενός συγκεκριµένου προϊόντος ή υπηρεσίας δια- µορφώνοντας τιµή και ποσότητα), η µακροοικονοµική προσέγγιση εξετάζει την λειτουργία των ευρύτερων µονάδων (όπως µιας χώρας που απαρτίζεται από πολλά νοικοκυριά και επιχειρήσεις και περιλαµβάνει πολλές αγορές), εστιαζόµενη στον προσδιορισµό του ύψους του συνολικού προϊόντος ή εισοδήµατος, της συνολικής ανεργίας, τους πληθωρισµού, καθώς και τους τρόπους επηρεασµού των. Προσφέρουν έναντι αµοιβής συντελεστές παραγωγής (χρόνο, ιδέες, γη, κατασκευές που διαθέτουν). Νοικοκυριά Επιχειρήσεις Προσφέρουν έναντι αµοιβής αγαθά και υπηρεσίες που παράγουν. Η πρώτη βασική έννοια µε την οποία θα επιδιώξουµε να εξοικειωθούµε είναι αυτή του Ακαθαρίστου Εγχωρίου Προϊόντος (ΑΕΠ), αγγλιστί Gross Domestic Product (GDP). Με αυτήν εννοούµε τη συνολική αξία του προϊόντος που παράγεται από τους συντελεστές παρα-
γωγής µιας περιοχής, είτε µιας χώρας είτε µιας περιφέρειάς της (λ.χ., της Θεσσαλίας, της Ανδαλουσίας, της Ουαλίας). Κατά τη διάρκεια της συζητήσεως που ακολουθεί θα έχουµε την ευκαιρία να εξοικειωθούµε µε µερικές ακόµα έννοιες Παράδειγµα υπολογισµού του ΑΕΠ. Yποθέτουµε ότι µια οικονοµία αποτελείται από τέσσερις επιχειρήσεις: έναν παραγωγό χάλυβα (Χ), µία παραγωγό µηχανηµάτων (Μ), µία παραγωγό ελαστικών (Ε), έναν κατασκευαστή ποδηλάτων (Π). 1) Ο Χ. εξορύσσει µετάλλευµα και παράγει (δηµιουργεί) προϊόν αξίας 4.000. Πωλεί το ένα τέταρτο στην Μ. από όπου εισπράττει 1.000, και το υπόλοιπο στον Π. από όπου εισπράττει 3.000. 2) Η Μ. µετασχηµατίζει το προϊόν που αγόρασε σε µηχανήµατα τα οποία πωλεί στον Π. έ- ναντι 2.000. (Άρα δηµιουργεί προστιθέµενη αξία ή εισπράττει ως εισόδηµα 2000-1000 = 1000.) 3) Η Ε. καλλιεργεί καουτσούκ και το µετατρέπει σε ελαστικά τα οποία πωλεί στον Π. έναντι 500. (Άρα δηµιουργεί προστιθέµενη αξία 500.) 4) Ο Π. δαπανά 3.000 + 500 = 3.500 για την αγορά των πρώτων υλών από τους Π. και Ε., αντιστοίχως. Μετασχηµατίζει τις πρώτες ύλες σε ποδήλατα, τα οποία πωλεί στους καταναλωτές (τους άλλους τρεις) έναντι 5.000. (Άρα δηµιουργεί προστιθέµενη αξία 5.000 3.500 = 1.500.) Τα µηχανήµατα δεν αναλώνονται, οπότε του µένουν. 1 Επίσης, τα ποδήλατα, δεν αναλώνονται από τους αγοραστές τους, αλλά χρησιµοποιούνται από αυτούς για τις µετακινήσεις τους. Συνοπτική παρουσίαση: Αξία συναλλαγής σε Προστιθέµενη αξία σε απάνη για τελικά αγαθά σε Εισόδηµα συντελεστού σε Χ 1.000 σε Μ 1.000 1.000 3.000 σε Π 3.000 3.000 Μ 2.000 σε Π 1.000 2.000 1.000 Ε 500 σε Π 500 500 Π 5.000 σε καταναλωτές 1.500 5.000 1.500 11.500 7.000 7.000 7.000 1 Αν δεν χρησιµοποιήσει όλο το χάλυβα ή πωλήσει όλα τα ποδήλατα, τα εν λόγω προϊόντα θα αποθηκευτούν για µελλοντική παραγωγή ή πώληση. Στην περίπτωση αυτή θα εισπράξει λιγότερα χρήµατα, φερ ειπείν, 4.000. 2
ιαπιστώνουµε ότι: Ο χάλυβας και τα ελαστικά που χρησιµοποιούνται ως εισροή ή εισροές στην παραγωγή άλλων προϊόντος είναι ενδιάµεσα αγαθά. Τα µηχανήµατα που αγοράζονται από τον Π. και τα ποδήλατα που αγοράζονται από τα νοικοκυριά (δηλ. από τελικούς χρήστες) είναι τελικά αγαθά. Στην φάση (1) η συναλλαγή του Χ. µε την Μ. ανέρχεται στα 1.000 και του Χ. µε τον Π. στα 3.000. Στη φάση (2) η συναλλαγή της Μ. µε τον Π. ανέρχεται στα 2.000. Στη φάση (3) η συναλλαγή της Ε. µε τον Π. ανέρχεται στα 500. Στη φάση (4) οι συναλλαγές του Π. µε τους άλλους τρεις ανέρχονται στα 5.000. Άρα η συνολική αξία των συναλλαγών είναι 11.500. Η προστιθέµενη αξία (ή το εισόδηµα) του 1 ου παραγωγικού συντελεστού (δηλ. του Χ.) είναι 4.000 του 2 ου παραγωγικού συντελεστού (δηλ. της Μ.) είναι 1.000 του 3 ου παραγωγικού συντελεστού (δηλ. της Ε.) είναι 500 και του 4 ου παραγωγικού συντελεστού (δηλ. του Π.) είναι 1.500. Άρα η συνολική αξία των αγαθών ή καθαρού προϊόντος που πραγµατικά παράγει η οικονοµία είναι 7.000. 2 Από πλευράς δαπανών για τελικά προϊόντα, το άθροισµα είναι το ίδιο: 2.000 για µηχανήµατα και 5.000 για ποδήλατα. 3 Συνάγουµε ότι είτε µε τη µια µέθοδο είτε µε την άλλη το ΑΕΠ υπολογίζεται σε 7.000. Η αξία των συναλλαγών ( 11.500) υπερβαίνει την αξία που δηµιουργούν οι συντελεστές παραγωγής (δηλ., το ΑΕΠ: 7.000) και η αξία που δηµιουργούν οι συντελεστές παραγωγής (η οποία ισούται µε συνολική αξία των εισοδηµάτων των νοικοκυριών) υπερβαίνει την δαπάνη των νοικοκυριών για τελικά αγαθά ( 5.000). Στη συνέχεια εξετάζουµε τι κάνουν τα νοικοκυριά µε το υπόλοιπο εισόδηµά τους, επανερχόµενοι στο διάγραµµα της κυκλικής ροής µεταξύ επιχειρήσεων και νοικοκυριών. Παρατηρούµε ότι µέρος των πληρωµών των επιχειρήσεων προς τα νοικοκυριά δεν επιστρέφει αυτοµάτως στις επιχειρήσεις ως δαπάνη των νοικοκυριών για την αγορά προϊόντων και υπηρεσιών που προσφέρουν οι επιχειρήσεις. Από τις διαρροές αυτές δηµιουργείται ένα ακόµα κύκλωµα, το χρηµατοπιστωτικό, όπου οι (α) τραπεζικοί οργανισµοί δέχονται (και αµείβουν για) τις καταθέσεις των νοικοκυριών και δανείζουν (έναντι αµοιβής) τις επιχειρήσεις και (β) 2 Από πλευράς εισοδηµάτων που εισπράττουν οι συντελεστές παραγωγής (δηλ. οι µισθοί και τα κέρδη των µελών των νοικοκυριών που εισπράττουν ως αµοιβές για την εργασία τους στις τέσσερεις επιχειρήσεις) το σύνολο ανέρχεται στο ίδιο ποσόν. 3 Στην περίπτωση που µέρος της παραγωγής, έστω αξίας 1.000, µείνει αδιάθετη (βλ. υποσ. 1) οι δαπάνες για τελικά προϊόντα θα είναι: 2.000 για µηχανήµατα, 1.000 για αποθέµατα και 4.000 για ποδήλατα. 3
το χρηµατιστήριο από όπου οι επιχειρήσεις αντλούν χρήµατα πωλώντας µετοχές στα νοικοκυριά. (Ενδεχοµένως αυτό το δεύτερο κύκλωµα να µπορούσε να υπάρξει και σε µια ανταλλακτική οικονοµία ή/και σε µια οικονοµία δίχως µεσιτεύουσες τράπεζες, όπου απλώς οι παραγωγοί δανείζονται από τα νοικοκυριά τα µη αναλισκόµενα προϊόντα.) Εισπράττουν 7 χιλ. για τους συντελεστές παραγωγής που εισφέρουν. Νοικοκυριά Παράγουν κεφαλαιουχικά προϊόντα για επιχειρήσεις. Επιχειρήσεις Εισπράττουν 5 χιλ. για τα προϊόντα που παρέχουν. Πέραν των προϊόντων που προµηθεύονται από τις παραγωγικές επιχειρήσεις προκειµένου να τα καταναλώσουν, αποταµιεύουν 2 χιλ. ανείζονται (και επενδύουν) 2 χιλ. Χάριν συντοµογραφίας, εκφράζουµε το ΑΕΠ ως εισόδηµα των νοικοκυριών: Y C + S, όπου το C (consumption) παριστάνει τις δαπάνες κατανάλωσης των νοικοκυριών και το S (savings) τις αποταµιεύσεις. Εξυπακούεται ότι µπορoύµε να το εκφράσουµε και ως άθροισµα της τελικής δαπάνης για κατανάλωση και επενδύσεις (investment): Y C + I. Κατόπιν τούτου είναι προφανές ότι: S I. Σταδιακά εµπλουτίζουµε το παράδειγµα ενσωµατώνοντας στο κύκλωµα ροών την κυβέρνηση. Η κυβέρνηση (και κατ επέκταση ο δηµόσιος τοµέας) φορολογεί τα εισοδήµατα (direct taxation T d ) που είναι ένας τρόπος άµεσης φορολόγησης, ή/και τις δαπάνες των νοικοκυριών (taxation of expenditure T e ) που είναι ένας τρόπος έµµεσης φορολόγησης, προκειµένου να προβεί: Στη χρηµατοδότηση δηµοσίων δαπανών για υπηρεσίες (λ.χ., µισθοί δηµοσίων υπαλλήλων) και αγαθά (λ.χ., κατασκευές δρόµων, σχολείων και νοσοκοµείων, αγορές αµυντικού εξοπλισµού) οι δηµόσιες δαπάνες συµβολίζονται µε το G (government expenditure). 4
Σε µεταβιβαστικές πληρωµές ή επιδοτήσεις (συντάξεις, υποτροφίες, επιδοτήσεις επιχειρήσεων κ.ά.), οι οποίες χάριν συντοµογραφίας συµβολίζονται µε το Β (benefits). Εξ αυτών: (α) Μέσω των T d, T e και Β αναδιανέµεται το υπάρχον εισόδηµα από όσους φορολογούνται σε όσους επιδοτούνται. (β) Το στοιχείο G συµβάλλει στην παραγωγή προϊόντος διότι προκαλεί αντίστοιχα εισοδήµατα σε συντελεστές που χρησιµοποιούνται από τις επιχειρήσεις µε αποτέλεσµα να δηµιουργεί πρόσθετη αγοραστική δύναµη για τα νοικοκυριά που λαµβάνουν αυτό το εισόδηµα. 4 (γ) Το στοιχείο T e καίτοι καταβάλλεται από τα νοικοκυριά δεν εισπράττεται από τις επιχειρήσεις, µε αποτέλεσµα, όταν µετράµε το ΑΕΠ σε όρους πληρω- µών (αµοιβών) προς τους συντελεστές παραγωγής, αυτό (δηλ., το ΑΕΠ), να ισούται µε Y C + I + G T e. Από την άλλη, όταν υπολογίζουµε το ΑΕΠ σε τιµές αγοράς, τα τρία µέτρα µέτρησης, δηλ., το προϊόν, η δαπάνη και το εισόδηµα, είναι ίσα. (Θα επανέλθουµε στην ορολογία του ΑΕΠ σε όρους τιµών αγοράς και όρους πληρωµών προς τους συντελεστές παραγωγής στην σελ. 7.) I S C C + I + G G C + I + G T e Νοικοκυριά ηµ. Τοµέας T e Επιχειρήσεις Y + B T d B T d Y Προκύπτει ότι το διαθέσιµο προσωπικό εισόδηµα των νοικοκυριών (disposable personal income, Y d ) ισούται µε Υ + Β T d και κατανέµεται µεταξύ C και S. Εποµένως S (Υ+Β T d ) C Υ C + S Β + T d. Σε συνδυασµό µε το εύρηµά µας ότι Y C + I + G T e συνάγουµε ότι: S Β + T d I + G T e. S + T d + T e I + G +B. Οι συνολικές διαρροές από την κυκλική ροή των πληρωµών (αριστερή πλευρά της ταυτότητος) ισούνται µε τις συνολικές εισροές (δεξιά πλευρά της ταυτότητος). Εναλλακτικά: S + NT I + G, όπου ΝΤ = T d + T e B είναι ο καθαρός φόρος (net tax). S I G + B T d T e. Οι καθαρές διαρροές του ιδιωτικού τοµέως (νοικοκυριών και επι- 4 Οπότε, σε τιµές αγοράς, Y C + I + G. (Θα επανέλθουµε σε αυτή την ορολογία στην σελ.7.) 5
χειρήσεων) (αριστερή πλευρά της ταυτότητος) αντισταθµίζονται πλήρως από τις καθαρές εισροές που προέρχονται από τον κυβερνητικό τοµέα (δεξιά πλευρά της ταυτότητος). Εναλλακτικά: S I G ΝΤ. Εµπλουτίζουµε το παράδειγµα ενσωµατώνοντας τον εξωτερικό τοµέα. Μια ανοιχτή οικονοµία συναλλάσσεται µε τον υπόλοιπο κόσµο προβαίνοντας σε: Εξαγωγές (exports X ) που αποτελούνται από αγαθά που παράγονται εγχωρίως αλλά πωλούνται στο εξωτερικό. Ως εκ τούτου ενσωµατώνουν προστιθέµενη αξία και δηµιουργούν εισόδηµα στους εγχώριους συντελεστές παραγωγής. Από την άλλη πλευρά η αξία των εξαγωγών δεν εµφανίζεται στην τελική δαπάνη των νοικοκυριών της οικονοµίας µας. Εισαγωγές (imports Z ) που αποτελούνται από αγαθά που παράγονται στο εξωτερικό αλλά αγοράζονται προς χρήση εγχωρίως. Ως εκ τούτου δεν αποτελούν µέρος (ή προστιθέµενη αξία) του εγχωρίου προϊόντος ούτε δηµιουργούν εισόδηµα στους εγχώριους συντελεστές παραγωγής. Από την άλλη πλευρά οι εξαγωγές εµφανίζονται ως τελική δαπάνη. Ως εκ τούτου, οι καθαρές εξαγωγές (net exports, ΝΧ = Χ Ζ) προσµετρούνται στον υπολογισµό του ΑΕΠ ως εξής: Y C + I + G T e + NX. Σε συνδυασµό µε το εύρηµά µας ότι Υ C + S Β + T d συνάγουµε ότι: S Β + T d = I + G T e + (X Ζ) S + T d + T e + Ζ I + G + Β + Χ. Οι συνολικές διαρροές (αριστερή πλευρά της ταυτότητος) πρέπει να είναι ίσες µε τις συνολικές εισροές (δεξιά πλευρά της ταυτότητος). 5 S I (G + Β T d T e ) + NX. Οι καθαρές διαρροές του ιδιωτικού τοµέως (αριστερή πλευρά της ταυτότητος) αντισταθµίζονται πλήρως από τις καθαρές εισροές που προέρχονται από τον κυβερνητικό τοµέα και το εξωτερικό εµπόριο (δεξιά πλευρά της ταυτότητος). Στην περίπτωση που (Μ>Χ, ήτοι ΝX<0) και η αριστερή πλευρά της ταυτότητος µένει σταθερή, εξυπακούεται ότι το εµπορικό έλλειµµα δεν µπορεί παρά να χρηµατοδοτηθεί από την δη- µιουργία δηµοσιονοµικού ελλείµµατος: (G + Β > T d + T e ) > 0. Παροµοίως αν υπάρχει δηµοσιονοµικό έλλειµµα και η αριστερή πλευρά της ταυτότητος µένει σταθερή, εξυπακούεται ότι θα χρηµατοδοτηθεί από την δηµιουργία εµπορικού ελλείµµατος. Με τον τρόπο αυτό δηµιουργούνται τα λεγόµενα «δίδυµα ελλείµµατα» (twin deficits). 5 Το Ζ αντιπροσωπεύει µια επιπλέον πηγή διαρροών και το Χ µια επιπλέον πηγή εισροών χρήµατος στην κυκλική ροή. 6