ΕΘΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΙΒ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ ΤΜΗΜΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ Θέμα Εργασίας : Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΣΤΑ ΠΛΑΙΣΙΑ ΜΙΑΣ ΓΗΡΑΣΚΟΥΣΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ Σπουδαστής : ΦΙΟΛΑΚΗΣ ΜΑΝΟΛΗΣ Επιβλέπων : ΧΛΕΤΣΟΣ Μ. ΑΘΗΝΑ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2001
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Περίληψη.. Εισαγωγή... Κεφάλαιο 1: Οι σύγχρονες κοινωνικο - οικονομικές συνθήκες και οι προκλήσεις που θέτουν για το σύστημα της κοινωνικής προστασίας... α. Άνοδος του πολιτικού και οικονομικού φιλελευθερισμού. β. Αλλαγές στην δομή της παραγωγής και της απασχόλησης. γ. Η διεθνοποίηση της οικονομίας και το νέο οικονομικό status δ. Αλλαγές στην δομή της οικογένειας και των νοικοκυριών. Κεφάλαιο 2: Η Δημογραφική Γήρανση... Α. Η Έννοια της γήρανσης του πληθυσμού και τα αίτια της. Β. Η εξέλιξη της Δημογραφικής Γήρανσης, Δείκτες και Δημογραφικές Προβολές... Κεφάλαιο 3: Οι επιπτώσεις της Δημογραφικής Γήρανσης στο σύστημα κοινωνικής προστασίας... Α. Οι επιπτώσεις της Γήρανσης στα Οικονομικά του Συστήματος της Κοινωνικής Προστασίας, στην αγορά εργασίας, στις κοινωνικές δαπάνες και στις δαπάνες για συντάξεις.... Β. Οι επιπτώσεις της Γήρανσης στις δαπάνες υγείας και ασθένειας... Γ. Οι επιπτώσεις της Γήρανσης στην κοινωνική αλληλεγγύη του συστήματος κοινωνικής προστασίας..... Κεφάλαιο 4: Επαναπροσδιορισμός της φύσης και του ρόλου του συστήματος κοινωνικής προστασίας στα πλαίσια μιας γηράσκουσας κοινωνίας 4.1. Γενικά ( γενικοί στόχοι της Κοινωνικής Προστασίας ) 4.2. Προσαρμογή των πολιτικών και πρακτικών του συστήματος κοινωνικής προστασίας στην γήρανση... 4.2.1. Σύνδεση της κοινωνικής προστασίας με την εργασία (linking social protection with work)... 4.2.2. Ο αναπτυξιακός χαρακτήρας του συστήματος κοινωνικής προστασίας υπό το πρίσμα της γηράσκουσας κοινωνίας... 4.2.3. Προσαρμογή στη γήρανση των συνταξιοδοτικών συστημάτων 4.2.4. Η συμβολή στης κοινωνικής προστασίας στην αναπαραγωγή του ατόμου και της κοινωνίας. Προσαρμογή του συστήματος των κοινωνικών παροχών στην γήρανση... Συμπεράσματα Επίλογος Παραπομπές... Βιβλιογραφία Πηγές.. Παράρτημα... Σελ. 3 4 6 6 7 9 11 13 13 14 17 17 20 21 23 23 28 28 40 45 55 65 69 78 82 2
ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στα πλαίσια μιας ανησυχητικά εξελισσόμενης δημογραφικής μετάβασης, ο σύγχρονος ρόλος της κοινωνικής προστασίας επιβάλλει την άρρηκτη σύνδεσή της με την αγορά εργασίας και την οικονομική μεγέθυνση παράλληλα με την προσαρμογή των συνταξιοδοτικών συστημάτων στη γήρανση, την εξασφάλιση ενός αξιοπρεπούς επιπλέον διαβίωσης και τον επαναπροσδιορισμό της σχέσης της κοινωνικής προστασίας με την αγορά και την οικογένεια και την υποστήριξή τους στην παροχή επαρκών και ποιοτικών κοινωνικών υπηρεσιών. Η μεθοδολογική προσέγγιση θα στηριχθεί: α) στη βιβλιογραφική επισκόπηση, β) στη στατιστική τεκμηρίωση. Λέξεις κλειδιά: δημογραφική γήρανση, δείκτες εξάρτησης, δημογραφική μετάβαση, ενεργητική κοινωνική προστασία, ευελιξία, απασχολησιμότητα, δια βίου κατάρτιση, κοινωνική αλληλεγγύη, αλληλεγγύη γενεών, διαγενεακή ισότητα, κοινωνική ένταξη, οικονομική και κοινωνική συνοχή, συνταξιοδοτική μεταρρύθμιση τριών πυλώνων, κοινωνικό δίχτυ ασφαλείας, ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα, επιλεκτικότητα, προνοιακός πλουραλισμός. ABSTRACT In the framework of an unbalanced progressing demographic transition, the sophisticated role of social protection has to directly be linked with the labour market and the economic growth beyond the pension system adjustment in ageing, the ensuring of a dignified standard of living and the reorientation of the social protection relation with the family and the market and their support in providing sufficient and qualitative social services. The methodological approach is based on: a) bibliography review, b) statistical data processing. Key words: demographic ageing, demographic transition, dependency ratios, active social protection, flexibility, employability, life-time training, threepillar pension reform, social solidarity, generation solidarity, intergeneration equity, social inclusion, economic and social cohesion, selectivity, social safety net, minimum income quarantee, welfare mix. 3
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ηλικιακή αναδιάρθρωση της δομής του πληθυσμού έχει αποτελέσει θέμα έντονων προβληματισμών και ανησυχιών, ερευνητικών εργασιών αλλά και ενός ευρύτερου επιστημονικού debate ιδιαίτερα όσον αφορά τις οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές επιπτώσεις που προκαλεί ή που ενδέχεται περαιτέρω να προκαλέσει στα συστήματα κοινωνικής προστασίας. Η δημογραφική αυτή μετάβαση η δημογραφική γήρανση (η συνεχής δηλαδή αύξηση της αναλογίας των ηλικιωμένων στον πληθυσμό) αναδύεται ως ένα από τα κύρια οικονομικά, κοινωνικά αλλά και πολιτικά προβλήματα σε όλες τις αναπτυγμένες χώρες του πλανήτη με αποτέλεσμα να επιβάλλεται η ανάγκη προσαρμογής των συστημάτων κοινωνικής προστασίας ώστε να γίνουν λιγότερο ευαίσθητα στις δημογραφικές μεταβολές. Στα δύο πρώτα κεφάλαια της εργασίας αναλύονται οι σύγχρονες κοινωνικο-οικονομικές, τεχνολογικές και δημογραφικές συνθήκες και δομές, η αλληλεπίδρασή τους, και οι αντίστοιχες προκλήσεις που θέτουν για το σύστημα της κοινωνικής προστασίας. Ειδικότερα, στο δεύτερο κεφάλαιο της εργασίας ορίζεται η γήρανση ενώ παράλληλα μέσα από χαρακτηριστικά διαγράμματα παρουσιάζονται τα βασικά αίτια συντελεστές που έχουν προκαλέσει τη δημογραφική αυτή μετάβαση. Ακόμη, παρουσιάζονται οι δείκτες της δημογραφικής γήρανσης οι οποίοι υποδηλώνουν τον αντίκτυπο που έχει στο σύστημα κοινωνικής προστασίας, ενώ το κεφάλαιο συμπληρώνεται με δημογραφικές προβολές δηλ. εκτιμήσεις για την εξέλιξη της δημογραφικής γήρανσης. Το τρίτο κεφάλαιο παρουσιάζει τις επιπτώσεις της γήρανσης στα οικονομικά (έσοδα-δαπάνες) του συστήματος κοινωνικής προστασίας και ειδικότερα στη χρηματοδότηση των συντάξεων και των δαπανών υγείας. Παράλληλα παρουσιάζονται οι επιπτώσεις στο ισοζύγιο εισροών-εκροών στην αγορά εργασίας καθώς και οι επιπτώσεις στην αποτελεσματικότητα του συστήματος αλλά και στο φιλοσοφικό του θεμέλιο την αρχή της αλληλεγγύης των γενεών. Οι επιπτώσεις επεκτείνονται στην ανάγκη ανάληψης πολιτικής δράσης στο πλαίσιο αναγκαίων μεταρρυθμίσεων του συστήματος προκειμένου αυτό να καταστεί βιώσιμο και αποτελεσματικό. 4
Στο τελευταίο κεφάλαιο και στις αντίστοιχες ενότητες προσεγγίζεται ο σύγχρονος ρόλος της κοινωνικής προστασίας στα πλαίσια μιας κοινωνίας που γηράσκει. Ο ρόλος αυτός δεν περιορίζεται μόνο σε αναγκαίες μεταρρυθμίσεις στις μεταβιβαστικές πληρωμές των συνταξιούχων αλλά είναι πολυδιάστατος, διαχέεται, επικουρεί και συμπληρώνει όλο το φάσμα της κοινωνικής πολιτικής αφού η ένταση και η έκταση της δημογραφικής μετάβασης και των συνεπειών της αφορά πλέον όλη την οικονομική και κοινωνική ζωή. 5
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Οι σύγχρονες κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες και οι προκλήσεις που θέτουν για το σύστημα της κοινωνικής προστασίας Το σύγχρονο κοινωνικο-οικονομικό πλαίσιο συνίσταται εκτός από τις δημογραφικές και σε μια σειρά από άλλες συνθήκες οι οποίες διαπλέκονται με τις δημογραφικές, επηρεάζουν εξίσου και είναι ανάγκη να ληφθούν υπόψη από το σύστημα κοινωνικής προστασίας προκειμένου να εκσυγχρονιστεί και να διαδραματίσει τον κοινωνικό του ρόλο υπό το πρίσμα των νέων αναγκών, στα πλαίσια μιας γηράσκουσας κοινωνίας. Στο κεφάλαιο αυτό παρουσιάζεται αναλυτικά το πλαίσιο αυτών των προαναφερόμενων συνθηκών ενώ παράλληλα εντοπίζονται οι προκλήσεις που τίθενται για το σύστημα κοινωνικής προστασίας: α) Άνοδος του πολιτικού και οικονομικού φιλελευθερισμού Η κυριαρχία του νεοφιλελεύθερου πολιτικού και οικονομικού λόγου είχε σαν αποτέλεσμα την κλιμάκωση της αμφισβήτησης του κράτους πρόνοιας και κατ επέκταση των συστημάτων κοινωνικής προστασίας, αφού δεν εκπλήρωσαν το βασικό κοινωνικό τους ρόλο την άρση ή τουλάχιστον τον περιορισμό των κοινωνικών ανισοτήτων και την αποτελεσματική κάλυψη των νέων κοινωνικών αναγκών και κινδύνων. Το σύστημα κοινωνικής προστασίας αμφισβητείται από την νεοφιλελεύθερη αντίληψη όχι μόνο για λόγους αποτελεσματικότητας αλλά και για λόγους δημοσιονομικούς οι οποίοι δυναμιτίζουν τη βιωσιμότητά του. Η αμφισβήτηση ιδιαίτερα της αποτελεσματικότητας του κράτους πρόνοιας επεκτείνεται και στην αμφισβήτηση της παρέμβασης των μηχανισμών της κοινωνικής προστασίας τόσο στη σφαίρα της παραγωγής όσο και στη σφαίρα της αναπαραγωγής ατόμου και κοινωνίας. Ο νέος τρόπος οργάνωσης της κοινωνίας όπως «υπαγορεύεται» από την νεοκλασική θεωρία στηρίζεται 1 στην προώθηση του ιδιωτικού αντί του κοινωνικού, της ατομικότητας αντί της κοινωνικής αλληλεγγύης, της ευθύνης του ατόμου απέναντι στον εαυτό του και όχι της κοινωνίας απέναντι στα άτομα 6
πολίτες της. Η προώθηση αυτού του τρόπου οργάνωσης του κοινωνικού επιτυγχάνεται μέσα από την ιδιωτικοποίηση δημοσίων φορέων οι οποίοι εμπλέκονται στην αναπαραγωγική διαδικασία, την προώθηση του ιδιωτικού ως φορέα παραγωγής υπηρεσιών του αναπαραγωγικού τομέα, την προώθηση ιδιωτικο-οικονομικών κριτηρίων για τη λειτουργία και την αξιολόγηση υπηρεσιών του δημοσίου στο χώρο της αναπαραγωγής και γενικά τον έντονο περιορισμό του ρόλου του κράτους ως αμέσου και αποκλειστικού παραγωγού αγαθών και υπηρεσιών που συμβάλλουν στην αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης. Οι παραπάνω τάσεις θέτουν στην πράξη για το σύστημα κοινωνικής προστασίας την πρόκληση αλλά και την αναγκαιότητα συνύπαρξης δημοσίου και ιδιωτικού τομέα προκειμένου για την παροχή κοινωνικών υπηρεσιών οι οποίες να ανταποκρίνονται στις σύγχρονες ανάγκες. β) Αλλαγές στη δομή της παραγωγής και της απασχόλησης Το νέο μεταφορντικό καθεστώς συσσώρευσης κατέστησε εφικτή τη δυνατότητα υποκατάστασης της εργασίας από το κεφάλαιο στη διαδικασία παραγωγής. Βασική συνιστώσα οι νέες τεχνολογίες (ρομποτικά μηχανικά συστήματα κ.α.) με τις οποίες επιτεύχθηκε μεγαλύτερη αυτοματοποίηση της παραγωγής. Το αποτέλεσμα είναι η αύξηση της παραγωγής και η ανάπτυξη χωρίς τη δημιουργία θέσεων εργασίας (jobless growth). Η εργασία λοιπόν περιθωριοποιείται παρ όλες τις δυνατότητες για αναβάθμισή της, εξαιτίας της χρήσης των νέων τεχνολογιών. Αντίστοιχα, στο επίπεδο οργάνωσης της εργασίας η φορντική μισθωτή σχέση μετασχηματίστηκε στην ευέλικτη μισθωτή σχέση 2 η οποία δεν χαρακτηρίζεται ούτε από την πλήρη απασχόληση ούτε από την έλλειψη κινητικότητας 3 αλλά διαμορφώνεται σ ένα πλαίσιο συνεχούς καινοτομίας και προσαρμογής στις ανάγκες της αγοράς καθώς και εναλλαγής ατόμων στις θέσεις εργασίας. Αυτό έχει σα συνέπεια την πολυδιάσπαση της μισθωτής σχέσης ενώ παράλληλα κερδίζουν έδαφος οι άτυπες μορφές εργασίας και απασχόλησης που αντικαθιστούν συνεχώς τους εργαζόμενους με «κανονική» σύμβαση εργασίας. Οι νέες ευέλικτες μορφές μισθωτής σχέσης δεν αφορούν μόνο το ζήτημα του χρόνου εργασίας (πλήρης ή μερική) αλλά και τον τρόπο πληρωμής (με την ώρα, με το κομμάτι) ή και το ζήτημα του χώρου εργασίας. Μερική απασχόληση, προσωρινή απασχόληση, αυτοαπασχόληση 7
παράλληλη απασχόληση, οικιακή εργασία, Job sharing είναι μερικές μόνο μορφές ευέλικτης απασχόλησης. Η πλήρης (8ωρη) σταθερή και μόνιμη σύμβαση εργασίας δίνει βαθμιαία τη θέση της στην ποικιλία την μεταβλητότητα, την αστάθεια, την προσωρινότητα και την εναλλαγή. Η ειδίκευση, επανειδίκευση, συνεχής κατάρτιση, δια βίου εκπαίδευση και προσαρμογή των προσόντων των εργαζομένων στις μεταβαλλόμενες συνθήκες της αγοράς εργασίας αποκτούν προτεραιότητα ενώ θέτουν το σύστημα κοινωνικής προστασίας προ των ευθυνών του ώστε να γίνει κι αυτό ευέλικτο και να επαναπροσδιορίσει το ρόλο του προκειμένου να συμπεριλάβει και να προστατεύσει και τις νέες μορφές απασχόλησης, με σκοπό να μειώσει τις ανισότητες που υφίστανται στις κοινωνικές παροχές ανάμεσα στους «τυπικά» και «ευέλικτα» απασχολούμενους. Παράλληλα η κοινωνική προστασία θα πρέπει να προσανατολιστεί προς νέες πρακτικές στήριξης του εισοδήματος ξέχωρα από τις παραδοσιακές (των επιδομάτων ανεργίας) οι οποίες θα εξασφαλίζουν στους εργαζομένους την προοπτική επανένταξης στον παραγωγικό ιστό μέσα από την παροχή δυνατότητας δια βίου εκπαίδευσης και κατάρτισης. Προκειμένου να συμβεί αυτό θα πρέπει η εκπαίδευση να συνδεθεί με την εργασία ενώ οι δομές της δεν πρέπει να αποκλείουν τους μεγαλύτερους σε ηλικία οι οποίοι αντιμετωπίζουν περισσότερο έντονα το πρόβλημα του κοινωνικού αποκλεισμού. Οι μεγαλύτεροι σε ηλικία εργαζόμενοι μην έχοντας τη δυνατότητα επανένταξης στην αγορά εργασίας μέσω της συνεχούς κατάρτισης τείνουν να παρουσιάζουν χαμηλότερη κινητικότητα από τους νέους με αποτέλεσμα να πλήττονται περισσότερο από την ανεργία, ιδίως τη μακροχρόνια και να οδηγούνται στην πρόωρη συνταξιοδότηση μην έχοντας άλλη επιλογή. Το σύστημα κοινωνικής προστασίας πρέπει να δημιουργήσει ενεργητικά κίνητρα για την αύξηση της κινητικότητάς τους κυρίως μέσα από την προσαρμογή των δομών της εκπαίδευσης και κατάρτισης στις ανάγκες των μεγαλύτερων σε ηλικία και βέβαια την επέκταση της δυνατότητας πρόσβασης σ αυτές τις δομές. Μόνο έτσι οι μεγαλύτεροι σε ηλικία που είναι άνεργοι ή εγκαταλείπουν τους χώρους εργασίας πρόωρα θα μπορέσουν να κρατηθούν σε συνεχή επαφή με τις ανάγκες της αγοράς και της ζήτησης εργασίας. Τούτο γιατί, όπως διαφαίνεται η γνωσιακή γήρανση θα είναι πιο γρήγορη από τη βιολογική γήρανση 4. Άλλωστε πρέπει να σημειωθεί ότι τα πρότυπα δραστηριότητας και εκπαίδευσης τείνουν να απομακρυνθούν από το στερεότυπο νέος=σπουδές 8
ενήλικος=απασχόληση, ηλικιωμένος=σύνταξη 5 με αποτέλεσμα η ανάγκη για εκπαίδευση να διαχέεται σ όλο τον κύκλο ζωής του ατόμου. Η πρόκληση λοιπόν για τα συστήματα κοινωνικής προστασίας είναι να κάνουν το άτομο πιο ενεργητικό στην αναζήτηση εργασίας μέσα από κίνητρα συνεχούς κατάρτισης και εκπαίδευσης. Μόνο έτσι η κοινωνική προστασία όχι μόνο θα μπορέσει να αντιμετωπίσει την ανεργία, τον κοινωνικό αποκλεισμό, τη φτώχεια και τις αυξημένες δαπάνες που συνεπάγεται η ανεργία αλλά και να επωφεληθεί από την καταβολή εισφορών λόγω της διεύρυνσης των επιπέδων απασχόλησης που συνεπάγεται η αύξηση της απασχολησιμότητας. Εκτός όμως από την δια βίου εκπαίδευση θα πρέπει η κοινωνική προστασία να μεριμνήσει με υποστηρικτικές κοινωνικές υπηρεσίες για ένα συνεχώς διογκούμενο αριθμό φτωχών και κοινωνικά αποκλεισμένων. Θα πρέπει να ληφθεί υπ όψη ότι η φτώχεια πλέον δεν είναι αναγκαστικό ότι συμπίπτει μόνο με την έλλειψη εργασίας αλλά και με την ύπαρξη των ευέλικτων μορφών απασχόλησης. Κατά συνέπεια, στις κοινωνίες δημιουργούνται οι προϋποθέσεις ύπαρξης όχι μόνο ανέργων-φτωχών αλλά και εργαζομένων φτωχών γεγονός για το οποίο πρέπει να επιληφθεί η κοινωνική προστασία με αντίστοιχες πρακτικές στήριξης του εισοδήματος και παροχής κοινωνικών υπηρεσιών και διευκολύνσεων. Μια άλλη πρόκληση για τα συστήματα κοινωνικής προστασίας εξίσου σημαντική θέτει η έξοδος της γυναίκας στην αγορά εργασίας και η ανάγκη για αύξηση της συμμετοχής της στο εργατικό δυναμικό. Η κοινωνική προστασία θα πρέπει να διευκολύνει και να υποστηρίξει τη συμμετοχή των γυναικών με πρακτικές διευκόλυνσης της συνύπαρξης του επαγγελματικού με τον οικογενειακό βίο όπως ευέλικτης απασχόλησης σύμφωνα με τις ανάγκες των γυναικών, υποστηρικτών δομών για τη φύλαξη των παιδιών κ.α. γ. Η διεθνοποίηση της οικονομίας και το νέο οικονομικό status Oι μεγάλες οικονομικές αλλαγές των τελευταίων ετών έχουν οπωσδήποτε βαθιές προεκτάσεις για τα συστήματα κοινωνικής προστασίας και η τάση αυτή θα συνεχιστεί στο μέλλον. Οι αλλαγές αυτές εκδηλώνονται σε ένα πλαίσιο αυξανόμενης παγκοσμιοποίησης και ταχύτερης τεχνολογικής προόδου οι οποίες από τη μια μεριά επιταχύνουν το ρυθμό των διαρθρωτικών αλλαγών στην οικονομία ενώ παράλληλα μειώνουν την ικανότητα των κυβερνήσεων να 9
διαχειρίζονται τις οικονομικές εξελίξεις. Από τα μέσα της δεκαετίας του 70, ο διεθνής ανταγωνισμός μεταξύ χωρών και επιχειρήσεων έχει οξυνθεί 6. Η αυξανόμενη ανταλλαγή αγαθών και υπηρεσιών τη δεκαετία του 70, η έντονη κινητικότητα στις αγορές χρήματος κεφαλαίων και αγοράς εργασίας τη δεκαετία του 80, η δημιουργία της ενιαίας Ευρωπαϊκής Αγοράς τη δεκαετία του 90 και γενικά η Γ Βιομηχανική επανάσταση της τεχνολογικής εξέλιξης μαζί με την «έκρηξη» των τηλεπικοινωνιών και των λεωφόρων πληροφορικής οδήγησαν στην εμφάνιση του φαινομένου της παγκοσμιοποίησης. Συνέπεια τούτου είναι ότι ο ρόλος του εθνικού κράτους στη διαμόρφωση μακροοικονομικών ισορροπιών και στην απρόσκοπτη φορολόγηση για τη χρηματοδότηση της κοινωνικής πολιτικής θα μειώνεται συνεχώς αφού η αυξανόμενη διεθνοποίηση των αγορών κεφαλαίου και χρήματος σε συνδυασμό με τον αδυσώπητο ανταγωνισμό υπαγορεύουν ριζική μεταβολή στις ασκούμενες μακροοικονομικές πολιτικές 7. Νομισματική δημοσιονομική και φορολογική πολιτική δεν μπορούν πλέον να χρησιμοποιηθούν από το εθνικό κράτος ως εργαλεία διαχείρισης για την επέκταση των κοινωνικών υπηρεσιών. Το κράτος δεν μπορεί π.χ. προκειμένου να χρηματοδοτήσει κοινωνικές παροχές του συστήματος κοινωνικής προστασίας να αυξήσει τη φορολογία των κινητών συντελεστών παραγωγής (όπως το κεφάλαιο και οι επιχειρήσεις) διότι η απελευθέρωση στην κίνηση κεφαλαίων επιτρέπει στους κεφαλαιούχους να μεταφέρουν τα κεφάλαιά τους σε χώρες με χαμηλό συντελεστή φορολογίας. Τούτο θα ήταν καταστροφικό για την επιχειρηματικότητα, τον ανταγωνισμό, τη βιωσιμότητα πολλών μικρομεσαίων κυρίως επιχειρήσεων, τις επενδύσεις, γενικά την ανάπτυξη και τελικά τη βιωσιμότητα των ιδίων των συστημάτων κοινωνικής προστασίας. Η πρόκληση, επομένως, για το σύστημα κοινωνικής προστασίας είναι διπλή: αφενός θα πρέπει να αμβλύνει τις οικονομικές και κοινωνικές ανισότητες, να καταπολεμήσει τη φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισμό καθώς και να ικανοποιήσει τις νέες ανάγκες που δημιουργεί ο αδυσώπητος ανταγωνισμός στα πλαίσια μιας παγκοσμιοποιημένης οικονομίας σε συνθήκες όμως, δημοσιονομικής λιτότητας και πειθαρχίας. Η μακροοικονομική αυτή πειθαρχία είναι απαραίτητη ώστε να μην υπονομεύεται η οικονομική σταθερότητα και ανάπτυξη. Συνεπώς, τα συστήματα κοινωνικής προστασίας θα πρέπει να καταστούν πιο αποδοτικά και αποτελεσματικά προκειμένου να διατηρήσουν 10
υψηλά επίπεδα κοινωνικής προστασίας χωρίς όμως να έχουν αντί-αναπτυξιακό χαρακτήρα. δ) Αλλαγές στη δομή της οικογένειας και των νοικοκυριών Η κοινωνική προστασία σχεδιάστηκε στη βάση της πυρηνικής οικογένειας κατά το πρότυπο του άντρα τροφοδότη ενώ η γυναίκα ασχολούνταν με τα οικιακά και τα παιδιά. Λόγω της διαφοράς στη μακροζωϊα των δύο φύλων πολλές ηλικιωμένες γυναίκες συμβαίνει να έχουν ανεπαρκή συνταξιοδοτική κάλυψη ή και να μην θεμελιώνουν καν δικαίωμα αφού τα κοινωνικά δικαιώματα της γυναίκας (ασφάλιση, προνοιακές παροχές) συνδέονταν μόνο με τη θέση της στην οικογένεια και όχι με την ίδια 8. Θα πρέπει λοιπόν η κοινωνική προστασία να συμπεριλάβει και να προστατεύσει αυτήν την κατηγορία των γυναικών ενώ γενικά θα πρέπει μέσα από κατάλληλα μέτρα να διευκολύνει τη γυναίκα τόσο στο ρόλο της μάνας όσο και στο ρόλο της εργαζόμενης. Παράλληλα με τη σημερινή αυξημένη συμμετοχή των γυναικών στην αγορά εργασίας η οποία συνεπάγεται όχι μόνο εισόδημα αλλά και την εξατομίκευση των δικαιωμάτων και των υποχρεώσεων του ζευγαριού στην κοινωνική προστασία, ο αριθμός των μονογονεϊκών οικογενειών με παιδιά έχει αυξηθεί σημαντικά. Τόσο ο αριθμός των διαζυγίων όσο και η αύξηση των γεννήσεων παιδιών εκτός γάμου έχει αυξηθεί σημαντικά. Αυτό βέβαια συνδέεται και με την οικονομική χειραφέτηση των γυναικών και την υιοθέτηση καινούργιων συμπεριφορών. Παλαιότερα ο γάμος διαδραμάτιζε πιο σημαντικό ρόλο στη ζωή του καθενός και χωρίς αμφιβολία έθετε τη γυναίκα σε μια κατάσταση εξάρτησης ενώ σήμερα οι θεσμικές αλλαγές που συντελέστηκαν διαφοροποίησαν σημαντικά το γάμο και τις συζυγικές σχέσεις 9, ενώ οι γυναίκες μητέρες αποφασίζουν ευκολότερα να διαλύσουν μια σχέση που δεν τις ικανοποιεί ή ακόμη και να μη παντρευτούν. Εκτός από τη μείωση της γαμηλιότητας και την αύξηση των διαζυγίων ο μέσος όρος μελών της οικογένειας καθώς και τα πολυμελή νοικοκυριά μειώνονται συνεχώς λόγω της μείωσης της γεννητικότητας. Οι λόγοι είναι πολλοί: η ανεργία, η ανεπάρκεια του οικογενειακού εισοδήματος ή της στήριξή του από το σύστημα κοινωνικής προστασίας, η έλλειψη κατοικίας, το κόστος ανατροφής των παιδιών, η έλλειψη υποστηρικτών υποδομών και κοινωνικών υπηρεσιών κ.α. 11
Το σύστημα κοινωνικής προστασίας θα πρέπει επίσης να λάβει υπόψη του ότι τα διαδοχικά στάδια του κύκλου ζωής διαφοροποιούνται ενώ αναδύονται νέες φάσεις 10 όπου οι δυο γενειές γονείς και ενήλικα παιδιά συνυπάρχουν για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα για ποικίλους λόγους: παράταση του χρόνου σπουδών, καθυστέρηση στη δημιουργία οικογένειας κ.α. Το γεγονός όμως αυτό σε συνδυασμό με την έξοδο της γυναίκας στην αγορά εργασίας αυξάνει την αναλογία των ατόμων τα οποία πρέπει να τύχουν της υποστήριξης του συστήματος της κοινωνικής προστασίας. Η αναθεώρηση λοιπόν, της οικογενειακής πολιτικής κρίνεται ως επιτακτική στα πλαίσια της αναδιάρθρωσης στη δομή και στη συνοχή των οικογενειακών σχημάτων αλλά και των προσωπικών σχέσεων. Ένα αποτελεσματικό σύστημα κοινωνικής προστασίας θα πρέπει να ενισχύει τα νεαρά άτομα προς την κατεύθυνση της δημιουργίας υποστήριξης και συντήρησης πυρηνικής οικογένειας ενώ θα πρέπει να καλύπτει εξίσου αποτελεσματικά και τις ανάγκες των μονογονεϊκών οικογενειών. Ειδικά για την μονογονεϊκή οικογένεια η έλευση του κινδύνου της ανεργίας μπορεί να σημαίνει φτώχεια ή αποκλεισμό αφού τα οικογενειακά επιδόματα μπορεί να μη φτάνουν για την ανατροφή των παιδιών. Συμπερασματικά, οι αλλαγές στις κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες έχουν άμεσες επιπτώσεις στην αύξηση των αναγκών και της ζήτησης για κοινωνικές παροχές αφού ολοένα και περισσότερα άτομα ζουν έξω από την κοινωνία. Μετανάστες, νέοι, γυναίκες, ηλικιωμένοι, κοινωνικές και άλλες μειονότητες εξαρτημένων ατόμων κινούνται και ζουν στο περιθώριο της οικονομικής και κοινωνικής δραστηριότητας τις περισσότερες φορές κάτω από άθλιες συνθήκες. Επίσης το ποσοστό των ατόμων των οποίων το εισόδημα αποτελεί εισόδημα φτώχειας αυξάνει ανησυχητικά τα τελευταία χρόνια. Οι κοινωνικός αποκλεισμός πλέον υφίσταται τόσο εκτός όσο και εντός της αγοράς εργασίας πράγμα το οποίο πρέπει να ληφθεί υπόψη για το σχεδιασμό ενός αποτελεσματικού και επαρκούς συστήματος κοινωνικής προστασίας. 12
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Η ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ ΓΗΡΑΝΣΗ Α. Η έννοια της γήρανσης του πληθυσμού και τα αίτιά της Γήρανση του πληθυσμού ή δημογραφική γήρανση 11 ορίζεται η αύξηση της αναλογίας των ηλικιωμένων ατόμων (συνήθως 60 ή 65 ετών και άνω) στον πληθυσμό (η οποία αντανακλάται στην επακόλουθη αύξηση της διάμεσης ηλικίας του πληθυσμού) με ταυτόχρονη μείωση της αναλογίας των νέων (0-14 ή 0-19 ετών) και ενδεχομένως της αναλογίας των ατόμων παραγωγικής ηλικίας (15-64 ή 20-60 ετών). Με άλλα λόγια όταν η γονιμότητα είναι χαμηλή και ο αριθμός των ηλικιωμένων αυξάνει η μέση ηλικία ανέρχεται και η διάρθρωση του πληθυσμού γερνάει. Δημογραφική γήρανση δεν είναι μόνο η αύξηση του αριθμού των ηλικιωμένων αλλά και η αύξηση της αναλογίας τους στον συνολικό πληθυσμό 12, συνίσταται επομένως στη μεταβολή της διάρθρωσης του πληθυσμού κατά μεγάλες ομάδες ηλικιών. Δεν πρέπει να συγχέεται με την αύξηση του αριθμού των γερόντων η οποία οφείλεται στην αύξηση του πληθυσμού και στην παράταση του ορίου ζωής που δεν καταλήγει σε αύξηση της αναλογίας τους στο συνολικό πληθυσμό. Στα πλαίσια της συγκεκριμένης εργασίας μας ενδιαφέρει η γήρανση που έχει ως συνέπεια την αποκοπή / έξοδο από την ενεργό ζωή και την πρόσβαση στην συνταξιοδότηση η οποία σε συνδυασμό με την ανάδυση μιας διαρκούς επιμηκυνόμενης περιόδου ζωής ανάμεσα στην ηλικία της σύνταξης και το θάνατο έχει ως αποτέλεσμα την εμφάνιση δυσμενών συνεπειών στα συστήματα κοινωνικής προστασίας όπως θα δούμε παρακάτω. Το γήρας λοιπόν θεωρείται ένας από τους απειλητικότερους κοινωνικούς (με την ασφαλιστική έννοια) κινδύνους 13. Η Δημογραφική γήρανση διακρίνεται σε γήρανση από τη βάση της πυραμίδας των ηλικιών όταν μειώνεται η αναλογία των νέων ατόμων 14 (και οφείλεται είτε στη μείωση της γεννητικότητας που εκφράζεται από τον αριθμό των γεννήσεων στους 1.000 κατοίκους είτε της γονιμότητας που είναι ο μέσος αριθμός γεννήσεων για κάθε έτος ανά γυναίκα 15-49 ετών) και σε γήρανση από 13
την κορυφή της πυραμίδας των ηλικιών όταν αυξάνει ο πληθυσμός των ηλικιωμένων εξαιτίας της μείωσης της θνησιμότητας των μεγάλων ηλικιών και της αύξησης του προσδόκιμου ορίου ζωής 15. Άλλο αίτιο της ποσοτικής υποβάθμισης της ομάδας των νέων είναι ότι αυξάνεται ποσοτικά ο αριθμός εκείνων που παρατείνουν τη διάρκεια σπουδών και ως εκ τούτου εντάσσονται σε μεγαλύτερη ηλικία στην αγορά εργασίας. Εξάλλου, η θεαματική πρόοδος που σημειώθηκε κατά το δεύτερο ήμισυ του 20 ού αιώνα στους τομείς της ιατρικής έρευνας, της υγειονομικής περίθαλψης, των επιπέδων υγείας και του βιοτικού επιπέδου είχαν ευνοϊκό αντίκτυπο στη συνεχή μείωση της θνησιμότητας και την αύξηση της προσδοκώμενης διάρκειας ζωής ειδικά στις αναπτυγμένες χώρες 16 : στην Ε.Ε. το προσδόκιμο ζωής για μια γυναίκα 60 ετών είναι ακόμη 22,9 έτη ενώ για έναν άνδρα αντίστοιχης ηλικίας 18,9 έτη. Η εξέλιξη των συντελεστών μείωσης της γεννητικότητας και της επιμήκυνσης του χρόνου ζωής φαίνεται καθαρά από τα αντίστοιχα σχήματα 17 4 και 5 στις σελίδες 1 και 2 στο παράρτημα της εργασίας. Ειδικότερα βλέπουμε ότι η μείωση της γονιμότητας 18 από το 1965 και μετά οδηγεί σε μια πυραμίδα ηλικιών με όλο και στενότερη βάση. Σε όλες τις χώρες ο μέσος όρος παιδιών ανά γυναίκα που εκφράζει την γονιμότητα κυμαίνεται σε επίπεδο κάτω από το 2,1 που είναι το όριο ασφαλείας για την ανανέωση των γενεών 19. Β. Η εξέλιξη της δημογραφικής γήρανσης, δείκτες και δημογραφικές προβολές Ο δείκτης μέτρησης της γήρανσης 20 είναι ο λόγος των ατόμων που έχουν ηλικία από 0-14 ετών προς τα άτομα που έχουν ηλικία μεγαλύτερη των 65 ετών, δηλαδή αποτυπώνει την αναλογία ηλικιωμένων ατόμων σε κάθε 100 παιδιά (Δείκτης γήρανσης = N65 + / N O 14) 100. Η αύξηση του δείκτη μπορεί να προέλθει είτε λόγω αύξησης ηλικιωμένων είτε λόγω μείωσης γεννήσεων όπως είδαμε. Σε ό,τι αφορά την κοινωνική ασφάλιση ο δείκτης που κατά κάποιο τρόπο εκφράζει τη γήρανση του πληθυσμού είναι ο αριθμός ασφαλισμένων προς τον αριθμό των συνταξιούχων. Όσο ο λόγος αυτός μικραίνει τόσο περισσότεροι συνταξιούχοι αντιστοιχούν ανά ασφαλισμένο. Ο Δείκτης εξάρτησης = [(Ν Ο-14 + Ν 65 + / Ν 15-65] 100 δείχνει πόσα εξαρτώμενα άτομα αναλογούν σε κάθε 100 παραγωγικά άτομα και είναι ιδιαίτερα σημαντικός δείκτης 21 των δημογραφικών 14
μεταβολών και μπορεί να προέλθει είτε λόγω αύξησης των εξαρτημένων (νέων ή ηλικιωμένων) είτε από τη μείωση του ενεργού πληθυσμού. Η διερεύνηση επίσης της κατ ηλικίας σύνθεσης του πληθυσμού επιτυγχάνεται και με την χρησιμοποίηση του δείκτη αντικατάστασης 22 ο οποίος εκφράζει τον αριθμό των νέων που πρόκειται να αντικαταστήσει έναν ηλικιωμένο στον παραγωγικό πληθυσμό. Δείκτης αντικατάστασης = Ν (10-14) / Ν (60-64). Η εξέλιξη των παραπάνω δεικτών είναι σημαντική γιατί δηλώνει όπως θα δούμε παρακάτω την αύξηση των κοινωνικών δαπανών προς όφελος των ηλικιωμένων. Χαρακτηριστικά είναι τα παρακάτω στοιχεία του ΟΟΣΑ (2000) τα οποία δείχνουν σαφώς τη μεγάλη αύξηση του αριθμού των ηλικιωμένων αντίστοιχα με τη μεγάλη μείωση του αριθμού των παιδιών. Age Structure of total Population Age Year % Year % Under 15 1960 26.1 1998 16.6 15 64 1960 65.8 1998 67.6 65 and over 1960 6.1 1998 15.8 Πηγή: OECD : (WWW.oecd.org/publications/figures/2000/English/Demograph 2df). Στις περισσότερες αναπτυγμένες χώρες που τα στατιστικά τους δεδομένα θεωρούνται αξιόπιστα, από την αρχή της δημογραφικής εξέλιξης (19 ος αιώνας) η αναλογία των 60άρηδων έχει διπλασιαστεί, των 65άρηδων έχει τριπλασιαστεί και των 80άρηδων έχει εξαπλασιαστεί. Στην Ελλάδα το ποσοστό των υπερήλικων 65 ετών + άνω ήταν 7% το 1951, έφτασε το 17% το 1971 και εκτιμάται στο 20% σήμερα 23. Σήμερα για πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία συναντάται αρκετά συχνά το φαινόμενο της συνύπαρξης ανθρώπων που ανήκουν σε 4 διαφορετικές γενιές. Στο σχήμα 2 στη σελίδα 4 του παραρτήματος και στον πίνακα 1 24 στη σελίδα 5 του παραρτήματος φαίνεται καθαρά η δημογραφική αλλαγή που συντελείται παγκοσμίως. Στα πλαίσια όμως αυτής της εργασίας ιδιαίτερα ενδιαφέρον είναι ο πίνακας 1.2 25 (στη σελίδα 6 του παραρτήματος όπου μεταξύ των άλλων παρουσιάζονται οι δείκτες εξάρτησης των ηλικιωμένων καθώς και οι συνολικοί. Φαίνεται καθαρά ότι αναμένεται 15
επιδείνωση των δεικτών με ότι αυτό συνεπάγεται για την επιβάρυνση των συστημάτων κοινωνικής ασφάλισης. Σύμφωνα με τις προβολές της Eurostat του 2000, η σχέση αυτή συνταξιούχων προς εργαζομένους θα επιδεινωθεί δραματικά τα επόμενα 30-40 χρόνια και από 3,5 εργαζόμενους που αντιστοιχούν σε 1 συνταξιούχο σήμερα, το 2050 θα αντιστοιχεί μόνο 1,8 σε 1 συνταξιούχο ενώ στην Ελλάδα σύμφωνα με μελέτη του OΟΣΑ του 1997 ο αριθμός των συνταξιούχων σε σχέση με τους εργαζομένους θα διπλασιαστεί το 2030 και θα τριπλασιαστεί το 2050 26. Στο διάγραμμα 1 27 σελ. 7 του παραρτήματος παρατίθενται συγκριτικά το βασικό σενάριο της EUROSTAT (2000) για τις 3 κύριες ηλικιακές ομάδες του πληθυσμού σε ηλικία εργασίας που αφορούν στο σύνολο της Ε.Ε. και της Ελλάδας απ όπου φαίνονται οι σημαντικότατες αλλαγές στη δομή και τη μέση ηλικία του πληθυσμού σε ηλικία εργασίας. Στην Ευρωπαϊκή Ένωση η κύρια ομάδα εισροών στην αγορά εργασίας (ηλικιακή ομάδα 20-29 ετών) θα μειωθεί κατά 11 εκ. άτομα κατά την περίοδο 1995-2015 δηλ. κατά 13% ενώ η ηλικιακή ομάδα 50-64 ετών (κύρια ομάδα εκροών από την αγορά εργασίας) θα αυξηθεί κατά 16,5 εκ., αύξηση που υπερβαίνει το 26%. Το σχήμα 6 στη σελ. 8 του παραρτήματος παρουσιάζει ευκρινώς τη φθίνουσα αυτή εξέλιξη του ισοζυγίου εισροών και εκροών του πληθυσμού σε ηλικία εργασίας. Από τις δημογραφικές προβολές προκύπτει ότι στο επίπεδο της Ε.Ε. το ποσοστό των ατόμων άνω των 65 θα αυξηθεί έναντι του ποσοστού των ατόμων μεταξύ 15 και 64 ετών κατά ένα τρίτο περίπου μεταξύ του 1995 και του 2020. Σύμφωνα μάλιστα με την Έκθεση του 1999 28 για την κοινωνική προστασία στην Ευρώπη η αύξηση του αριθμού των ατόμων ηλικίας 65 ετών και άνω πρόκειται να επιταχυνθεί τα επόμενα 10-15 χρόνια καθώς η μεταπολεμική γενιά με την έκρηξη των γεννήσεων (baby boom) θα πλησιάζει τα 70 ασκώντας έτσι μεγαλύτερη πίεση στα συστήματα κοινωνικής ασφάλισης. Οι αρνητικές αυτές επιπτώσεις θα παρουσιαστούν στο επόμενο κεφάλαιο. 16
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΟΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗΣ ΓΗΡΑΝΣΗΣ ΣΤΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ Α. Οι επιπτώσεις της γήρανσης στα οικονομικά του συστήματος κοινωνικής προστασίας, στην αγορά εργασίας στις κοινωνικές δαπάνες και στις δαπάνες για συντάξεις Στο προηγούμενο κεφάλαιο παρουσιάστηκε η μετάβαση που συντελείται προς ένα πολύ γηραιότερο πληθυσμό, γεγονός που επιδεινώνει τους δείκτες εξάρτησης που περιγράφηκαν. Τα αποτελέσματα της μετάβασης αυτής γίνονται ήδη αισθητά (και αναμένεται να γίνουν εντονότερα) στον τομέα της κοινωνικής προστασίας κυρίως στις συντάξεις αλλά επίσης και στον τομέα της υγείας. Αναμένεται να επιβαρύνουν πολύ τη μελλοντική χρηματοδότηση της κοινωνικής ασφάλισης η οποία εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τις εισφορές του εργαζόμενου πληθυσμού. Όπως είδαμε και από το ισοζύγιο εισροών και εκροών στην αγορά εργασίας οι τάσεις που αναπτύσσονται δηλώνουν μείωση του πληθυσμού σε ηλικία εργασίας (γεγονός που μειώνει τις εισφορές και κατ επέκταση τα έσοδα της κοινωνικής ασφάλισης) και αύξηση του αριθμού των ηλικιωμένων. Οι συνέπειες αυτού του γεγονότος στις δαπάνες για συντάξεις και τις υπηρεσίες υγείας θα είναι τραγικές διότι ένας συνεχώς διογκούμενος αριθμός συνταξιούχων θα πρέπει να συντηρείται από ένα (σταθερό ή) συρρικνούμενο αριθμό ενεργών εργαζομένων. Τα έτη πληρωμής εισφορών θα μειώνονται 29, ενώ τα έτη χορήγησης συντάξεων, επιδομάτων και οι δαπάνες υγείας θα αυξάνουν. Οι κοινωνικές δαπάνες συνολικά δεν θα μπορούν να καλυφθούν από τον εργαζόμενο πληθυσμό. Στην περίπτωση αυτή το κράτος 30 για να χρηματοδοτήσει το σύστημα ασφάλισης είτε αυξάνει τις εισφορές (έτσι όμως επιβαρύνονται οι εργαζόμενοι μειώνεται η ανταγωνιστικότητα των επιχειρήσεων με κίνδυνο για απολύσεις και αύξηση δαπανών για επιδόματα ανεργίας κ.λπ.) είτε επιβάλλει επιπλέον φορολογία για να διοχετεύσει τις εισπράξεις στα ταμεία γεγονός το οποίο επιβαρύνει τους συνταξιούχους, πράγμα το οποίο 17
αντιστρατεύεται τόσο τον αναδιανεμητικό ρόλο της κοινωνικής ασφάλισης όσο και τον κοινωνικό της χαρακτήρα. Άλλη επιλογή του κράτους είναι ο δανεισμός. Έτσι όμως αυξάνεται το δημόσιο χρέος και μετατοπίζεται τμήμα της χρηματοδότησης των σημερινών συντάξεων στους αυριανούς ασφαλισμένους οι οποίοι θα υποχρεωθούν σε περισσότερα βάρη. Οι δημογραφικές εξάλλου πιέσεις είναι δυνατόν να επεκτείνονται σε χειροτέρευση των προϋποθέσεων συνταξιοδότησης 31 προκειμένου το σύστημα κοινωνικής ασφάλισης να καταστεί βιώσιμο (αύξηση ορίου ηλικίας, μείωση των παροχών όπως του μέσου ποσοστού αναπλήρωσης ή επιμήκυνση του εργασιακού βίου ή περιορισμός των δικαιούχων) ή μεταρρυθμίσεις οι οποίες αλλάζουν τη δομή και τη φιλοσοφία του όλου συνταξιοδοτικού συστήματος όπως η μετάβαση από διανεμητικό σε κεφαλαιοποιητικό σύστημα πλήρης ή μεικτή αφού οι όποιες δυσμενείς δημογραφικές εξελίξεις επηρεάζουν περισσότερο αρνητικά ειδικά τα στατικά διανεμητικά συστήματα 32 αφού η χρηματοδότησή τους εξαρτάται από το δείκτη εξάρτησης, την αναλογία συνταξιούχων προς ασφαλισμένους. Μια άλλη έμμεση οικονομική επίπτωση ότι με τη γήρανση του πληθυσμού το επιχειρηματικό πνεύμα, η αποφασιστικότητα και η εισαγωγή τεχνικών καινοτομιών και επενδύσεων υποχωρούν αλλά και το γεγονός ότι οι μεσήλικες χαρακτηρίζονται από μικρή γεωγραφική και επαγγελματική κινητικότητα μπορεί να έχει επίπτωση στην ανταγωνιστικότητα, ίσως στην παραγωγικότητα και γενικά μπορεί να αποτελέσει παράγοντα επιβράδυνσης της οικονομικής ανάπτυξης. Η αύξηση της ανεργίας τότε θα απαιτήσει πρόσθετες δαπάνες σε ένα πλαίσιο μείωσης των εισφορών. Οι συνέπειες λοιπόν των δημογραφικών εξελίξεων είναι αρνητικές για τα οικονομικά του συστήματος κοινωνικής προστασίας αφού μειώνονται τα έσοδα ενώ αυξάνονται οι δαπάνες για την πληρωμή συντάξεων και ασθένειας, ενός συνεχώς διογκούμενου αριθμού συνταξιούχων δικαιούχων συμβάλλοντας έτσι στη δημιουργία ή επιδείνωση ελλειμμάτων έτσι ώστε να τίθεται σε κίνδυνο η οικονομική και κοινωνική ισορροπία των συστημάτων κοινωνικής προστασίας. Με βάση λοιπόν τις διαγραφόμενες δημογραφικές τάσεις τα εισοδήματα του οικονομικά ενεργού πληθυσμού τίθενται σε κίνδυνο ενώ ο επιμερισμός των μεταφερόμενων ποσών του μη ενεργού πληθυσμού καθίσταται ιδιαίτερα 18
δύσκολος. Στο σημείο αυτό αξίζει να αναφερθεί 33 ότι η συγκέντρωση των παροχών στους ηλικιωμένους απορροφά πόρους που διαφορετικά θα διοχετεύονταν σε κοινωνικές παροχές προς τους νέους ή / και προς εν ενεργεία εργαζομένους και τις οικογένειές τους όμως οι υψηλές συνταξιοδοτικές εισφορές μειώνουν τη δυνατότητα για επαρκή κάλυψη άλλων κοινωνικών παροχών (όπως επιδόματα ανεργίας οικογενειακά επιδόματα, υπηρεσίες, κατάρτιση, δημόσια στεγαστική πολιτική), ή την ικανοποίηση κοινωνικών αναγκών οι οποίες προκύπτουν από το σύγχρονο τρόπο ζωής. Καθώς οι ηλικιωμένοι είναι το κομμάτι του πληθυσμού το πιο εξαρτημένο από το σύστημα κοινωνικής προστασίας οι συντάξεις γήρατος και επιζώντων απορροφούν το 45% του συνόλου των κοινωνικών δαπανών στην Ευρωπαϊκή Ένωση ενώ στην Ελλάδα το ποσοστό αυτό ανέρχεται σε 50% των κοινωνικών δαπανών και αποτελεί το μεγαλύτερο ποσοστό μεταξύ όλων των κρατών του ΟΟΣΑ 34. Χαρακτηριστικό είναι ότι σύμφωνα με μια ακόμη μελέτη που εκπονήθηκε από τον ΟΟΣΑ το 2035 το 18,5% του ΑΕΠ στη Γερμανία και το 14,5% στη Γαλλία θα πρέπει να διατίθενται για την καταβολή συντάξεων ενώ στην Ελλάδα το αντίστοιχο ποσοστό θα ξεπεράσει το 18% 35 του ΑΕΠ αφού το 27,7% του πληθυσμού θα υπερβαίνει την ηλικία των 65 ετών. Χαρακτηριστικός είναι ο πίνακας 2 της σελ. 9 του παραρτήματος όπου παρουσιάζεται η εξέλιξη των δαπανών για σύνταξη ως το 2050 όπου προβλέπεται σχεδόν διπλασιασμός των δαπανών αλλά και ο πίνακας 4.1.3 στη σελ. 10 του παραρτήματος όπου αναγράφονται για την περίοδο 1984-2050 τα ποσοστά που οφείλονται αποκλειστικά στους δημογραφικούς παράγοντες. Εμφανής είναι ο κίνδυνος κατάρρευσης των συστημάτων κοινωνικής προστασίας και η ανάγκη διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων. Η επιδείνωση, όπως είδαμε των δεικτών εξάρτησης προσδιορίζει σημαντικά τις συνθήκες χρηματοδότησης και επιπέδου παροχών από γενεά σε γενεά 36 ενώ διάχυτη είναι η ανησυχία και η ανασφάλεια για τη μελλοντική διασφάλιση μεταφοράς εισοδήματος προς τους ηλικιωμένους χωρίς τον κίνδυνο μείωσης στα ποσοστά μέσης και στιγμιαίας αναπλήρωσης εισοδήματος ως συνέπεια των δημογραφικών εξελίξεων. Η κατάσταση είναι δυνατόν να οδηγήσει σε έντονα κοινωνικά προβλήματα αφού η συνταξιοδότηση θα ισοδυναμεί με απώλεια σημαντικού ποσοστού του εισοδήματος με ότι αυτό συνεπάγεται για το βιοτικό επίπεδο και την ευημερία του συνταξιούχου. 19
Β. Οι επιπτώσεις της γήρανσης στις δαπάνες υγείας και ασθένειας Η δημογραφική γήρανση επιφέρει αύξηση της διάμεσης ηλικίας του συνολικού πληθυσμού και αντίστοιχα αυξάνει το μέσο όρο ηλικίας του πληθυσμού που βρίσκεται σε ηλικία εργασίας (βλέπε γραφική παράσταση 5 στη σελ. 11 του παραρτήματος). Επειδή είναι βέβαιο ότι τα μεγαλύτερης ηλικίας άτομα καταναλώνουν πολύ περισσότερες υπηρεσίες υγείας είναι πιθανό αυτό να οδηγήσει σε μεγάλες αυξήσεις δαπανών για το σύστημα κοινωνικής ασφάλισης αλλά και γενικότερα για το σύστημα κοινωνικής προστασίας. Άλλωστε οι ανάγκες των μεγαλύτερων σε ηλικία ατόμων διαφοροποιούνται όχι μόνο σε ποσότητα αλλά και σε ποιότητα από τις αντίστοιχες ανάγκες των νεότερων. Χαρακτηριστικό 37 είναι ότι σχετικά με νεότερες ηλικίες οι μεγαλύτεροι ασθενούν συχνότερα, ο χρόνος ανάρρωσης από κάποια ασθένεια είναι μεγαλύτερος όπως και ο κίνδυνος για ενδεχόμενη μετατροπή της ασθένειας σε χρόνια. Παράλληλα οι πιο ηλικιωμένοι διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο ταυτόχρονης προσβολής από διάφορες ασθένειες και βλάβες ενώ γνωστό είναι ότι ένας μεγάλος αριθμός ασθενειών συνδέονται ή εμφανίζονται σε μεγαλύτερες ηλικίες όπως οι καρδιαγγειακές κ.λπ. Αυτός είναι ο λόγος της αύξησης της ροπής για κατανάλωση ιατρικών υπηρεσιών αυτών των ηλικιών και της μεγαλύτερης συχνότητας εμφάνισης αναγκών για ιατρική περίθαλψη αφού η μέση διάρκεια παραμονής και νοσηλείας στα νοσοκομεία είναι μεγαλύτερη ενώ οι νοσοκομειακές εισαγωγές ή επισκέψεις αυξάνουν όσο αυξάνεται η ηλικία. Εξάλλου στις μεγαλύτερες ηλικίες οι δαπάνες για την υγεία είναι κατά το μεγαλύτερο μέρος δαπάνες για ιατροφαρμακευτική και νοσοκομειακή περίθαλψη και όχι για υπηρεσίες υγείας που αφορούν την πρόληψη πράγμα που σημαίνει μεγαλύτερες δαπάνες αφού το κόστος αυτών των μορφών παροχής υπηρεσιών υγείας είναι υψηλότερο. Οι πρόσθετες αυτές ανάγκες των μεγαλύτερων σε ηλικία οδηγούν σε αύξηση των εξόδων για ιατροφαρμακευτική και νοσοκομειακή περίθαλψη (βλ. πίνακα 6 σελ. 12 του παραρτήματος). Το διάγραμμα επίσης 2.1 (σελ. 13 του παραρτήματος) παρουσιάζει περισσότερο ανάγλυφα τις μεταβολές δαπανών λόγω γήρανσης σύμφωνα με στοιχεία του ΟΟΣΑ (1997). Πρέπει επίσης να τονιστεί ότι η αύξηση της ζήτησης για παροχές υγείας οδηγεί αναπόφευκτα σε περισσότερες επενδύσεις υγείας και περίθαλψης. 20
Γ. Οι επιπτώσεις της γήρανσης στην κοινωνική αλληλεγγύη του συστήματος κοινωνικής προστασίας Πέρα από τις αρνητικές επιπτώσεις της δημογραφικής εξέλιξης στα οικονομικά του συστήματος της κοινωνικής προστασίας μπορούμε να μιλήσουμε κατ επέκταση και για επιπτώσεις στην κοινωνική ισορροπία του συστήματος της κοινωνικής προστασίας. Η επιδείνωση της αναλογιστικής σχέσης μεταξύ συνταξιούχων και εργαζομένων υπονομεύει τις θεμελιώδεις αρχές του κοινωνικού ασφαλιστικού και αναιρεί το φιλοσοφικό θεμέλιο του συνταξιοδοτικού συστήματος την αρχή της αλληλεγγύης των γενεών (intergenerational equity) 38 αφού οι σημερινοί εργαζόμενοι επωμίζονται το συνεχώς αυξανόμενο κόστος της χρηματοδότησης των συντάξεων γήρατος ενώ καλούνται να δώσουν στους συνταξιούχους περισσότερα από αυτά που θα πάρουν οι ίδιοι όταν θα συνταξιοδοτηθούν ενώ διάχυτη είναι και η ανησυχία τους για τα μελλοντικά ποσοστά αναπλήρωσης και την επάρκεια κάλυψης των αναγκών τους. Αυτό σημαίνει ότι λειτουργεί εις βάρος τους ο τρόπος διανομής και αναδιανομής του συλλογικού πλούτου ανάμεσα στις κοινωνικές ομάδες με αποτέλεσμα το σύστημα κοινωνικής προστασίας να μην εκπληρώνει τους κοινωνικού χαρακτήρα στόχους του λόγω της αναδιανομής του εισοδήματος σχεδόν προς όφελος των συνταξιοδοτούμενων ή των πιο ηλικιωμένων και εις βάρος πλήθους απαραίτητων κοινωνικών δαπανών (όπως δαπάνες για μακροχρόνια άνεργους, κατάρτιση 39, οικογενειακού επιδόματος, στεγαστική πολιτική). Είναι ανάγκη να γίνουν ριζικές αλλαγές και μεταρρυθμίσεις όμως σε ποιές παραχωρήσεις θα προβούν οι ηλικιωμένοι προς όφελος των νέων γενεών και πως οι γενιές αυτές θα σηκώσουν το βάρος της χρηματοδότησης των συνταξιούχων; Κατά πόσο τα σύγχρονα κοινωνικά κράτη βασίζονται στην αλληλεγγύη των γενεών όταν το μεγαλύτερο μέρος των κοινωνικών δαπανών κατανέμεται υπέρ των ηλικιωμένων; Υπό συνθήκες λοιπόν δημογραφικής γήρανσης ειδικά τα διανεμητικά συνταξιολογικά συστήματα από θεσμική έκφραση της αλληλεγγύης μεταξύ των γενεών μετατρέπονται σε θεσμική έκφραση μονόπλευρης αλληλεγγύης υπέρ των ηλικιωμένων και εις βάρος των εργαζομένων 40. 21
Αύξηση του δημόσιου χρέους για την εξασφάλιση των συντάξεων σημαίνει επιβάρυνση της νέας γενιάς (ακόμα και της αγέννητης) με τη χρηματοδότηση των συντάξεων των σημερινών συνταξιούχων, ανατροπή δηλ. της αλληλεγγύης μεταξύ των γενεών. Το γεγονός αυτό εγείρει το ζήτημα της διαγενεακής ισότητας 41 κατά πόσο δηλ. διασφαλίζεται διαχρονικά η ισότιμη και δίκαιη μεταχείριση των γενεών 42. Οι ανισότητες αυτές μπορεί να αποτελέσουν κίνδυνο για την συνοχή του κοινωνικού ιστού αφού αποτελούν βραδυφλεγή βόμβα στα θεμέλια του συμβολαίου αλληλεγγύης μεταξύ των γενεών. Οπωσδήποτε η κοινωνική συνοχή δεν διευκολύνεται από την διανεμητική ανισότητα και τη αναποτελεσματικότητα του συστήματος κοινωνικής προστασίας να ικανοποιήσει επαρκώς πάγιες αλλά και αναδυόμενες κοινωνικές ανάγκες. 22
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Επαναπροσδιορισμός της φύσης και του ρόλου του συστήματος κοινωνικής προστασίας στα πλαίσια μιας γηράσκουσας κοινωνίας 4.1 Γενικά (γενικοί στόχοι της κοινωνικής προστασίας) Λαμβανομένων υπόψη των νέων συνθηκών σε οικονομικό πολιτικό και κοινωνικό πεδίο (οι οποίες σκιαγραφήθηκαν στα προηγούμενα κεφάλαια) το κοινωνικό κράτος και κατ επέκταση τα συστήματα κοινωνικής προστασίας θα πρέπει να προσαρμοστούν ώστε να διατηρήσουν τη βιωσιμότητα, την αποτελεσματικότητα και τη νομιμοποίησή τους παράλληλα με τον κοινωνικό τους χαρακτήρα ο οποίος διαχρονικά εκφράζεται πολυδιάστατα. Το σύστημα κοινωνικής προστασίας θα πρέπει γενικά να συμβάλλει στην εδραίωση μιας άγραφης συμφωνίας μεταξύ των γενεών επιτυγχάνοντας μια σταθερή ισορροπία μεταξύ της μακροπρόθεσμης οικονομικής σταθερότητας, της αλληλεγγύης μεταξύ των γενεών και της ισοτιμίας μεταξύ και εντός των γενεών αναφορικά με την ικανοποίηση των κοινωνικών αναγκών. Ανταποκρινόμενο στις νέες κοινωνικές ανάγκες που προκαλεί η εργασιακή και παραγωγική αναδιάρθρωση καθώς και η οικογενειακή και δημογραφική μεταβολή θα πρέπει να εξασφαλίζει την κοινωνική δικαιοσύνη στις παροχές και μέσω αυτών την ευημερία του ατόμου και του κοινωνικού συνόλου αλλά και τη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου. Η κοινωνική προστασία πρέπει να μεριμνά με κατάλληλες πρακτικές και πολιτικές για την άρση ή άμβλυνση των κοινωνικών και οικονομικών ανισοτήτων που γεννά είτε η αγορά είτε ο κοινωνικός αποκλεισμός. Μια από τις μορφές παρέμβασης του συστήματος κοινωνικής προστασίας με τις οποίες δύναται να καταπολεμήσει τις οικονομικές και κοινωνικές ανισότητες τη φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισμό είναι η αναδιανομή εισοδήματος 43. Μια ευρεία και υψηλού επιπέδου συνδρομή σε όσους έχουν ανάγκη είναι απαραίτητη προκειμένου να διασφαλιστεί ότι μπορεί να παράξει βελτίωση του επιπέδου διαβίωσης ή τουλάχιστον ανακούφιση της φτώχειας και των κοινωνικών στερήσεων. Η εξασφάλιση της δυνατότητας για 23
τους άνδρες και τις γυναίκες να λαμβάνουν ασφαλές και επαρκές εισόδημα χάρη στην εργασία τους, η άμβλυνση των συνεπειών όταν δεν μπορούν να το πετύχουν, η εξασφάλιση ασφαλούς και αξιοπρεπούς εισοδήματος για τους συνταξιούχους και η εγγυημένη πρόσβαση για όλους σε υπηρεσίες υψηλής ποιότητας αποτελούν προτεραιότητες των συστημάτων κοινωνικής προστασίας. Με την ποιοτική ενίσχυση της κοινωνικοπολιτικής παρέμβασης του κράτους στους τομείς που συνθέτουν την κοινωνική προστασία (κοινωνική ασφάλιση, πολιτικές κατά της ανεργίας, πρόνοια, εκπαιδευτική και στεγαστική πολιτική, περίθαλψη και υγεία) μπορούν να αντιμετωπιστούν οι σύγχρονοι διευρυμένοι και διαφοροποιημένοι κοινωνικοί κίνδυνοι. Ως, εκ τούτου, ο αναδιανεμητικός χαρακτήρας της κοινωνικής προστασίας απαιτείται να ενισχυθεί ακόμη περισσότερο αν λάβουμε υπόψη τη δημιουργία μισθωτών πολλών ταχυτήτων με διαφορετικά εισοδήματα αλλά και τη διόγκωση του αριθμού των φτωχών και των κοινωνικά αποκλεισμένων. Το κοινωνικό κράτος θα πρέπει να εξασφαλίζει ένα ελάχιστο δίχτυ προστασίας για όλους με περαιτέρω κοινωνική συνδρομή για όσους έχουν αυξημένες ανάγκες, βάση της αρχής της αναλογικότητας. Έτσι θα αμβλυνθούν οι ανισότητες που γεννά η οικονομική ανάπτυξη προς την κατεύθυνση μιας κοινωνίας ισότητας αλληλεγγύης και ευημερίας. Ο ρόλος της κοινωνικής προστασίας δεν εξαντλείται όμως μόνο στο σύνολο των κοινωνικών παροχών (επιδομάτων, υπηρεσιών και της αναδιανεμητικής λειτουργίας) αλλά μπορεί να εντοπιστεί επίσης στην αναπαραγωγή της διαδικασίας συσσώρευσης και αναπαραγωγής του κεφαλαίου καθώς και στην αναπαραγωγή των ατόμων (ως μη κατόχων μέσων παραγωγής) και της εργατικής τους δύναμης αλλά και την αναπαραγωγή της κοινωνίας γενικότερα. Η κοινωνική προστασία και οι λειτουργίες της δεν αποτελούν παθητικά αλλά ενεργά 44 στοιχεία της καπιταλιστικής διαδικασίας. Υπό αυτήν την έννοια η κοινωνική προστασία δεν έχει μόνο οικονομικό και κοινωνικό χαρακτήρα αλλά και πολιτικό στο μέτρο που μια από τις λειτουργίες της είναι η διατήρηση και αναπαραγωγή του καπιταλιστικού συστήματος. Αυτό μπορεί να το επιτύχει μέσω των κοινωνικών δαπανών οι οποίες προκειμένου για την επίτευξη του παραπάνω σκοπού συμβάλλουν 45 : α) στη δημιουργία κατάλληλων συνθηκών αξιοποίησης του κεφαλαίου (π.χ. με την εισαγωγή κινήτρων παροχών για την απορρύθμιση και την ευελιξία της αγοράς 24
εργασίας). β) με την ιδεολογική ενσωμάτωση του ατόμου μέσα στο οικονομικό και κοινωνικό σύστημα (πάλι μέσα από κοινωνικές παροχές κίνητρα). Πρέπει να σημειωθεί ότι η κοινωνική προστασία σήμερα αναγκάζεται να επωμισθεί το βάρος της αναπαραγωγής ενός διογκούμενου αριθμού ατόμων και της εργατικής τους δύναμης στο μέτρο που αυτή δεν συντελείται πια μέσα στην οικογένεια λόγω της ατονίας των οικογενειακών δομών. Με αυτόν τον τρόπο πραγματοποιείται η αναπαραγωγή των εργαζομένων ενώ η κοινωνική προστασία με τον ανταποδοτικό χαρακτήρα της ασφάλισης εντάσσει το άτομο στο καθεστώς της μίσθωσης εργασίας συνδέοντας κατ αυτόν τον τρόπο την παραγωγική με την αναπαραγωγική σφαίρα. Το σύστημα κοινωνικής προστασίας επομένως, διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στη ζωή των ατόμων και των οικογενειών και στην υποστήριξη της ανάπτυξης της κοινωνίας και της οικονομίας. Παρέχει στα άτομα εισόδημα σε περιπτώσεις ανάγκης και τους επιτρέπει να αποδεχτούν και να ενστερνιστούν τις οικονομικές και κοινωνικές αλλαγές προάγοντας έτσι την οικονομική και κοινωνική συνοχή. Η κοινωνική συνοχή διευκολύνεται από τις λειτουργίες του συστήματος κοινωνικής προστασίας που έχουν περιγραφεί παραπάνω και ειδικά από την επίτευξη ενός βαθμού διανεμητικής ισότητας, από την κάλυψη των κοινωνικών κινδύνων και ιδιαίτερα του κινδύνου της εμφάνισης ανεργίας, από την ικανότητα των κοινωνικών και εκπαιδευτικών δομών να συνδέονται με τις παραγωγικές αλλαγές και γενικά από την ικανοποίηση ενός επαρκούς επιπέδου κοινωνικών αναγκών. Άλλωστε, η συλλογική αλληλεγγύη του συστήματος κοινωνικής προστασίας συνιστά το φιλοσοφικό του θεμέλιο και εκφράζεται μέσα από ένα σύνολο μηχανισμών που αναδιανέμουν εισόδημα από τους υγιείς στους ασθενείς από τους ενεργούς στους απόμαχους τους κοινωνικά αποκλεισμένους και τους εξαρτημένους, από τους εργαζομένους στους άνεργους, από τους άτεκνους στους οικογενειάρχες και γενικά από τους πλούσιους και έχοντες στους φτωχούς και μη έχοντες 46. Η ύπαρξη αποτελεσματικής και ποιοτικής κοινωνικής μέριμνας είναι η μόνη δυνατότητα για να περιοριστούν οι οικονομικές και κοινωνικές ανισότητες και κατ επέκταση η κοινωνική διχοτόμηση, προς την κατεύθυνση δημιουργίας μιας «ασφαλούς» κοινωνίας η οποία να χαρακτηρίζεται από κοινωνική ειρήνη και συνοχή. Καθώς το ποσοστό των ατόμων που ζουν στο περιθώριο της οικονομικής και κοινωνικής δραστηριότητας αυξάνει, το σύστημα κοινωνικής 25
προστασίας πρέπει να παρέχει εφόδια στους παραγωγικούς εκτελεστές (ώστε να μην εκτοπίζονται από την παραγωγική διαδικασία) σε συνδυασμό με κίνητρα επανένταξης και όχι περιθωριοποίησης αυτών των ατόμων από το παραγωγικό σύστημα (linking social protection with work). Με δεδομένη την απαίτηση για ανθρώπινο δυναμικό υψηλού επιπέδου κατάρτισης λόγω της παραγωγικής και εργασιακής αναδιάρθρωσης οι ανθρώπινοι πόροι καθίστανται πλέον στρατηγικός παράγοντας και η κοινωνική προστασία πρέπει να φροντίσει ισότιμα για τη σωστή αξιοποίησή του χωρίς διακρίσεις σε φύλο ή ηλικία. Στα πλαίσια αυτά ο νέος ρόλος της κοινωνικής προστασίας επιβάλλεται να αλλάξει τις ξεπερασμένες πρακτικές σε σχέση με τους ηλικιωμένους και να ενθαρρύνει μια μεγαλύτερη συνεισφορά από τα άτομα που διανύουν το δεύτερο μισό της ζωής τους και των οποίων οι ικανότητες αντιπροσωπεύουν ένα τεράστιο απόθεμα πόρων που μέχρι τώρα είχε αναγνωρισθεί και επιστρατευτεί ανεπαρκώς. Με τις κατάλληλες πολιτικές μπορεί η κοινωνική προστασία να ελαχιστοποιήσει την εξάρτηση των ηλικιωμένων (αλλά και άλλων κοινωνικών ομάδων όπως γυναικών, μακροχρόνια ανέργων, αναξιοπαθούντων κ.α.) και να αυξήσει την απασχολησιμότητά τους αλλά και τη συμμετοχή τους στην αγορά εργασίας. Για να συμβεί αυτό πρέπει να δει τα άτομα της τρίτης ηλικίας ως χρήσιμα και ικανά να προσφέρουν και να τα μεταχειρίζεται όχι ως απομάχους της ζωής αλλά με τρόπο που να βοηθάει τη συνέχιση της δραστηριότητάς τους (π.χ. με την ευέλικτη συνταξιοδότηση) και της ένταξής τους στην κοινωνία. Πρέπει να κατανοηθεί ότι οι ηλικιωμένοι έχουν πολλά να προσφέρουν αν τους δούμε σαν μια γενιά ικανή και ενεργή και αν τύχουν πιο σωστής και δίκαιης μεταχείρισης από το σύστημα της κοινωνικής προστασίας. Όπως αναπτύχθηκε και παραπάνω ο κύκλος ζωής έχει αλλάξει και η αντίληψη ότι οι νέοι πρέπει να διδάσκονται, οι ενήλικες να εργάζονται και οι ηλικιωμένοι να αναπαύονται είναι αναχρονιστική. Η κοινωνική πολιτική δύναται να υιοθετεί και να αναπαράγει ορισμένες αντιλήψεις για τον ιδιωτικό και δημόσιο χώρο και τα κανονιστικά πρότυπα σε συνάρτηση με την χρονολογική ηλικία το φύλο και την κουλτούρα. Το κοινωνικό ορόσημο της γήρανσης που αποτελεί η αποχώρηση από την ενεργό οικονομική ζωή και την επίσημη απασχόληση, μπορεί να μετατοπίζεται ανάλογα π.χ. με την ισχύουσα συνταξιοδοτική πολιτική. Έτσι μπορεί πολύ εύκολα το σύστημα κοινωνικής προστασίας να συμβάλλει στην ενίσχυση αρνητικού κλίματος για τους γηραιότερους ανθρώπους αφού 26