ΜΙΑ ΦΟΡΑ ΚΙ ΕΝΑΝ ΚΑΙΡΟ ΣΤΗ ΔΥΣΗ

ΤΑ ΠΡΑΓΜΑΤΑ ΠΡΙΝ 21 1 ΜΙΑ ΦΟΡΑ ΚΙ ΕΝΑΝ ΚΑΙΡΟ ΣΤΗ ΔΥΣΗ Μια φορά κι έναν καιρό, η Δύση διέθετε όλα τα πλεονεκτήματα: χρήμα, πολιτικό νου, στρατιωτική ισχύ γνώριζε πού ήθελε να πάει και διέθετε τη δύναμη για να φτάσει στον προορισμό της. Είτε αναφερόμαστε στην Πορτογαλία, είτε στην Ισπανία, την Ολλανδία ή την Αγγλία, αυτή η διαπίστωση ίσχυε για 500 χρόνια. Σε κάθε περίπτωση, η ιστορία της κυριαρχίας της Δύσης στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα συμπίπτει με την ιστορία της Αμερικής. 1 Είτε μέσω των χιλιάδων Αμερικανών στρατιωτών που ξεχύθηκαν στις ακτές της Νορμανδίας με τις συμμαχικές δυνάμεις, είτε μέσω του Enola Gay που έριξε την ατομική βόμβα στη Χιροσίμα, με τη λήξη του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, τα σκήπτρα της παγκόσμιας κυριαρχίας (οικονομικής, πολιτικής ή στρατιωτικής) πέρασαν από τη Μεγάλη Βρετανία στις Ηνωμένες Πολιτείες. Παρότι χρειάστηκαν σχεδόν πενήντα χρόνια μέχρι να οδηγηθεί στη λήξη του ο Ψυχρός Πόλεμος, οι Ηνωμένες Πολιτείες εν πολλοίς διατήρησαν την πρωτοκαθεδρία τους κατά τις μεταπολεμικές πέντε δεκαετίες, μπαίνοντας πλέον στον 21ο αιώνα. Φυσικά, πριν το ξέσπασμα του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, οι Ηνωμένες Πολιτείες είχαν υποστεί τις συνέπειες της Μεγάλης Ύφεσης του 1929 (το 1933 οι τιμές των διαπραγματευόμεposxathikeidysi009s092.indd 21

22 ΠΩΣ ΧΑΘΗΚΕ Η ΔΥΣΗ νων μετοχών στο Χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης ήταν κάτω του 20% σε σχέση με αυτές που καταγράφονταν κατά την κορύφωσή τους το 1929, ενώ η ανεργία στις ΗΠΑ κυμαινόταν στα δυσθεώρητα ύψη του 25%) καθώς και την τραυματική εμπειρία και τις απώλειες του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Παρότι δεν τερμάτισε την οικονομική κρίση του 1930, το Νιου Ντιλ (Νέα Συμφωνία) του προέδρου Φραγκλίνου Ρούσβελτ αποτέλεσε μια απόπειρα αναδόμησης του αμερικανικού καπιταλισμού και απόδοσης στο όχι και τόσο αόρατο χέρι της κυβέρνησης ενός νέου και πιο δυναμικού ρόλου. Κατά βάση, η Αμερική θα παρέμενε υποστηρίκτρια της ελεύθερης επιχειρηματικότητας, όμως το σχέδιο ήταν η κυβέρνηση να διαδραματίζει βασικό ρόλο στην ενορχήστρωση, την επίβλεψη και την καθοδήγηση της παραπαίουσας οικονο μίας, κατευθύνοντας, και όχι ακολουθώντας, τις ιδιωτικές επιχειρήσεις, ενώ θα είχε τον έλεγχο επενδύσεων μεγάλης κλίμακας. Όλα αυτά θα προετοίμαζαν την Αμερική και θα της επέτρεπαν να εκμεταλλευτεί στο μέγιστο τον πόλεμο που έμελλε να τσακίσει τη ραχοκοκαλιά της Δυτικής Ευρώπης. 2 Έτσι, παρά τις όποιες εναπομείνασες αδυναμίες, με το ξέσπασμα του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου η Αμερική βρισκόταν σε ιδανική θέση προκειμένου να συντονίσει τους βιομηχανικούς, στρατιωτικούς και κατασκευαστικούς τομείς της, ώστε να εξασφαλίσει τα μέγιστα οφέλη. Υπό την έννοια αυτή, ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος δεν αποτέλεσε απλώς μια πολιτική και στρατιωτική αναγκαιότητα, αλλά μια οικονομική ευκαιρία στην οποία η Αμερική ήταν έτοιμη να ανταποκριθεί. Για παράδειγμα, το 1941, ο πρόεδρος Ρούσβελτ υπέγραψε και έθεσε σε ισχύ το Νόμο Εκμισθώσεως και Δανεισμού, βάσει του οποίου θα πουλιόταν, θα ανταλλασσόταν, θα εκμισθωνόταν ή θα αγοραζόταν με δάνεια προς τους συμμάχους της Αμερικής ο όποιος στρατιωτικός εξοπλισμός κρινόταν απαραίτητος. Από posxathikeidysi009s092.indd 22

ΤΑ ΠΡΑΓΜΑΤΑ ΠΡΙΝ 23 το 1941 έως το 1945, στο πλαίσιο του προγράμματος αυτού, υλικά αξίας 50 δισεκατομμυρίων δολαρίων (ποσού αντίστοιχου με 700 δισεκατομμύρια δολάρια σε τιμές 2007) θωρηκτά, οπλοπολυβόλα, τορπιλοβόλα, υποβρύχια, ακόμη και στρατιωτικές αρβύλες στάλθηκαν στους σκληρά δοκιμαζόμενους συμμάχους της χώρας. Η Ευρώπη ανέλαβε ένα βαρύ φορτίο μελλοντικών αποπληρωμών δανείων από τις ΗΠΑ μέσω του προγράμματος Εκμισθώσεως και Δανεισμού (η Βρετανία κατέβαλε την τελευταία δόση του δα νείου Εκμισθώσεως και Δανεισμού, της τάξης των 83,83 εκατομμυ ρίων δολαρίων την τελευταία ημέρα του 2006 πενήντα χρόνια αργότερα) και το αποτέλεσμα ήταν η Αμερική να φτάσει στην οικονομική της κορύφωση μετά τον πόλεμο, τη δεκαετία του 1950. Λόγω του προγράμματος Εκμισθώσεως-Δανεισμού (το Σχέδιο Μάρσαλ ήταν, φυσικά, μια εντελώς διαφορετική υπόθεση), η Αμερική είχε καταστεί κορυφαία στη βιομηχανική παραγωγή. 3 Οι ενέργειες της Αμερικής αποτελούσαν ένα συνδυασμό πολιτικών αναγκών και οικονομικής οξυδέρκειας. Η παραγωγή αγαθών προς εξαγωγή δεν ήταν μόνο μια πολιτική ενέργεια αρωγής των συμμάχων βοήθησε επίσης στην τόνωση της αμερικανικής οικονομίας. Πράγματι, τα αποτελέσματα αυτής της «μεγάλης αμερικανικής παρέμβασης» ήταν θεαματικά, σχεδόν σε κάθε επίπεδο. Χάρη στην παγκόσμια ζήτηση για αγαθά παραγόμενα στην Αμερική, η νωθρή οικονομία των ΗΠΑ μεταμορφώθηκε σε μια βιο μηχανική υπερδύναμη. Φτάνοντας στο τέλος του 1944, η ανεργία στην Αμερική είχε συρρικνωθεί στο μόλις 1,2% του εργατικού δυναμικού το χαμηλότερο ποσοστό στην οικονομική ιστορία της χώρας, το οποίο ουδέποτε ξεπεράστηκε έκτοτε (στο χειρότερο σημείο της Μεγάλης Ύφεσης περισσότεροι από 15 εκατομμύρια Αμερικανοί το ένα τέταρτο του εργατικού δυναμικού της χώρας ήταν άνεργοι). Το posxathikeidysi009s092.indd 23

24 ΠΩΣ ΧΑΘΗΚΕ Η ΔΥΣΗ ΑΕΠ των ΗΠΑ αυξήθηκε από τα 88,6 δισεκατομμύρια δολάρια το 1939 στα 135 δισεκατομμύρια δολάρια το 1944 αύξηση της τάξης του 8,8% ετησίως κατά μέσο όρο, μέσα σε μισή δεκαετία. Όλα αυτά σήμαιναν ότι όλες οι δυνάμεις ήταν στραμμένες στην παραγωγή, με αποτέλεσμα να ενταθούν οι επιστημονικές και τεχνολογικές αλλαγές. Φτάνοντας στο τέλος του πολέμου, ο υπόλοιπος κόσμος ήταν τσακισμένος: Η Ιαπωνία βρισκόταν σε οικτρή κατάσταση, η Ευρώπη χρεοκοπημένη και το Ηνωμένο Βασίλειο αδέκαρο, με αποτέλεσμα οι Ηνωμένες Πολιτείες να αποτελούν αναμφισβήτητα την πρώτη οικονομική δύναμη στον πλανήτη. 4 Μιλώντας κυνικά, το μοναδικό πράγμα που έχασε η Αμερική στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν ανθρώπινες ζωές. Ακόμη και εκεί, όμως, οι απώλειές της συγκριτικά με τις άλλες εμπόλεμες χώρες ήταν μικρές. Από τα 72 και πλέον εκατομμύρια ανθρώπων που έχασαν τη ζωή τους στον πόλεμο, οι Ηνωμένες Πολιτείες έχασαν 416.800 ποσοστό 0,32% του πληθυσμού τους. Όμως, από πολιτική, στρατιωτική και οικονομική άποψη η Αμερική βγήκε ασυζητητί κερδισμένη. Ο πόλεμος αποδείχτηκε, με την πλέον διεστραμμένη ερμηνεία του όρου, μια καταπληκτική επιτυχία. Η Αμερική βγήκε από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο εκπληκτικά πλούσια. Όπως επισημαίνει ο οικονομικός ιστορικός Άλαν Μίλγουορντ: «Οι Ηνωμένες Πολιτείες βρίσκονταν το 1945 σε ασύγκριτα ισχυρότερη οικονομική θέση από ό,τι το 1941... Φτάνοντας στο 1945 τα θεμέλια της οικονομικής κυριαρχίας των Ηνωμένων Πολιτειών για το επόμενο τέταρτο του αιώνα είχαν εξασφαλιστεί... [Αυτή] ενδεχομένως να ήταν η πλέον σημαντική συνέπεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου για τον μεταπολεμικό κόσμο». Φτάνοντας στα μέσα της δεκαετίας του 1950, η Αμερική χρηματοδοτούσε την ανοικοδόμηση της μεταπολεμικής Ευρώπης και posxathikeidysi009s092.indd 24

ΤΑ ΠΡΑΓΜΑΤΑ ΠΡΙΝ 25 όχι μόνο, ενώ παράλληλα εδραιωνόταν ως ο κυρίαρχος εξαγω γέας πολιτισμικών κατευθύνσεων και τεχνογνωσίας. Ο αιώνας προμηνυόταν εξαιρετικά θετικός για την Αμερική, και πράγματι έτσι εξελίχθηκε. Οι ΗΠΑ δεν είχαν αποφύγει μόνο τις άμεσες παράπλευρες απώλειες στα εδάφη τους (με εξαίρεση τη διοχέτευση ενδεχομένως δισεκατομμυρίων δολαρίων για την ανοικοδόμηση των δικών τους υποδομών), αλλά το γεγονός και μόνο ότι η Αμερική μπόρεσε να νικήσει στον πόλεμο, να χρηματοδοτήσει τους συμμάχους της στη διάρκειά του και να θέσει σε εφαρμογή του Σχέδιο Μάρσαλ (παροχή βοήθειας στην Ευρώπη ύψους 100 δισεκατομμυρίων δολαρίων σε σημερινές ισοτιμίες, ποσό ίσο με το 5% περίπου του ΑΕΠ των ΗΠΑ το 1948) καταδεικνύει τον τεράστιο πλούτο που είχε αποκτήσει η χώρα. Ο Κρίστοφερ Τασάβα έγραψε: «[Με μια χώρα] οικονομικά ενισχυμένη από τη βιομηχανική ανάπτυξη στη διάρκεια του πολέμου... διαθέτοντας μια οικονομία μεγαλύτερη και ισχυρότερη από οποιουδήποτε άλλου κράτους στον κόσμο, οι ηγέτες της Αμερικής αποφάσισαν να καταστήσουν τις Ηνωμένες Πολιτείες το επίκεντρο της παγκόσμιας μεταπολεμικής οικονομίας». Ο Ψυχρός Πόλεμος έμελλε να συνεχιστεί για τα επόμενα πενήντα χρόνια, όμως αυτή ήταν η στρατηγική που τελικά επικράτησε. Έχοντας βγει σχεδόν αλώβητη και ασύλληπτα πλούσια από τον πόλεμο, καμία χώρα δεν μπορούσε να πλησιάσει καν την Αμερική. Ο κόσμος ήταν δικός της. Η αναδυόμενη Αμερική διαπέρασε όλες τις πτυχές της κοινωνίας. Τέτοια ήταν η δύναμή της, η αυτοπεποίθηση, η ενέργειά της, ώστε διαχεόταν και εισχωρούσε σε κάθε τομέα της ανθρώπινης δραστηριότητας που επηρεαζόταν από τη Δύση. Οι επόμενες δεκαετίες, αυτές του 1950 και 1960, έδειξαν να επιβεβαιώνουν αυτή την πορεία. Πολιτικά αυτή ήταν η εποχή της κοινωνικής συposxathikeidysi009s092.indd 25

26 ΠΩΣ ΧΑΘΗΚΕ Η ΔΥΣΗ νείδησης και του κινήματος των πολιτικών δικαιωμάτων, πολιτιστικά σημειώθηκε επανάσταση στη μουσική, τη λογοτεχνία και την τέχνη, ενώ οι αμερικανικές καινοτομίες κυριάρχησαν στην επιστήμη και την τεχνολογία, οδηγώντας τον άνθρωπο στη σελήνη και εξελίσσοντας ακόμη περισσότερο την ατομική βόμβα. Η επιτυχία του Προγράμματος Μανχάταν και οι πρόοδοι στην κούρσα των πυρηνικών εξοπλισμών σηματοδότησαν την αυγή μιας εποχής κατά την οποία η επιστημονική και τεχνολογική κυριαρχία της Αμερικής φάνταζε αδιαμφισβήτητη στη Δύση. Οι εξαγωγές των Ηνωμένων Πολιτειών αυξήθηκαν από τα 9.993 εκατομμύρια δολάρια το 1950 στα 19.626 εκατομμύρια δολάρια το 1960. Η ραγδαία αυτή αύξηση στις εξαγωγές μέσα σε μόλις μία δεκαετία στηρίχθηκε από την αύξηση παγίου κεφαλαίου, από τα 58 δισεκατομμύρια δολάρια το 1950 στα 104 δισεκατομμύρια δολάρια το 1960. Οι τρεις δεκαετίες από τη δεκαετία του 1950 και μετά χαρακτηρίστηκαν από την άσκηση της αμερικανικής επιρροής σε όλους τους τομείς. Από τα μεγάλα βιομηχανικά συγκροτήματα, όπως εκείνα της General Motors, της Ford Motor Company, της Mobil Oil, της International Business Machines, της United Fruit Company και της Dow Chemicals, μέχρι την κινηματογραφική βιομηχανία του Χόλιγουντ και τη μουσική βιομηχανία, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τη Motown, όλα κατέληξαν να συμβολίζουν την αμερικανική ισχύ, εντός και εκτός των συνόρων. Η ισχύς αυτή δεν περιοριζόταν μονάχα στις επιχειρήσεις. Μέσω του Ειρηνευτικού Σώματος, το οποίο ιδρύθηκε το 1961, η Αμερική επέβαλε την ηθική της εξουσία καθώς εξήγαγε τις αξίες της μέσω της νεολαίας της οπουδήποτε θεωρούσαν οι Αμερικανοί ότι τα πράγματα δεν γίνονταν με τον δικό τους τρόπο το πλαίσιο ήταν «η προώθηση της παγκόσμιας ειρήνης και φιλίας μέσω ενός Ειρηνευτικού Σώματος, το οποίο θα διαθέτει στις ενposxathikeidysi009s092.indd 26

ΤΑ ΠΡΑΓΜΑΤΑ ΠΡΙΝ 27 διαφερόμενες χώρες και περιοχές άντρες και γυναίκες των Ηνωμένων Πολιτειών, με τις ικανότητες και την προθυμία να υπηρετήσουν στο εξωτερικό, υπό δύσκολες συνθήκες εφόσον αυτό είναι αναγκαίο, προκειμένου να βοηθήσουν τους λαούς αυτών των χωρών και περιοχών για την αντιμετώπιση των αναγκών τους σε ειδικευμένο προσωπικό». Και, φυσικά, οι αμερικανικές αξίες δεν εξάγονταν μόνο μέσω του Ειρηνευτικού Σώματος. Στρατιωτικά, οι ΗΠΑ εισέβαλαν στην Κορέα, ενώ το Βιετνάμ εξακολουθεί μέχρι σήμερα να αποτελεί βαρύ στίγμα στη συλλογική συνείδηση της Αμερικής. Το γεγονός ότι η Αμερική γινόταν όλο και πιο τολμηρή, ενώ παράλληλα ασκούσε ασύγκριτη επιρροή έξω από τα σύνορά της, ήταν αναμφισβήτητο. Συνολικά, αυτή ήταν η εποχή που ανήκε σε αυτό που ο Αμερικανός δημοσιογράφος Τομ Μπρόκοου ονομάζει η «Σπουδαιότερη Γενιά»: Στη γενιά των Αμερικανών που ρίχτηκαν στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και επέστρεψαν για να μετατρέψουν την Αμερική στη σπουδαιότερη χώρα του πλανήτη. Για τις επόμενες πέντε δεκαετίες οι προσπάθειές τους έμοιαζαν επιτυχημένες η Αμερική αποτελούσε την επιτομή του πλούτου, της εξουσίας και της πολιτιστικής κυριαρχίας, τα πλοκάμια της έφταναν σε κάθε γωνιά του πλανήτη. Η υπόλοιπη Δύση αποτελούσε αναμφισβήτητα δορυφόρο της Αμερικής πώς θα μπορούσε να το αποφύγει κανείς, να μη μαγευτεί από τη δύναμη και την ευφυΐα της; Η Αμερική ήταν ο ήλιος γύρω από τον οποίο περιστρέφονταν όλες οι υπόλοιπες χώρες. Σε καλές και δύσκολες εποχές, η Αμερική παρέμενε απτόητη. Από τις πετρελαϊκές κρίσεις της δεκαετίας του 1970, στη συσσώρευση χρεών και την κατάρρευση της Γουόλ Στριτ, τη δεκαετία του 1980, φτάνοντας ακόμη και στην πτώση του κομουνισμού, τη δεκαετία του 1990, μέσα από την οποία θα προέκυπταν οι πλέον αποφασισμένοι οικονομικοί ανταγωνιστές της, η Αμερική φάνταposxathikeidysi009s092.indd 27

28 ΠΩΣ ΧΑΘΗΚΕ Η ΔΥΣΗ ζε ακαταμάχητη. Μέσω της στρατιωτικής της ισχύος, της βιομηχανικής της παραγωγής, με τη βοήθεια ενός καπιταλισμού των ελεύθερων αγορών και του πολιτιστικού μονοπωλίου της, η Αμερική είχε σχεδιάσει αυτή την πραγματικότητα η φράση Made in America ήταν το λογότυπο εκείνης της εποχής. Τα χρόνια περνούν και φτάνουμε στο σήμερα. Δείτε πόσα πράγματα έχουν αλλάξει. Τα κράτη της Δύσης βρίσκονται αντιμέτωπα με ανείπωτες οικονομικές καταστροφές, οι πληθυσμοί τους γερνούν, οι πόροι για τη συντήρησή τους λιγοστεύουν, πολλές από τις αναγκαίες πολιτικές μεταρρυθμίσεις παραμένουν πολιτικά μη δημοφιλείς, ενώ η οικονομική τους κυριαρχία είναι ευάλωτη σε αμφισβητήσεις από ολόκληρο τον κόσμο, με τρόπο που ποτέ ως τότε δεν είχε προβλεφθεί. Και παρότι είχαν υπάρξει αντίξοες εξελίξεις και στο παρελθόν, όπως για παράδειγμα η κρίση των Οργανισμών Αποταμιεύσεων και Δανείων στην Αμερική τις δεκαετίες του 1980 και 1990, η πρόσφατη οικονομική κρίση και οι πολιτικές που εξακολουθεί να εφαρμόζει η Αμερική αποτελούν βέβαιη απόδειξη ότι οι ΗΠΑ χάνουν με ταχύτητα τον έλεγχο που ασκούσαν άλλοτε στον υπόλοιπο κόσμο. Η χώρα έχει εξελιχθεί σε μια περιοχή χρηματοδοτικής ατονίας και οικονομικής αδυναμίας τώρα, σε αυτή την πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα, σε τέτοιο βαθμό ώστε, σαν τη σηψαιμία, έχει μολύνει και το υπόλοιπο πολιτικό σώμα της Δύσης, καθιστώντας την ιστορία της οικονομικής παρακμής αναπόφευκτα μια ιστορία της Δύσης απέναντι σε μια σειρά αναδυόμενων αμφισβητιών. Εντούτοις, μεταξύ των χωρών της Δύσης, παραμένουν ισχυροί λόγοι για να προβλέψει κανείς ότι οι ΗΠΑ θα συνεχίσουν να είναι οικονομικά ισχυρότερες από ό,τι οι ευρωπαϊκές χώρες τα επόμενα χρόνια. Όμως, από την άποψη των οικονομικών όρων, τι είναι αυτό που ωθεί την οικονομική μεγέθυνση; posxathikeidysi009s092.indd 28

ΤΑ ΠΡΑΓΜΑΤΑ ΠΡΙΝ 29 Οι πυλώνες της οικονομικής μεγέθυνσης Πολλά έχουν λεχθεί σχετικά με τη φαινομενικά αναπόφευκτη οικονομική παρακμή της βιομηχανικής Δύσης των Ηνωμένων Πολιτειών, ειδικότερα και της «ανάδυσης των υπολοίπων», προεξαρχούσης της Κίνας. Παρότι εν πολλοίς η συζήτηση αυτή εμφάνισε τάσεις επικέντρωσης στα ιστορικά μοτίβα του ιμπεριαλισμού καθώς και σε στρατηγικές και στρατιωτικές παραμέτρους, τα κλασικά μοντέλα της οικονομικής μεγέθυνσης προσφέρουν επίσης ένα πλαίσιο το οποίο υπογραμμίζει το πώς ακριβώς η Δύση εξακολουθεί να κατανέμει λανθασμένα τα απαραίτητα βασικά συστατικά για τη μακροπρόθεσμη, βιώσιμη οικονομική επιτυχία και ανάπτυξη, εις βάρος των ίδιων των κρατών που τη συγκροτούν. Η εξέλιξη της θεωρίας της οικονομικής μεγέθυνσης αποδείχτηκε συναρπαστική και πρόκειται για ένα αντικείμενο το οποίο δεν μπορεί να παρουσιαστεί επαρκώς στα στενά περιθώρια αυτού του βιβλίου. Μια προγενέστερη εκδοχή στην οικονομολογική βιβλιογραφία ξεκίνησε με την τοποθέτηση των Χάροντ και Ντόμαρ, σύμφωνα με την οποία η οικονομική μεγέθυνση αποτελούσε αμιγώς αποτέλεσμα μιας εισροής του κεφαλαίου. Το 1956, ο Ρόμπερτ Σόλοου, Αμερικανός καθηγητής στο Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Μασαχουσέτης (MIT), έχοντας ως αφετηρία αυτό το μοντέλο του κεφαλαίου, προχώρησε παραπέρα, δείχνοντας ότι και η εργασία έπαιζε κρίσιμο και καθοριστικό ρόλο στην οικονομική μεγέθυνση. Για «τη συνεισφορά του στη θεωρία της οικονομικής μεγέθυνσης», ο Σόλοου τιμήθηκε με το Βραβείο Νόμπελ για την Οικονονία το 1987, και για ένα διάστημα πολλών ετών το μοντέλο Σόλοου, το οποίο θεωρούσε την οικονομική μεγέθυνση αποτέλεσμα του κεφαλαίου και της εργασίας, συνέχισε να αποτελεί τη ραχοκοκαλιά της βιβλιογραφίας με θέμα τη μακροοικονομική μεγέθυνση. posxathikeidysi009s092.indd 29

30 ΠΩΣ ΧΑΘΗΚΕ Η ΔΥΣΗ Εντούτοις, πρέπει να προκλήθηκε έκπληξη μάλλον όταν αυτές οι φαινομενικά λογικές ερμηνείες, συγκρινόμενες με τα εμπειρικά δεδομένα, μπορούσαν να ερμηνεύσουν μόλις το 40% περίπου της οικονομικής ευημερίας μιας χώρας. Απουσίαζε ένα στοιχείο, και μάλιστα σημαντικό. Αυτός ο έως τότε αγνοούμενος παράγοντας το 60% είναι πλέον γνωστός ως συνολική παραγωγικότητα των συντελεστών της παραγωγής, μια φράση με πολύ γενική εφαρμογή που καλύπτει την τεχνολογική ανάπτυξη, καθώς και οτιδήποτε δεν περιλαμβάνεται στις εισροές κεφαλαίου και εργασίας, όπως για παράδειγμα ο πολιτισμός και οι θεσμοί. Έτσι τα κλασικά οικονομικά μοντέλα επισημαίνουν τρία βασικά συστατικά στοιχεία τα οποία καθορίζουν την οικονομική μεγέθυνση: κεφάλαιο, εργασία και συνολική παραγωγικότητα των συντελεστών παραγωγής. 5 Αυτά είναι τα πιστόνια τα οποία κινούν τους κυλίνδρους της οικονομικής ανάπτυξης. Καλορυθμισμένα και συγχρονισμένα, ενεργοποιούν έναν κινητήρα σχεδόν απεριόριστης απόδοσης. Ενδεχομένως να μην υπάρχει παράδειγμα το οποίο να καταδεικνύει τη δύναμη, την απερίγραπτη ισχύ αυτών των τριών στοιχείων, όταν συνδυάζονται, από ό,τι η προσελήνωση των Αμερικανών τον Ιούλιο του 1969. Η πρόκληση την οποία έθεσε ο πρόεδρος Κένεντι το 1961, να σταλεί ένας άνθρωπος στη σελήνη μέχρι το τέλος της δεκαετίας, δεν θα μπορούσε να είναι περισσότερο φιλόδοξη. Έχοντας ως κίνητρο το φαινομενικά ανώτερο ρωσικό διαστημικό πρόγραμμα, το οποίο κατόρθωσε πρώτο να στείλει στο διάστημα ένα αντικείμενο το Σπούτνικ Ι (1957), πρώτο να στείλει ένα ζωντανό πλάσμα τη σκυλίτσα Λάικα (1957) και, φυσικά, το πρώτο που έθεσε άνθρωπο σε τροχιά γύρω από τον πλανήτη Γιούρι Γκαγκάριν (1961) ο Κένεντι αποτύπωσε το πνεύμα της εποχής με την περίφημη ρήση του: «Επιλέγουμε να πάμε στη σελήνη μέσα σε αυτή τη δεκαετία και να κάνουμε τα posxathikeidysi009s092.indd 30

ΤΑ ΠΡΑΓΜΑΤΑ ΠΡΙΝ 31 υπόλοιπα πράγματα, όχι επειδή είναι εύκολα, αλλά επειδή είναι δύσκολα». Η ιστορία του Προγράμματος Απόλλων, οι προσωπικότητες που συμμετείχαν σε αυτό, το πνεύμα της περιπέτειας που το χαρακτήρισε αποτελούν μία από τις πλέον ένδοξες στιγμές της αμερικανικής (και παγκόσμιας) ιστορίας, δικαίως. 6 Ταυτόχρονα, όμως, αποτελούν το υπέρτατο παράδειγμα της σύμπτωσης του κεφαλαίου, της εργασίας και της τεχνολογίας, με κάθε παράμετρο να βρίσκεται στο απόγειό της και όλες να συνεργάζονται σαν ένας παράγοντας. Η Αμερική διέθετε το κεφάλαιο, διέθετε την εργασία και, τελικά, διέθετε την τεχνολογία. Τα γεγονότα και τα στοιχεία είναι άκρως αποκαλυπτικά. Ως προς το κεφάλαιο, το κόστος του Προγράμματος Απόλλων ήταν αστρονομικό. Ο ετήσιος προϋπολογισμός της Εθνικής Διεύθυνσης Αεροναυτικής και Διαστήματος (NASA) αυξήθηκε από τα 500 εκατομμύρια το 1960 στο μέγιστο ύψος των 5,2 δισεκατομμυρίων το 1965 ποσοστό ίσο με το 5,3% του ομοσπονδιακού προϋπολογισμού εκείνης της χρονιάς (το 5% του σημερινού αμερικανικού προϋπολογισμού θα ήταν γύρω στα 125 δισεκατομμύρια δολάρια). Ως μέτρο σύγκρισης, ο πόλεμος του Βιετνάμ υπολογίζεται ότι στοίχισε στις ΗΠΑ γύρω στα 111 δισεκατομμύρια δολάρια (686 δισεκατομμύρια δολάρια με τιμές δολαρίου 2008). Συνολικά, το τελικό κόστος του Προγράμματος Απόλλων κυμαινόταν μεταξύ των 20 και 25 δισεκατομμυρίων δολαρίων με τιμές του 1969 (ή περίπου 135 δισεκατομμύρια δολάρια με τιμές του 2005). Τα χρήματα ήταν μόνο το ένα συστατικό στοιχείο της πρόκλησης του Προγράμματος Απόλλων. Προκειμένου να πραγματώσει το στόχο της, η Αμερική έπρεπε να στηριχθεί και τους άλλους δύο πυλώνες: την εργασία και την τεχνολογία. Ευτυχώς για την Αμερική, μπορούσε να το κάνει. Για το σκοπό αυτό, στρατολογήθηκε ένας τεράστιος αριθμός posxathikeidysi009s092.indd 31

32 ΠΩΣ ΧΑΘΗΚΕ Η ΔΥΣΗ ανθρώπων. Φτάνοντας στο 1966, το πολιτικό προσωπικό της NASA είχε φτάσει στα 36.000 άτομα, σε σύγκριση με τις 10.000 που απασχολούσε η υπηρεσία το 1960. Το διαστημικό πρόγραμμα της NASA θα απαιτούσε επίσης τη στροφή της υπηρεσίας σε πολλές χιλιάδες εξωτερικών συνεργατών, τεχνικών και επιστημόνων. Από το 1960 έως το 1965 ο αριθμός των ανθρώπων που εργάζονταν στο πρόγραμμα δεκαπλασιάστηκε, φτάνοντας από τα 36.000 στο ασύλληπτο νούμερο των 376.000. Το πλέον κρίσιμο σημείο εδώ δεν ήταν ότι η NASA έπρεπε να βρει τόσο πολλούς ταλαντούχους ανθρώπους, αλλά μάλλον ότι μπορούσε να το κάνει. Κι εκεί όπου το ταλέντο δεν υπήρχε, η NASA το δημιουργούσε. Ιδιωτικές εταιρείες, ερευνητικά ινστιτούτα και πανεπιστήμια παρείχαν την πλειονότητα αυτού του προσωπικού. Αυτό το εργατικό δυναμικό ήταν εκείνο το οποίο θα εφεύρισκε και θα κατασκεύαζε την τεχνολογία που θα εκτόξευε την Αμερική στην πρώτη θέση της κούρσας του διαστήματος και θα οδηγούσε τον Νιλ Άρμστρονγκ και τον Μπαζ Όλντριν στη σελήνη μια επιτυχία η οποία συχνά, ακόμη και σήμερα, αναφέρεται ως το σπουδαιότερο επιστημονικό επίτευγμα στην ιστορία. Τα τεχνολογικά κατορθώματα του Προγράμματος Απόλλων προκαλούσαν πραγματικά δέος. Ενώ παρακολουθούσε έκθαμβο το επίτευγμα αυτό, το περίπου ένα πέμπτο του πληθυσμού του πλανήτη που είδε τη ζωντανή τηλεοπτική μετάδοση της πρώτης προσελήνωσης του Προγράμματος Απόλλων, θα δυσκολευόταν να αντιληφθεί την εκπληκτική, μη ορατή, τεχνολογική ιδιοφυΐα η οποία το κατέστησε εφικτό. Η ιδέα μιας προσελήνωσης είχε περάσει από δέκα χρόνια δοκιμών, μοντέλων και αναρίθμητων υπαναχωρήσεων, προκειμένου να καταστεί πραγματικότητα. Από τους πελώριους πυραύλους «Κρόνος» που διέθεταν ανυψωτική ισχύ ικανή να μεταφέρει ένα αμερικανικό καταδρομικό στο διάστημα, μέχρι τη σεληνάκατο η posxathikeidysi009s092.indd 32

ΤΑ ΠΡΑΓΜΑΤΑ ΠΡΙΝ 33 οποία οδήγησε δύο άντρες βάρους 70 κιλών ο καθένας στη σελήνη και από εκεί στο καθένα από τις εκατοντάδες χιλιάδες εξαρτημάτων και στοιχείων που έπρεπε να ερευνηθούν, να σχεδιαστούν, να κατασκευαστούν και να δοκιμαστούν, ο συνολικός μηχανισμός του Προγράμματος Απόλλων ήταν συγκλονιστικά αχανής και πολυσύνθετος. Το ζήτημα δεν έληξε εκεί: Το πρόγραμμα προσέφερε ώθηση σε πολλούς τομείς της τεχνολογίας με περιφερειακή χρησιμότητα στην κατασκευή πυραύλων και τις επανδρωμένες διαστημικές πτήσεις, όπως τα ηλεκτρονικά συστήματα πλοήγησης, τις τηλεπικοινωνίες και τους υπολογιστές, καθώς και στους τομείς της μηχανικής, της στατιστικής, καθώς και της πολιτικής, μηχανολογικής και ηλεκτρολογικής μηχανικής. Αυτή είναι η δύναμη των ιδεών. Πέρα από τη μηχανή ή το κατασκεύασμα που αποτελεί το άμεσο προϊόν της προσπάθειας, ο αντίκτυπος περιμετρικά μεταφράζεται σε απτή τεχνολογική πρόοδο. Κι επειδή από τη στιγμή που μια ιδέα κυκλοφορήσει μπορεί να χρησιμοποιηθεί και να βελτιωθεί από οποιονδήποτε, οπουδήποτε, μια ιδέα έχει μηδενικό οριακό κόστος. Ακόμη κι αν το επιθυμούσε, καμία χώρα εκτός της Αμερικής δεν διέθετε τη δυνατότητα το κεφάλαιο, την εργασία και την τεχνολογία προκειμένου να σχεδιάσει, να αναπτύξει και να εκτελέσει την προσελήνωση. Η Ρωσία δεν απείχε πολύ στις επενδύσεις στο διαστημικό της πρόγραμμα, εξ ου και η εμφάνιση της Κούρσας του Διαστήματος, όμως με την πάροδο του χρόνου κατέστη σαφές ότι δεν θα μπορούσε να αντεπεξέλθει στον ανταγωνισμό. Η απουσία οιουδήποτε από αυτά τα στοιχεία θα σήμαινε πως η Αμερική δεν θα μπορούσε να πετύχει τις διαστημικές φιλοδοξίες της. Το θέμα είναι ότι, εφόσον υπάρχουν αυτά τα τρία στοιχεία, το αδύνατο καθίσταται δυνατό οι οικονομίες, και κατά συposxathikeidysi009s092.indd 33

34 ΠΩΣ ΧΑΘΗΚΕ Η ΔΥΣΗ νέπεια οι χώρες, καθίστανται σημαντικές και αναγνωρισμένες δυνάμεις. Ωστόσο, αν το κεφάλαιο, η εργασία και η τεχνολογία χρησιμοποιηθούν λανθασμένα και κατανεμηθούν άστοχα, τότε η οικονομική παρακμή της χώρας δεν είναι μόνο προβλέψιμη, αλλά επιπλέον επιταχύνεται. Αυτό που είναι σαφές, και εκείνο που σκοπεύει να καταδείξει το βιβλίο αυτό, είναι ότι οι εσκεμμένες (αμερικανικές) δημόσιες πολιτικές επιδεινώνουν την κατάσταση και επιτείνουν αυτή την οικονομική υποχώρηση εξασθενώντας αυτά τα τρία στοιχεία. Η οικονομική μεγέθυνση της Αμερικής δεν είναι απλώς μικρότερη από ό,τι θα μπορούσε να ήταν σε άλλη περίπτωση, αλλά επι πλέον η συνολική οικονομική της κάμψη είναι αναμφισβήτητα ταχύτερη και οξύτερη από ό,τι θα ήταν αν λάμβανε ορθότερες πολιτικές αποφάσεις. Ακολουθεί μια παρουσίαση του τρόπου με τον οποίο αυτοί οι τρεις συντελεστές, μεμονωμένα και συλλογικά, επέδρασαν στην παρακμή της Δύσης. Επιπλέον, δύο άλλες πλευρές είναι οι θεμελιώδεις: η αντίστοιχη ποσότητα και ποιότητά τους. Για να γίνει το επιχείρημα απολύτως σαφές, δεν είναι μόνο η ποσότητα του κεφαλαίου, η ποσότητα της εργασίας και η ποσότητα της τεχνολογίας αυτό που μας απασχολεί εξίσου μεγάλη σημασία για τον καθορισμό της οικονομικής επιτυχίας ή αποτυχίας έχει η ποιότητα. Με άλλα λόγια, ο τρόπος με τον οποίο κατανέμεται το κεφάλαιο, οι ικανότητες του εργατικού δυναμικού και η φύση της τεχνολογίας. Από τον πρώτο καιρό της συζήτησης γύρω από την οικονομική μεγέθυνση, το κεφάλαιο θεωρούνταν η βασική κινητήρια δύναμη για τον καθορισμό της αποτυχίας ή της επιτυχίας μιας χώρας. Επομένως, φαντάζει σωστό και δίκαιο το βιβλίο να στρέψει αρχικά την προσοχή του σε αυτό το καθοριστικής σημασίας θέμα. posxathikeidysi009s092.indd 34