ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑΙΣΤΟΡΙΑΣΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ. ΜωυσίδουΜελίνα ( κύριαμεταπτυχιακήεργασία)

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑΙΣΤΟΡΙΑΣΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΜωυσίδουΜελίνα ( κύριαμεταπτυχιακήεργασία) Οι Θεομητορικοί ύμνοι Ἂνωθενοιπροφήταικαι ἚπισοίχαίρειστηνμνημειακήμεταβυζαντινήτέχνητηςΕλλάδας. Επιβλέπωνκαθηγητής :ΑθανάσιοςΣέμογλου. Θεσσαλονίκη 2009

Περιεχόμενα. Εισαγωγή....2 Α. Κατάλογος...6 1. «Άνωθεν οι προφήται»....7 2. «Επί σοι χαίρει»....57 Β. «Άνωθεν οι Προφήται». Εικονογραφική μελέτη...83 1. Γένεση της εικονογραφίας...84 2. Μεταβυζαντινή εικονογραφία...98 Γ. «Επί σε χαίρει κεχαριτωμένη». Εικονογραφική μελέτη....109 1. Γένεση της εικονογραφίας....110 2. Μεταβυζαντινή εικονογραφία...116 Δ. Συμπεράσματα....127 Βραχυγραφίες περιοδικών - Βιβλιογραφία...130 Κατάλογος εικόνων...145 Παράρτημα...146 Πίνακες...147 Θεομητορικοί ύμνοι...167 Κατάλογος πινάκων...168 1

Εισαγωγή. Η Παναγία, ως μητέρα του Θεού κατέκτησε πολύ νωρίς σημαίνουσα θέση στη λατρεία της Εκκλησίας, που αποτελεί το σώμα του Υιού της 1. Αποτέλεσε το αντικείμενο της μεγαλύτερης λατρευτικής εκδήλωσης, με τέτοιο τρόπο, ώστε το όνομα της Θεοτόκου να είναι η πρώτη και κύρια επίκληση των πιστών, το υπόδειγμα του χριστιανικού βίου και γενικά το αντικείμενο της ευσέβειας του ορθόδοξου λαού 2. Η διδασκαλία της ανατολικής ορθόδοξης εκκλησίας για το πρόσωπο της Μαρίας συνοψίζεται μέσα από τους όρους Θεοτόκος, Αειπάρθενος και Παναγία 3, διασαφηνίζοντας έτσι το δόγμα της ορθόδοξης πίστης, που ανά περιόδους πλήττονταν από διάφορες αιρέσεις. Αν και η λατρεία της Θεοτόκου σε σχέση με την υπόλοιπη αναπτυχθείσα λατρεία, ιδιαιτέρως αυτής των μαρτύρων, καθυστέρησε να κάνει την εμφάνιση της, από τις αρχές του 5 ου αι. καθίσταται το σημαντικότερο σημείο της εκκλησιαστικής θείας λατρείας. Σε σύντομο χρονικό διάστημα η έκφραση τιμής και σεβασμού προς το πρόσωπο της Παναγίας, ξεχώριζε σε ένταση, παλμό και περιεχόμενο, κάθε λατρευτικής εκδήλωσης των χριστιανών προς τους Αποστόλους, Μάρτυρες, Οσίους και λοιπούς Αγίους. Οι τρόποι με τους οποίους εκδηλώθηκε η λατρεία της Παναγίας υπήρξαν πολλοί. Η παλαιότερη έκφραση τιμής και σεβασμού προς τη Θεοτόκο γίνεται μέσω του κηρύγματος και της διδασκαλίας των Πατέρων της εκκλησίας μας. Από τον 5 ο αι. κάνουν την εμφάνιση τους οι πρώτοι ναοί, που ιδρύονται προς τιμήν της. Την ίδρυση των ναών ακολουθεί η εμφάνιση των εικόνων της Θεοτόκου. Στο σημείο αυτό θα 1 Ο όρος λατρεία, αφορά εκδήλωση των πιστών προς τον Θεό. Η Παναγία μπορεί να δέχεται μόνο την τιμή και τον σεβασμό των πιστών. 2 Σιώτη, Η εμφάνιση της λατρείας, σελ. 177-192. 3 Σπουρλάκου-Ευτυχιάδου, Η Παναγία, σελ. 3-60. 2

πρέπει να τονισθεί, ότι οι παραστάσεις της Θεοτόκου σε τοιχογραφίες κατακομβών του 2 ου και 3 ου αι. δεν σχετίζονται με τη λατρεία της Παναγίας. Σκοπός τους ήταν η απεικόνιση σκηνών της Καινής Διαθήκης, όπου τυγχάνει να λαμβάνει μέρος και αυτή. Χρονολογία σταθμός για την έναρξη της λατρείας της Παναγίας αποτελεί το έτος 431 μ.χ., οπότε συνήλθε η Γ Οικουμενική Σύνοδος της Εφέσου. Οι χριστολογικές συζητήσεις και οι διδασκαλίες των πατέρων της εκκλησίας, που καταπολέμησαν τις αιρέσεις του Αρειανισμού και του Νεστοριανισμού, έπαιξαν καταλυτικό ρόλο στη διάδοση της λατρείας της Παναγίας, ως μητέρας του Θεού. Με απόφαση της Γ Οικουμενικής Συνόδου, λοιπόν, καθιερώθηκε ο όρος Θεοτόκος. Αποτέλεσμα της μεγάλης σημασίας, που αποκτά η Παναγία στη Θεολογία και τη λατρεία της Συνόδου του 431, είναι η τοποθέτηση της στην αψίδα των ναών, ως ένθρονης και Βρεφοκρατούσας πλαισιωμένης από αρχαγγέλους φρουρούς, υπογραμμίζοντας έτσι το δόγμα της Θείας Ενσαρκώσεως. Τον ίδιο σκοπό εξυπηρετεί και η δόξα, που για πρώτη φορά περιβάλλει την Βρεφοκρατούσα της αψίδας στον ναό της Παναγιάς Κανακαριάς στην Κύπρο 4. Το ψηφιδωτό αυτό θα πρέπει να θεωρηθεί, ως αντίδραση των ορθοδόξων μοναχών κατά του Μονοφυσιτισμού, που καταδικάστηκε από την Δ Οικουμενική Σύνοδο της Χαλκηδόνας του 451 αποκρυσταλλώνοντας το δόγμα των δύο φύσεων του Χριστού. Έξαρση της λατρείας της Παναγίας παρατηρούμε για ακόμη μια φορά την περίοδο της βασιλείας των Κομνηνών. Την περίοδο αυτή, η αυτοκρατορία δοκιμάζεται από πνευματικά και θρησκευτικά κινήματα, που τείνουν να διαταράξουν την σταθερότητα και την ηρεμία που υπήρχε στους κόλπους της εκκλησίας τους δύο τελευταίους αιώνες, μετά τον θρίαμβο της Ορθοδοξίας 5. Μεταξύ των δογματικών αληθειών που αμφισβητούνται την περίοδο αυτή, εντάσσεται και το δόγμα της Ενσαρκώσεως, η οποία κατέστη δυνατή μέσω της Παναγίας. Για την αντιμετώπιση του μείζονος αυτού προβλήματος, νεόδμητοι ναοί αφιερώνονται στη Θεοτόκο, ενώ η θεομητορική εικονογραφία πρωταγωνιστεί στο εικονογραφικό πρόγραμμα των ναών. Μετά την Άλωση της Πρωτεύουσας παρατηρείται για τρίτη και τελευταία φορά προβολή του προσώπου της Παναγίας μέσω της τέχνης, στην οποία, όπως είναι φυσικό, βρίσκουν αντανάκλαση τα θεολογικά, κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα κάθε εποχής. Νέα εικονογραφικά θέματα γεννιούνται, όπως επί παραδείγματι συμβαίνει με το «Επί σοι Χαίρει», ενώ δίνεται έμφαση σε θέματα της θεομητορικής εικονογραφίας, 4 Sacopoulou, La Theotokos. 5 G. Babić, Les discussions christologiques, σελ. 368-386. 3

που έκαναν την εμφάνιση τους ήδη από την Βυζαντινή περίοδο. Ένα τέτοιο παράδειγμα θέματος, είναι και ο θεομητορικός ύμνος «Άνωθεν οι Προφήται». Η Θεομητορική εικονογραφία επιλέγεται για να διακοσμήσει αρχιτεκτονικές επιφάνειες, φορητές εικόνες, αλλά και έργα μικροτεχνίας, όπως επιτραχήλια, παναγιάρια και άλλα. Η συχνή απεικόνιση του προσώπου της Θεοτόκου στην τέχνη καθιστά σαφή την πρόθεση των αγιογράφων να προβάλλουν την μορφή και τον σπουδαίο ρόλο της στην εκπλήρωση του σχεδίου της Θείας Οικονομίας. Συνάμα, η συχνότατη επιλογή της για την διακόσμηση ζωγραφικών επιφανειών, μπορεί να συσχετιστεί με την ιδέα της Θεοτόκου προστάτιδας της Κωνσταντινουπόλεως, αποδίδοντας έτσι στην εικονογραφία της εποχής ενδεχομένως και ένα πολιτικό χαρακτήρα. Αν και η μελέτη των θεμάτων της μαριολογικής εικονογραφίας, έχουν απασχολήσει, κατά καιρούς το ενδιαφέρον πολλών ερευνητών, ωστόσο τόσο το «Άνωθεν οι Προφήται», όσο και το «Επί σοι Χαίρει», δεν έχουν τύχει θερμού ενδιαφέροντος και συστηματικής προσεγγίσεως. Θα ήταν ανακριβές, εάν υποστηρίζαμε, πως απουσιάζουν παντελώς αξιόλογα πονήματα πάνω στο συγκεκριμένο θέμα. Ωστόσο, πρέπει να καταστήσουμε σαφές, πως πρόκειται για μεμονωμένα άρθρα, δημοσιευμένα σποραδικά σε ελληνικά και ξένα επιστημονικά περιοδικά και όχι για κάποια συνθετική δουλειά επάνω στην εν λόγω θεομητορική υμνογραφία. Εξαιρετικής σπουδαιότητας, στην μελέτη του «Άνωθεν οι προφήται», είναι το άρθρο της Ντούλας Μουρίκη με αντικείμενο την ιδιάζουσα εικονογράφηση του τρούλου της Περιβλέπτου του Μυστρά 6. Στη μελέτη αυτή γίνονται πολύτιμες διαπιστώσεις, που συμβάλουν στην κατανόηση του εικονογραφικού θέματος. Τη δημοσίευση της Μουρίκη, ακολουθούν αρκετές ακόμη, που όμως καμία από αυτές δεν έχει ως κύριο αντικείμενο της, την μελέτη της εν λόγω εικονογραφίας, αλλά παρουσιάζουν ακροθιγώς τα βασικά ζητήματα αυτής 7. Καλύτερη είναι η κατάσταση που επικρατεί σε ότι αφορά την μελέτη του έτερου εικονογραφικού θέματος, του «Επί σοι Χαίρει». Το θέμα έχει μελετηθεί 6 Μουρίκη, Προεικονίσεις, σελ. 217-251. 7 Χαρακτηριστικά αναφέρουμε το άρθρο του Τίτου Παπαμαστοράκη για τον Άγιο Γεώργιο Βιανού Κρήτης(Παπαμαστοράκης, Η ένταξη των προεικονίσεων της Θεοτόκου, σελ 315-327.), το άρθρο της Vesna Milanovic, που δημοσιεύεται το 1987 και αφορά κυρίως σερβικά παραδείγματα του θέματος (Milanović, Les prophetes t ont annoncee, σελ. 409-424.) και ακολουθούν οι Νικόλαος Δρανδάκη(Δρανδάκης, Το εικονογραφικό θέμα «Άνωθεν οι προφήται», σελ. 195-200.), Ευγενία Πάντου (Πάντου, Μεταβυζαντινή εικόνα, σελ. 343-351.) και άλλοι. 4

ενδελεχώς από Ρώσους μελετητές, εξαιτίας της συχνότατης απεικόνισης του σε Ρωσικές φορητές εικόνες 8. Στην Ελλάδα, μια πρώτη προσέγγιση του θέματος γίνεται από την Βενετία Κώττα, η οποία αντιπαραβάλλοντας την πρωιμότερη εικόνα του θέματος 9 με ανάλογα έργα ρωσικής τέχνης, αναζητά την καταγωγή της εν λόγω εικονογραφίας. Μια πρώτη συστηματική μελέτη του θέματος επιχειρείται από τον Θεολόγο Αλιπράντη το 2001, ο οποίος εξετάζει αναλυτικά παραδείγματα του θέματος στην τέχνη των φορητών εικόνων της κρητικής σχολής. Ωστόσο, πρέπει να υπογραμμίσουμε, ότι απουσιάζει από την έρευνα μια αντίστοιχη μελέτη του εν λόγω θέματος για την μνημειακή ζωγραφική. Από τα παραπάνω γίνεται λοιπόν αισθητή η απουσία κάποιας συνθετικής εργασίας επάνω στην μελέτη των δύο υμνογραφικών θεμάτων. Μέσα από τις σελίδες που θα ακολουθήσουν επιδιώξαμε να πληρώσουμε το κενό αυτό στη μελέτη της θεομητορικής εικονογραφίας. Το ενδιαφέρον μας επικεντρώθηκε κυρίως στα χρόνια μετά την Άλωση μέχρι το τέλος του 17 ου αι.. Επιχειρήσαμε να συγκεντρώσουμε τον μέγιστο δυνατό αριθμό παραδειγμάτων των δύο θεμάτων, η ανάλυση των οποίων θα μας επέτρεπε να συνάγουμε συμπεράσματα, τα οποία ελπίζουμε πως θα προάγουν την έρευνα γύρω από τις θεομητορικές απεικονίσεις. Θα ήταν σκόπιμο να αναφέρουμε, πως στην προσπάθεια μας αυτή συναντήσαμε αρκετές δυσκολίες. Το εικονογραφικό πρόγραμμα πολλών μεταβυζαντινών ναών παραμένει αδημοσίευτο, ώστε ήταν εξαιρετικά δύσκολος τόσο ο εντοπισμός των παραδειγμάτων μας, όσο και η ανεύρεση φωτογραφιών αρκετών παραστάσεων, που αποτελούν αντικείμενο μελέτης της εργασίας μας. Για την αντιμετώπιση αυτού του μείζονος προβλήματος κρίθηκε αναγκαία η συνεργασία μας με πολλές Εφορείες Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, που μας χορηγήσαν άδεια επίσκεψης και φωτογράφησης των αδημοσίευτων μνημείων. Σπουδαία, προς το σκοπό αυτό, κρίθηκε και η συνεργασία μας με την ερευνήτρια κ. Σταυρούλα Σδρόλια, που μας εξασφάλισε φωτογραφίες παραστάσεων δύο ναών των Βραγγιανών Ευρυτανίας, προερχόμενες από το προσωπικό της αρχείο. 8 Lichacev, Materially dlja istorii russkovo ikonopisanija & Georgievskij Druzinin, Les fresques du monastère de Therapon 9 Κωττα, Περί σπανίας παραστάσεως της Θεοτόκου, σελ. 673-685. 5

6 Α. Κατάλογος

1. «Άνωθεν οι προφήται». Δελτίο Νούμερο 1 Άγιο Νικόλαος Αναπαυσάς Μετέωρα. Χρονολόγηση :1527 10 Θέση: Καθολικό, νοτιοδυτική γωνία νάρθηκα. Περιγραφή: Η Θεοτόκος έχει εικονισθεί εντός κόγχης που βρίσκεται στην νοτιοδυτική γωνία του νάρθηκα. Πρόκειται για μια ένθρονη Βρεφοκρατούσα, η οποία επιγράφεται ως «Ελπίς των ζώντων». Ο μικρός Χριστός στην αγκαλιά της κρατεί 10 Χρονολογείται με ασφάλεια χάρη στην σωζόμενη κτητορική επιγραφή(12-10- 1527).βλπ. Σοφιανός Τσιγαρίδας, Άγια Μετέωρα, σελ. 260-263. 7

κλειστό ειλητό με το αριστερό χέρι και εκτείνει το δεξί ευλογώντας προς την κατεύθυνση, που έχει εικονιστεί ένας από τους κτήτορες του ναού, ο Μητροπολίτης Λαρίσης Διονύσιος 11. Επιγραφή, δίπλα στην μορφή του Χριστού, τον χαρακτηρίζει ως «ο Προαιώνων Θεός». Στο μέτωπο της κόγχης εικονίζονται έξι συνολικά προφήτες τοποθετημένοι εντός μεταλλίων που δημιουργούν ελικοειδείς ανθοφόροι βλαστοί. Καθένας τους κρατεί ανεπτυγμένο ειλητάριο με χωρία προφητειών τους και συνοδεύεται από το αντικείμενο βιβλική προεικόνιση της Παναγίας. Ξεκινώντας από αριστερά προς τα δεξιά, εικονίζεται πρώτος ο Ιεζεκιήλ με την κλειστή Πύλη και την επιγραφή: «ΕΓΩ ΔΕ / ΠΥΛΗΝ / ΙΔΩΝ ΣΕ / ΚΕΚΛΙΣ/ΜΕΝΗΝ». Επόμενος προφήτης είναι ο Γεδεών συνοδευόμενος από τον πόκο και με την επιγραφή : «ΣΥ Ο ΠΟ/ΚΟΣ Ο ΔΡΟ/ΣΟΡΗΤΟΣ / ΚΟΡΗ». Αριστερά από τον τελευταίο εικονίζεται ένα ακόμη πρόσωπο, ο Ιερεμίας 12. Ο τελευταίος έχει το δεξί χέρι υψωμένο σε χειρονομία λόγου, ενώ με το αριστερό κρατά ανεπτυγμένο ειλητό, όπου διαβάζουμε την επιγραφή: «ΟΔΟΝ Ι/ΔΟΝ ΣΕ/ ΠΡΟΞΕ/ΝΟΝ ΣΩΤΗΡΙ/ΑΝ». Πλησίον της μορφής έχει εικονισθεί και η οδός, που αναφέρεται στο κείμενο του ειλητού. Τον Ιερεμία διαδέχεται ο προφήτης Ιακώβ συνοδευόμενος από την κλίμακα και φέροντας ειλητό με αναγεγραμμένο επάνω του το: «ΣΥ ΚΑΙ / ΚΛΙΜΑΞ». Ακόμη, έχει αποδοθεί ο προφήτης Μωυσής με την Φλεγόμενη Βάτο και στο ειλητό του διαβάζουμε το : «ΕΓΩ ΒΑ/ΤΟΝ ΣΕ / ΜΗ ΦΛΕ/ΓΟΜΕ/ΝΗ». Τελευταία μορφή είναι αυτή του Ααρών, που βαστεί την ανθισμένη ράβδο με το δεξί χέρι, ενώ με το αριστερό ανεπτυγμένο ειλητό, όπου αναγράφεται το: «ΕΓΩ ΔΕ / ΡΑΒΔΟΝ / ΒΛΑΣΤΙ/ΣΑΣΑ ΙΔΟΝ / ΣΕ ΠΑΡΘΕΝΕ». Πρέπει να σημειωθεί, ότι επάνω από κάθε βιβλική προεικόνιση της Θεοτόκου έχει απεικονισθεί η τεφρόχρωμη εικόνα τύπος της Παναγίας, στην οποία εγγράφεται το : «Μ(ΗΤΗ)Ρ Θ(ΕΟ)Υ» καθιστώντας σαφέστερη την τυπολογική συσχέτιση της Θεοτόκου με τα αντικείμενα, που συνοδεύουν τους προφήτες. Ακόμη, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, την Παναγία πλαισιώνουν δύο εκκλησιαστικά πρόσωπα, ο Μητροπολίτης Λαρίσης Διονύσιος και ο Έξαρχος Σταγών Νικάνορας, στον πρώτο, μάλιστα, από τους δύο είναι στραμμένος 11 Δίπλα στην παράσταση, αλλά προς την αντίθετη από την μορφή του Μητροπολίτη Λαρίσης Διονυσίου κατεύθυνση, έχει εικονιστεί ο έξαρχος Σταγών Νικάνορας 12 Το μετάλλιο της μορφής δεν εντάσσεται ακριβώς στην κυκλική διάταξη γύρω από την κόγχη με την Παναγία, όπως τα υπόλοιπα, αλλά βρίσκεται στην περιφέρεια αυτής. 8

ευλογώντας ο Χριστός 13. Η παρουσία των τελευταίων προσώπων που δέονται για την σωτηρία της ψυχής τους, δίνει έναν εσχατολογικό χαρακτήρα στην παράσταση που μελετάμε. Η εντύπωση αυτή ενισχύεται, αν λάβουμε υπόψη μας την λοιπή εικονογράφηση του χώρου. Ειδικότερα, πρέπει να αναφερθεί, ότι απέναντι ακριβώς από την εν λόγω παράσταση έχει απεικονισθεί η Δευτέρα Παρουσία, που απλώνεται σε όλον τον ανατολικό τοίχο του νάρθηκα 14. Βιβλιογραφία. Δ. Σοφιανός- Ε. Τσιγαρίδας, Αγια Μετέωρα : Ιερά Μονή Αγίου Νικολάου Αναπαυσά Μετεώρων : ιστορία, τέχνη, Ιερά Μονή Αναπαυσά 2003, σελ.260-263. 13 Ο κύριος δωρητής κτήτορας του ναού είναι ο Ιεροδιάκονος Κυπριανός, που απεικονίζεται σε στάση γονυκλισίας στον βόρειο τοίχο του ιερού βήματος. Για την κτητορική επιγραφή βλπ. Σοφιανός Τσιγαρίδας, Άγια Μετέωρα, σελ. 260-263. 14 Το «Άνωθεν οι Προφήται» συνδυάζεται με παραστάσεις εσχατολογικού χαρακτήρα και στην Μονή Ντίλιου Ιωαννίνων. Εκεί ο θεομητορικός ύμνος καταλαμβάνει την αετωματική απόληξη του δυτικού τοίχου του νάρθηκα και απέναντι του απεικονίζεται η Δευτέρα Παρουσία. Βλ Δελτίο Νούμερο 3. 9

Δελτίο Νούμερο 2 Μονή Φιλανθρωπινών. Νήσος Ιωαννίνων. Χρονολόγηση: 16 ος αι.(1542) Θέση: Καθολικό, ανατολικό τύμπανο νάρθηκα, τρίτη ζώνη. Περιγραφή: Στο μέσον της παράστασης βρίσκεται η Παναγία στον τύπο της ένθρονης Βρεφοκρατούσας, να πατά σε υποπόδιο. Ακριβώς πίσω από την κεντρική μορφή υπάρχουν δύο αρχάγγελοι, ένας εκ δεξιών και ένας εξ αριστερών της, που προσκλίνουν ελαφρώς προς αυτήν. Οι μορφές των προφητών είναι οργανωμένες σε δύο ομίλους και ακολουθούν μια κυκλική διάταξη. Κάθε μορφή βρίσκεται εντός μεταλλίων, που δημιουργούν ελικοειδείς ανθοφόροι βλαστοί 15 και στρέφεται προς την ένθρονη Θεοτόκο. Όλες οι μορφές συνοδεύονται από τα ιδιαίτερα αντικείμενα-προεικονίσεις της Παναγίας. Ξεχωριστό εικονογραφικό στοιχείο της παράστασης αποτελεί η απόδοση του τύπου εικόνας της Παναγίας δίπλα από κάθε μορφή προφήτη 16. 15 Με ανάλογο τρόπο και στην μονή Ντίλιου, Λίβα-Ξανθάκη, Μονή Ντίλιου, σελ. 173-174. 16 Αυτό το εικονογραφικό στοιχείο μας παραπέμπει στην αντίστοιχη παράσταση του Αγίου Νικολάου Λαύρας, που είναι το μόνο γνωστό έργο του Φράγκου Κεταλάνου,. Για την παράσταση «Άνωθεν οι προφήται» στον Άγιο Νικόλαο Λαύρας βλ.semoglou. Le décor mural de la chapelle athonite de Saint Nikolaς, πιν 11 α σελ.32 & Δρανδάκης, Το εικονογραφικό θέμα «Άνωθεν οι προφήται»,σελ.195-200. Για την σχέση Φράγκου Κατελάνου και Κονταρήδων βλ. Δεληγιάννη Δωρή, Γύρω από το εργαστήρι των Κονταρήδων, σελ.103-137. 10

Ξεκινώντας από την περιγραφή του αριστερού ομίλου, επάνω και δεξιά της Θεοτόκου, έχει απεικονισθεί ο προφήτης Ιακώβ συνοδευόμενος από την κλίμακα και φέροντας ειλητό 17. Δίπλα του έχει παρασταθεί ο Γεδεών με τον πόκο, φέροντας ανεπτυγμένο ειλητό με το αριστερό χέρι, στο οποίο αναγράφεται το «ΠΟΚΟΝ ΣΕ». Στην συνέχεια, έχει αποδοθεί η μορφή του προφήτη Αββακούμ συνοδευόμενη από το κατάσκιον όρος και κρατώντας ειλητό με το αριστερό χέρι, όπου διαβάζουμε το «ΘΕΟΥ ΤΟ ΟΡΟΣ». Τελευταίος του ομίλου είναι ο προφήτης Ιερεμίας με την οδό και τη σχετική επιγραφή στο ειλητάριο του: «ΟΔΟΝ ΛΟΓΙΚΕ ΠΡΟΞΕΝΟΝ ΣΩΤΗΡΙΑΣ». Στον αριστερό όμιλο προφητών, επάνω αριστερά εικονίζεται ο Μωυσής με την φλεγόμενη βάτο φέροντας με το αριστερό χέρι ανεπτυγμένο ειλητό, στο οποίο αναγράφεται το «ΒΑΤΟΝ ΚΑΙΟΜΕΝΗΝ». Δίπλα του βρίσκεται ο Ααρών με την ανθισμένη ράβδο στο ένα χέρι και με ανεπτυγμένο ειλητάριο στο άλλο. Στην συνέχεια, συναντάμε τον Δανιήλ με το όρος, στο ειλητό του οποίου διαβάζουμε το : «ΟΡΟΣ ΝΟΗΤΟΝ». Τελευταία μορφή είναι αυτή του Ησαΐα με ειλητό στο αριστερό χέρι συνοδευόμενος από την ανθρακοφόρο λαβίδα 18. Η θέση της παράστασης είναι εξέχουσας σημασίας, καθώς προβάλλεται έντονα ο ρόλος της Θεοτόκου ως μέσου της ενσαρκώσεως του Θείου λόγου για την Σωτηρία του ανθρώπινου γένους. Περιστοιχίζεται από τους 24 οίκους του Ακαθίστου Ύμνου και συνδυάζεται με την παράσταση της Θυσίας του Αβραάμ. Η τελευταία αποτελεί βιβλικής προεικόνισης του πάθους και βρίσκεται στο ανώτερο μισό του δυτικού τυμπάνου του νάρθηκα 19, απέναντι ακριβώς από την εν λόγω παράσταση 20. Βιβλιογραφία. Μ. Αχειμάστου Ποταμιάνου, Οι τοιχογραφίες της Μονής του Άγιου Νικολάου των Φιλανθρωπινών, κορυφαίο μνημείο της Ηπείρου, Μοναστήρια Νήσου Ιωαννίνων. Πρακτικά Συμποσίου, Ιωάννινα 1999, σελ.17-22. 17 Η επιγραφή του ειληταρίου του δεν είναι ευανάγνωστη. 18 Απο το χωρίο της προφητείας, που αναγράφεται στο ειλητάριο διαβάζουμε μόνο την αντωνυμία «Εγώ». 19 Κάτω από την παράσταση της Θυσίας του Αβραάμ εικονίζονται τρεις οίκοι του Ακαθίστου Ύμνου. 20 Στην κορυφή της καμάρας του νάρθηκα υπάρχει η απεικόνιση του Χριστού, ως Μεγάλης Βουλής Άγγελος συνοδευόμενος από προφήτες. σε αντίστοιχες με αυτές της εν λόγω παράστασης και της θυσίας του Αβραάμ θέσεις του κυρίως ναού. Έχουν απεικονισθεί η Σταύρωση και η Ανάληψη στο δυτικό και ανατολικό τύμπανο αντίστοιχα. 11

Μ. Αχειμάστου-Ποταμιάνου, Η Μονή του Άγιου Νικολάου των Φιλανθρωπινών, Μοναστήρια Νήσου Ιωαννίνων. Ζωγραφική, Ιωάννινα 1999, σελ.25-26, εικ 110. Μ. Αχειμάστου Ποταμιάνου, Οι τοιχογραφίες της Μονής των Φιλανθρωπινών στο νησί των Ιωαννίνων, Αθήνα 2004, σελ. 95-103. Δεληγιάνη Δώρη, Γύρω από το εργαστήρι των Κονταρήδων. Συμβολή στην έρευνα για τη μαθητεία στην τοιχογραφία και τη συγκρότηση των εργαστηρίων των ζωγράφων κατά την Μεταβυζαντινή Περίοδο. Μοναστήρια Νήσου Ιωαννίνων. Πρακτικά Συμποσίου, Ιωάννινα 1999, σελ.103-137. 12

Δελτίο νούμερο 3 Ιερά Μονή Ντίλιου ή Στρατηγόπουλου. Νήσος Ιωαννίνων. Χρονολόγηση: 16ος αι.(1542) Θέση: Καθολικό, αετωματική απόληξη δυτικού τοίχου του νάρθηκα. Περιγραφή: Στο μέσον της παράστασης και ειδικότερα επάνω από το μονόλοβο παράθυρο, που υπήρχε και σήμερα είναι σφραγισμένο, έχει απεικονιστεί στηθαία η Θεοτόκος Βρεφοκρατούσα. Εκατέρωθεν της υπάρχουν δύο ολιγάριθμοι όμιλοι προφητών. Οι μορφές των τελευταίων εικονίζονται μετωπικές μέχρι την οσφύ και μέσα σε εγκολπώσεις που δημιουργούν ανθοφόροι βλαστοί. Κάθε μια φέρει ανεπτυγμένο ειλητό με το αριστερό χέρι και ευλογεί με το δεξί. Πρώτη μορφή μεταξύ των εικονιζόμενων προσώπων του δεξιού ομίλου, που με τα σημερινά δεδομένα είναι και ο πολυπληθέστερος από τους δύο, είναι ο προφήτης Μωυσής. Ταυτίζεται, αφενός χάρη στα φυσιογνωμικά του χαρακτηριστικά της 21, αφετέρου χάρη στην επιγραφή του ειληταρίου της, όπου αναγράφεται το : «ΕΓΩ ΒΑΤΟΝ ΚΑΙΟΜΕΝΗΝ». Την προηγούμενη διαδέχεται μια δεύτερη μορφή, που αναμφίβολα ταυτίζεται με τον Ησαΐα. Στο ειλητάριο της αναγράφεται το «ΣΥ ΘΕΟΤΟΚΕ ΛΑΒΙΣ ΑΝΘΡΑΚΟΦΟΡΟΣ». Επόμενη μορφή είναι αυτή του προφήτη Δανιήλ. Απεικονίζεται κατά τα λεγόμενα της Ερμηνείας, ως νέος και αγένειος. Στο ανεπτυγμένο ειλητάριο του υπάρχει παραφρασμένο τμήμα της προφητείας του 21 Για τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά του κάθε προφήτη βλπ. Διονύσιος εκ Φουρνά, Ερμηνεία σελ. 119-122. 13

«ΕΤΜΗΘΗ ΛΙΘΟΣ ΑΝΕΥ ΧΕΙΡΩΝ». Την προφητική ακολουθία ολοκληρώνει ο προφήτης Ααρών. Σε αντίθεση με τις προηγούμενες μορφές, πέραν του ειληταρίου του, όπου αναγράφεται το «ΕΓΩ ΡΑΒΔΟΝ ΒΛΑΣΤΗΣΑΣΑ», φέρει με το αριστερό χέρι το σύμβολο βιβλικής προεικόνισης της Θεοτόκου, την ανθισμένη ράβδο. Στον αριστερό όμιλο προφητών, πρώτος από νότο προς βορά εικονίζεται ο προφήτης Ιεζεκιήλ 22 φέροντας ανεπτυγμένο ειλητό, όπου αναγράφεται το «ΕΓΩ ΠΥΛΗΝ ΙΔΟΝ ΣΕ ΚΕΚΛΕΙΣΜΕΝΗΝ». Δίπλα του έχει αποδοθεί ο προφήτης Ιερεμίας, όπως μαρτυρεί η επιγραφή που τον συνοδεύει. Στο ειλητό του αναγράφεται το «ΟΔΟΝ ΕΙΔΟΝ ΣΕ ΠΡΟΞΕΝΟΝ ΣΩΤΗΡΙΑΣ». Τελευταία έχει παρασταθεί η μορφή του Ιακώβ. Φέρει ειλητό με το δεξί χέρι, όπου αναγράφεται το «ΣΥ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΞ», ενώ με το αριστερό κλίμακα. Εξετάζοντας την εικονογραφία του ναού διαπιστώνεται η εξέχουσα θέση της παράστασης. Στις υψηλότερες ζώνες του νάρθηκα απεικονίζονται 28 σκηνές από τον Θεομητορικό κύκλο 23, με αποκορύφωμα την εν λόγω παράσταση στην αετωματική απόληξη του δυτικού τοίχου 24. Βιβλιογραφία. Θ. Λίβα-Ξανθάκη, Το Καθολικό της Μονής Ντίλιου και οι τοιχογραφίες του Μοναστήρια νήσου Ιωαννίνων: ζωγραφική, Ιωάννινα 1993, σελ. 223-224 Θ. Λίβα-Ξανθάκη, Οι τοιχογραφίες της Μονής Ντίλιου, Ιωάννινα 1980, σελ. 172-173, εικ.77. 22 Σώζεται τμήμα της επιγραφής του ονόματος του: «ΚΙ». 23 Ο μεγάλος αριθμός σκηνών από την ζωή της Παναγιάς τοποθετεί το μνημείο σε ηγετική θέση μεταξύ αυτών που πραγματεύονται αντίστοιχη θεματολογία π.χ. Περίβλεπτος Μυστρά και Μονή της Χώρας. Μουρίκη, Προεικονίσεις, σελ. 215-251 & Underwood, The Kariye Djami,τομ. 3. 24 Στην αετωματική απόληξη του δυτικού τοίχου του κυρίως ναού και στον αντίστοιχο χώρο του ανατολικού τοίχου του νάρθηκα έχουν απεικονισθεί η Σταύρωση και η Δευτέρα Παρουσία αντιστοίχως, προβάλλοντας την ελπίδα για σωτηρία και μετά θάνατον ζωή. 14

Δελτίο νούμερο 4 Παρεκκλήσιο Αγίου Γεωργίου. Μ. Αγίου Παύλου, Άγιον Όρος. Χρονολόγηση: 1555 Θέση: Καθολικό, κορυφή κεντρικής καμάρας του νάρθηκα. Περιγραφή: Το εικονογραφικό θέμα που μελετάμε, έχει απεικονισθεί κατά μήκος της κεντρικής καμάρας του νάρθηκα. Όλα τα πρόσωπα εικονίζονται εντός μεταλλίων στο εσωτερικό των οποίων διακρίνουμε τέσσερις ομόκεντρες ζώνες διαφορετικού χρώματος. Τα μετάλλια ενώνονται μεταξύ τους με ρόμβους 25. Εξαίρεση αποτελεί το κεντρικό μετάλλιο της σύνθεσης, όπου το βάθος είναι ενιαίο. Στο μετάλλιο αυτό έχει εικονιστεί η Θεοτόκος με τον Χριστό μπροστά στο στήθος της. Ο Ιησούς ευλογεί με το δεξί χέρι, ενώ κρατά κλειστό ειλητό με το αριστερό. Εκατέρωθεν του κεντρικού μεταλλίου έχουν απεικονισθεί τα μετάλλια των προφητών, που συμπληρώνουν το θέμα. Πλησιέστερο σε αυτό της Θεοτόκου προς τα δυτικά είναι του προφήτη Ησαΐα. Ο τελευταίος εικονίζεται στραμμένος προς τα 25 Σύνδεση μεταλλίων με ρόμβους έχουμε και στο παράδειγμα της Μονής Βουλκάνου. Να σημειωθεί, ότι και εκεί το θέμα «Άνωθεν οι Προφήται» καταλαμβάνει το μέσον καμάρας. 15

αριστερά κατά τρία τέταρτα, με το δεξί χέρι εκτεινόμενο να δείχνει προς την Παναγία και με το αριστερό να κρατά ανεπτυγμένο ειλητό με την επιγραφή: «ΕΓΩ ΙΔΟΝ/ ΣΕ ΤΟΝ Έ/ΜΑΝΟΥΗΛ/ ΒΑΣΤΆζΩΝ» Στο αμέσως επόμενο μετάλλιο έχει εικονισθεί ο προφήτης Δανιήλ σχεδόν μετωπικός, με ελαφριά στροφή του κεφαλιού του προς τα δεξιά, όπου έχει αποδοθεί το όρος. Η μορφή έχει το δεξί χέρι υψωμένο σε ευλογία, ενώ με το αριστερό κρατά ανοιχτό ειλητό, όπου διαβάζουμε το: «ΕΘΕΏΡ/ΟΥ ΣΕ ΌΡΟΣ / ΕΞΟΎ ΓΑΡ / ΕΤΜΊΘΗ/ ΛΙΘΟΣ / Χ(ΑΙ)ΡΕ, ΚΟΡΗ». Στο τελευταίο, προς αυτήν την κατεύθυνση μετάλλιο, έχει εικονισθεί ο προφήτης Ιερεμίας σε στάση τριών τετάρτων στραμμένος στα αριστερά να δείχνει την Θεοτόκο με το δεξί χέρι, ενώ με το αριστερό να κρατά ανεπτυγμένο ειλητό με την επιγραφή : «ΕΒΑΣΤΑΣ / ΤΟΝ ΆΡΤΟΝ / ΤΗΣ ΖωΗΣ». Να σημειωθεί, ότι κάτω από το μετάλλιο του, έχει εικονισθεί φυτικό κόσμημα, που δηλώνει το τέλος της παράστασης προς αυτή την κατεύθυνση. Τρεις ακόμη προφήτες εικονίζονται ανατολικά του κεντρικού μεταλλίου. Πλησιέστερα σε αυτό έχει εικονισθεί ο προφήτης Μωυσής, μετωπικός, με το προφητικό πιλίδιο στην κεφαλή, φέροντας δίσκο με στάμνο 26. Στο επόμενο μετάλλιο εικονίζεται ο Ζαχαρίας, νέος και αγένειος να κρατεί ανεπτυγμένο ειλητό με το αριστερό χέρι, όπου το: «ΙΔΟΝ ΣΕ/ ΛΥΧΝΙ/ΑΝ ΕΠΤΑ/ΦΩΤΟΝ ΚΟ/ΡΗ». Στα δεξιά του εικονίζεται η λυχνία της επιγραφής. Τελευταία προς αυτήν την κατεύθυνση συναντάμε την μορφή του Ιεζεκιήλ. Στην κεφαλή φέρει προφητικό πιλίδιο και με το δεξί χέρι βαστά κεκλεισμένη πύλη, ενώ με το αριστερό ανεπτυγμένο ειλητό με την επιγραφή : «ΙΔΟΝ ΣΕ /ΠΥΛΗΝ ΚΕΚΛ/ΗΣΜΕΝΗΝ/ ΚΟΡΗ». Βιβλιογραφία. G. Millet, Monuments de l'athos relévés avec le concours de l'armée francaise d'orient et de l'ecole française d'athènes, Paris 1927, σελ. 187, εικ. 1,2,4. 26 Ο Μωυσής εικονίζεται να κρατεί στάμνο σε πολλά παραδείγματα της Μνημειακής ζωγραφικής, όπως η Περίβλεπτος, η Μονή της Χώρας κ.α.. Ο Μωυσής φέρεται να κρατά στάμνο και σε μια μεταβυζαντινή φορητή εικόνα της Φλωρεντίας Lazarev, pittura bizantina, εικ. 575. 16

Δελτίο Νούμερο 5 Μονή Αγίου Βησσαρίωνος (Δούσικο). Πύλη Τρικάλων. Χρονολόγηση : 1557 Θέση : Καθολικό, τύμπανο δυτικού τοίχου του νάρθηκα, επάνω από την θύρα εισόδου. Περιγραφή: Το κέντρο της σύνθεσης καταλαμβάνει η Θεοτόκος Βρεφοκρατούσα. Έχει εικονιστεί ένθρονη να πατά σε χαμηλό υποπόδιο. Φορά κυανό χιτώνα και ερυθρό ιμάτιο, ενώ στην κεφαλή φέρει στέμμα. Ο μικρός Χριστός στην αγκαλιά της έχει την κεφαλή του στραμμένη προς αυτήν. Εικονίζεται να ευλογεί με το δεξί χέρι, ενώ κρατά σφραγισμένο ειλητάριο με το αριστερό. Φορά κυανό χιτώνα και χρυσό ιμάτιο. 17

Εκατέρωθεν της Θεοτόκου και ειδικότερα στο ύψος των ώμων της, έχουν απεικονισθεί δύο αγγελικές μορφές. Τα πρόσωπα αυτά εικονίζονται μέχρι την οσφύ. Έχουν τα χέρια τους καλυμμένα σε ένδειξη σεβασμού και προσκλίνουν ελαφρώς προς την Παναγία. Τη σύνθεση συμπληρώνει πλήθος προφητικών μορφών τοποθετημένων με κυκλική φορά γύρω από τα κεντρικά πρόσωπα. Συνολικά έχουν απεικονισθεί δεκατέσσερα πρόσωπα εντός μεταλλίων, που δημιουργούν ελικοειδείς, ανθοφόροι βλαστοί. Καθένας τους φέρει ειλητάριο, στο οποίο αναγράφεται χωρίο των προφητειών του. Ωστόσο, πρέπει να σημειωθεί, ότι ορισμένες μόνο από τις μορφές συνοδεύονται από βιβλικό σύμβολο. Η πρώτη μορφή, στην αριστερή πλευρά της βάσης του τυμπάνου, θα πρέπει να ταυτιστεί με τον προφήτη Σωφονία 27. Έχει αποδοθεί σε στάση τριών τετάρτων να ευλογεί με το δεξί χέρι, ενώ κρατά ανεπτυγμένο ειλητάριο με το αριστερό. Φορά κυανό χιτώνα και καστανού χρώματος ιμάτιο. Ακριβώς επάνω από τον προηγούμενο έχει απεικονισθεί ο Ζαχαρίας, ο Νέος. Η μορφή εικονίζεται μετωπική. Έχει το δεξί χέρι υψωμένο σε δέηση, ενώ κρατά ειλητό με το αριστερό. Φορά κυανό χιτώνα και ερυθρό ιμάτιο. Δεξιά από τον προφήτη, έχει απεικονισθεί η επτάφωτος λυχνία, στο κέντρο της οποίας αποδίδεται τεφρόχρωμη εικόνα τύπος της Θεοτόκου. Δίπλα στον Ζαχαρία εικονίζεται ο Ιεζεκιήλ, στραμμένος κατά τρία τέταρτα προς το κέντρο της σύνθεσης. Έχει το δεξί χέρι υψωμένο σε δέηση, ενώ με το αριστερό κρατά ειλητό. Φορά κυανό χιτώνα και καστανό ιμάτιο. Όπως και το προηγούμενο πρόσωπο της σύνθεσης, συνοδεύεται από βιβλική προεικόνιση της Παναγίας, την κεκλεισμένη πύλη. Επάνω από το μετάλλιο του Ζαχαρία, απεικονίζεται ο προφήτης Ιερεμίας. Έχει παρασταθεί μετωπικός, να ευλογεί με το δεξί χέρι και να κρατά ανεπτυγμένο ειλητάριο με το αριστερό. Ο χιτώνας του είναι κυανού χρώματος, ενώ το ιμάτιο του καστανό. Δίπλα στην μορφή, βρίσκεται η οδός, που επιστέφεται με τον τύπο της Θεοτόκου. Τον Ιερεμία διαδέχεται ο προφήτης Γεδεών σε στάση τριών τετάρτων να ευλογεί με το δεξί χέρι, ενώ κρατά ειλητό με το αριστερό. Η μορφή είναι ενδεδυμένη 27 Η απόδοση των φυσιογνωμικών χαρακτηριστικών της συμφωνεί με όσα αναφέρονται στην Ερμηνεία. Βλπ. Διονυσίου εκ Φουρνά, Ερμηνεία, σελ. 211. 18

με ερυθρό χιτώνα και καστανέρυθρο ιμάτιο. Δεξιά του έχει απεικονισθεί ο πόκος, που για ακόμη μια φορά επιστέφεται με την τεφρόχρωμη εικόνα της Παναγίας. Η επόμενη προφητική μορφή θα πρέπει να ταυτιστεί με τον βασιλιά Δαυίδ. Είναι στραμμένη κατά τρία τέταρτα προς το κέντρο της σύνθεσης ευλογώντας με το δεξί χέρι, ενώ κρατά ειλητό με το αριστερό. Φορά κυανό χιτώνα και πορφυρή χλαμύδα διακοσμημένη με χρυσά μοτίβα. Ένα ακόμη πρόσωπο της σύνθεσης είναι ο Ιακώβ, που εικονίζεται μετωπικός έχοντας το δεξί του χέρι υψωμένο σε δέηση. Φορά κυανό χιτώνα και ερυθρό ιμάτιο. Την μορφή συνοδεύει η «ουρανοδρόμος κλίμακα», στην κορυφή της οποίας έχει αποδοθεί η γκρίζου χρώματος εικόνα - τύπος της Θεοτόκου. Διπλά στον τελευταίο προφήτη έχει απεικονισθεί η μετωπική μορφή ενός νεαρού άνδρα με καστανή, κοντή κόμη, του προφήτη Δανιήλ. Ευλογεί με το δεξί χέρι και κρατά ειλητάριο με το αριστερό. Δεξιά της μορφής έχει απεικονισθεί σχηματικό όρος στο κέντρο του οποίου υπάρχει για ακόμη μια φορά η γκρίζα εικόνα της Παναγίας. Αριστερά της μορφής, έχει εικονισθεί ο προφήτης Ησαΐας, στραμμένος κατά τρία τέταρτα προς το κέντρο της σύνθεσης. Με το αριστερό χέρι φέρει ειλητάριο, ενώ με το δεξί ευλογεί. Η μορφή φορά κυανό χιτώνα και καστανέρυθρο ιμάτιο. Δεξιά της έχει αποδοθεί η ανθρακοφόρος λαβίδα, επάνω από την οποία βρίσκεται ο τύπος της Θεοτόκου. Κάτω περίπου από τον Ησαΐα, απεικονίζεται ο Πατριάρχης Ααρών. Το σώμα του είναι σχεδόν μετωπικά αποδοσμένα με ελαφριά στροφή και κλίση της κεφαλής προς την Θεοτόκο. Με το δεξί χέρι φέρει την ανθισμένη ράβδο, ενώ με το αριστερό κρατά ανεπτυγμένο ειλητάριο. Τον Ααρών διαδέχεται ο προφήτης Αββακούμ, που εικονίζεται ακριβώς κάτω από τον πρώτο. Έχει το δεξί χέρι υψωμένο σε δέηση, ενώ με το αριστερό κρατά ανοιχτό ειλητό. Φορά κυανό χιτώνα και ιώδες ιμάτιο. Δεξιά του, έχει απεικονισθεί το «κατάσκιον όρος». Δεξιά του τελευταίου και προς το κέντρο της σύνθεσης, συναντάμε τον προφήτη Μωυσή. Η μορφή φορά ερυθρό χιτώνα και ιώδες ιμάτιο. Έχει το δεξί χέρι σε δέηση και με το αριστερό κρατά ανεπτυγμένο ειλητό. Την μορφή συνοδεύει η βιβλική προεικόνιση της Θεοτόκου, η φλεγόμενη βάτος. Τελευταίος εικονίζεται ένας ακόμη γηραιός προφήτης. Έχει κοντή γκριζωπή κόμη και γενειάδα και φορά ιώδες χιτώνα και κυανό ιμάτιο. Είναι στραμμένος κατά 19

τρία τέταρτα προς την Βρεφοκρατούσα φέροντας και με τα δύο χέρια του ανεπτυγμένο ειλητάριο με χωρίο των προφητειών του. Η παράσταση στο Δούσικο παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον. Ο Ζωγράφος Ζώρζης έχει αποδώσει έναν αρκετά μεγάλο αριθμό προφητικών προσώπων, που όμως δεν καταλαμβάνουν όλοι την ίδια επιφάνεια στην παράσταση. Παρατηρούμε, ότι έξι από τους δεκατέσσερις προφήτες είναι σε μεγαλύτερη κλίμακα. Πιθανότατα αυτό δεν έχει να κάνει με την σπουδαιότητα των εικονιζόμενων προσώπων, αλλά με λόγους χωροταξικούς. Βιβλιογραφία. Το μνημείο είναι αδημοσίευτο. 20

Δελτίο Νούμερο 6 Παρεκκλήσι Αγίου Νικολάου Λαύρας. Χρονολόγηση: 1560 Θέση: ΝΔ διαμέρισμα. Ασπίδα δυτικός τοίχος και εσωράχια τόξων. Περιγραφή: Πρόκειται για μία ξεχωριστή παράσταση εξ αιτίας του τρόπου οργάνωσης της. Κέντρο της σύνθεσης, που καταλαμβάνει την ασπίδα του ΝΔ διαμερίσματος, είναι Θεοτόκος εν δόξι. Εικονίζεται δεόμενη, έχοντας μπροστά στήθος τον μικρό Χριστό. Ο Τελευταίος εικονίζεται να ευλογεί και με τα δύο χέρια. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός, ότι από το σώμα της Παναγίας ξεκινούν πλατιές ακτίνες φωτός, που ξεπερνούν τα όρια της δόξας φθάνοντας μέχρι την θέση ορισμένων προφητών. Συνολικά, ο αριθμός των προφητών φθάνει τους έξι. Πρέπει να σημειωθεί, ότι σε αντίθεση με άλλα παραδείγματα, δεν εικονίζονται συγκεντρωμένοι γύρω από την Παναγία, αλλά σχεδόν μεμονωμένοι αρκετά κοντά σε αυτήν. Στον νότιο τοίχο του διαμερίσματος 28 έχει παρασταθεί ο Μωυσής σε ελαφριά στροφή προς τα αριστερά κρατώντας με το δεξί χέρι ανεπτυγμένο ειλητό με την επιγραφή : «ΕΓΩ ΒΑ/ΤΟΝ ΣΕ ΜΙ ΚΑΙ/ΟΜΕΝΗΝ ΕΙ/ΔΟΝ», ενώ έχει το αριστερό υψωμένο σε χειρονομία δέησης. 28 Στο ανώτερο τμήμα του νότιου τοίχου, ακριβώς κάτω από την ασπίδα. 21

Επάνω αριστερά έχει εικονιστεί ο τύπος της Παναγίας πραγματοποιώντας έτσι άμεση σύνδεση των μορφών με το πρόσωπο της Παναγίας. Στον δυτικό τοίχο εικονίζεται νέα, αγένεια μορφή συνοδευόμενη από την επτάφωτο λυχνία, που βρίσκεται κάτω ακριβώς από τον τύπο της Θεοτόκου, που αποδίδεται για ακόμα μια φορά. Αναμφίβολα, θα πρέπει να ταυτιστεί με τον Ζαχαρία, καθώς στο ειλητό της αναγράφεται το : «ΕΓΩ ΛΥ/ΧΝΙΑΝ ΕΠΤΑΦΩ/ΤΟΝ ΣΕ ΕΙΔΟΝ/ ΣΟΥ Ο ΤΥΠΟΣ/ΕΔΕΙΞΕ Σ/ΟΝ ΘΑΥΜ/Α». Δύο ακόμη μορφές προφητών έχουν εικονισθεί στο εσωράχιο του τόξου δια μέσω του οποίου επικοινωνεί το διαμέρισμα με την νότια κεραία. Στο βόρειο σκέλος του, εικονίζεται ο Δανιήλ σε στάση τριών τετάρτων. Με το αριστερό χέρι κρατεί ανεπτυγμένο ειλητό, όπου διαβάζουμε την επιγραφή: «ΟΤΙ ΑΠΟ / ΟΡΟΣ Ε/ΤΜΗΘΗ /ΛΙΘΟΣ / ΑΨΥΧΡ/Ω», ενώ με το δεξί φέρει τμήμα λίθου στο κέντρο του οποίου εικονίζεται ο τύπος της Θεοτόκου. Αντίστοιχα στο νότιο σκέλος έχει εικονισθεί ο προφήτης Ιερεμίας με έντονη στροφή προς τα αριστερά απλώνοντας το δεξί χέρι μπροστά στο στήθος, ενώ με το αριστερό κρατεί ανεπτυγμένο ειλητό, όπου αναγράφεται το: «ΟΔΟΝ ΣΕ ΕΙ/ΔΟΝ Ι<Ο>ΣΡ/ΑΗΛ ΚΟΡΗ,/ ΝΕΑΝ ΖΩ/ΗΣ ΠΡΟΣ ΤΡΙΒΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ/ΑΝ ΠΑΡΘΕ/ΝΕ 29». Στα αριστερά του Ιερεμία και επάνω από το ειλητό εικονίζεται τμήμα δρόμου, που επιστέφεται από τον τύπο της Θεοτόκου. Οι δύο τελευταίες μορφές της σύνθεσης εικονίζονται στο εσωράχιο του τόξου μέσω του οποίου επικοινωνεί ο χώρος με την δυτική κεραία. Στο ανατολικό σκέλος εικονίζεται ο Ιακώβ στραμμένος προς τα αριστερά, ευλογώντας με το δεξί χέρι και κρατώντας ανεπτυγμένο ειλητό με το αριστερό (ΕΓΩ ΚΑ/Θ ΥΠΝΟΥΣ ΙΣΤΟ/ΡΩ ΚΛΙ/ΜΑΚΑ ΣΕ /ΑΠΟ ΓΗΣ ΜΕ/ΧΡΙ ΦΘΑ/ΝΟΥΣΑΝ Χ(ΡΙΣΤΟΥ) ΝΑ/ΟΝ 30 ). Επάνω από το ειλητό του έχει εικονισθεί η κλίμακα και στην άκρη της ο τύπος της Θεοτόκου σε γκριζοχρωμία. Τέλος, στο δυτικό σκέλος του τόξου παριστάνεται η μορφή του προφήτη Ησαΐα. Σε αντίθεση με τις προηγούμενες είναι στραμμένος προς τα δεξιά ευλογώντας με το δεξί χέρι και κρατώντας ανεπτυγμένο ειλητό με το αριστερό, όπου αναγράφεται το: «ΕΓΩ ΔΕ / ΠΡΩΗΝ /ΛΑΒΙΔ Α/ΝΘΡΑΚΟΦΟΡΟΝ/ ΚΕΚΛΗ/ΚΑ ΣΕ ΠΑΡΘΕ/ΝΕ». Στα δεξιά του παριστάνεται η λαβίδα της προφητείας του. Να σημειωθεί, ότι εδώ απουσιάζει ο τύπος της Θεοτόκου. 29 Η επιγραφή αυτή διαφέρει από εκείνη της Ερμηνείας. Διονύσιος εκ Φουρνά, Ερμηνεία, σελ. 200. 30 Η επιγραφή αυτή διαφέρει από εκείνη της Ερμηνείας. Διονύσιος εκ Φουρνά,Ερμηνεία, σελ. 200. 22

Η παράσταση του Αγίου Νικολάου Λαύρας αποτελεί ένα ξεχωριστό παράδειγμα του θέματος, καθώς οργανώνεται με τρόπο εντελώς διαφορετικό από τον συνηθισμένο. Όπως είδαμε παραπάνω τα πρόσωπα της σύνθεσης δεν εντοπίζονται σε μια μόνο ζωγραφική επιφάνεια, αλλά σε πολλές μικρότερες γύρω από το κεντρικό πρόσωπο, την Παναγία, που καταλαμβάνει την κεντρική επιφάνεια του θόλου του διαμερίσματος. Η άρρηκτη σύνδεση των μορφών μεταξύ τους, ως μέρη μιας κοινής σύνθεσης, του «Άνωθεν οι Προφήται», επιτυγχάνεται χάρη στην απεικόνιση παραπλεύρως των μορφών του τύπου εικόνας της Θεοτόκου. Προς την ίδια κατεύθυνση συμβάλουν και οι ακτίνες φωτός που ξεκινούν πίσω από την μορφή της Παναγίας και καταλήγουν στις μορφές των προφητών, που έχουν εικονισθεί γύρω της. Βιβλιογραφία N. Δρανδάκης, Το εικονογραφικό θέμα «Άνωθεν οι προφήται» σε τοιχογραφία της Μεγίστης Λαύρας του Αγίου Όρους, ΔΧΑΕ περ. Δ τόμ Κ (1998),σελ.195-200. Ath. Semoglou, Le décor mural de la chapelle athonite de Saint Nicolas(1560). Application d un nouveau langage pictural par le peintre thébain Frangos Catelanos, Villeneuve d Ascq 1999, πιν 11 α σελ.32 23

Δελτίο Νούμερο 7 Ναός κοιμήσεως της Θεοτόκου (Παλαιά Μητρόπολη) Καλαμπάκα. Χρονολόγηση : 1573 Θέση: Νάρθηκας ανώτερη ζώνη ανατολικού τοίχου. Περιγραφή: Η παράσταση καταλαμβάνει μια τετράγωνη επιφάνεια, που οριοθετείται από πλατιά κόκκινη ταινία. Στο κέντρο της ζωγραφικής επιφάνειας έχει απεικονισθεί η Θεοτόκος Βρεφοκρατούσα, ένθρονη, να πατά σε υποπόδιο. Φορά κυανό χιτώνα και πορφυρό μαφόριο. Ο μικρός Χριστός στην αγκαλιά της ευλογεί με το δεξί χέρι, ενώ κρατά σφραγισμένο ειλητό με το αριστερό. Εκατέρωθεν της Θεοτόκου έχουν απεικονισθεί δύο αγγελικές μορφές. Τα πρόσωπα έχουν αποδοθεί μέχρι την οσφύ προσκλίνοντας ελαφρώς προς την Παναγία. Φορούν ερυθρό ιμάτιο και κυανό χιτώνα. Τα χέρια τους είναι υψωμένα σε δέηση και συνάμα καλυμμένα σε ένδειξη σεβασμού. Στην περιφέρεια της τετράγωνης ζωγραφικής επιφάνειας, έχουν απεικονισθεί τα πρόσωπα των προφητών. Η πλειονότητα αυτών είναι δύσκολο να αναγνωρισθεί, καθώς αφενός η παράσταση έχει υποστεί την φθορά του χρόνου, αφετέρου αιθάλη *Η λήψη της φωτογραφίας της παράστασης έγινε μετά από άδεια που μας χορήγησε η Έφορος αρχαιοτήτων Κρυσταλλία Μαντζανά ( 19 η Ε.Β.Α.). 24

καλύπτει τις τοιχογραφίες του ναού. Κάθε μορφή προφήτη εγκλείεται εντός μεταλλίων, που δημιουργούν ελικοειδείς ανθοφόροι βλαστοί και φέρει ειλητό με χωρίο των προφητειών της. Να σημειωθεί, ότι δεν συνοδεύονται όλες οι μορφές από το βιβλικό αντικείμενο προεικόνιση της Παναγίας. Ξεκινώντας την παρουσίαση των προσώπων, στην κάτω αριστερή γωνία έχει απεικονισθεί ο προφήτης Ζαχαρίας, ο Νέος. Εικονίζεται σχεδόν μετωπικός με έντονη στροφή της κεφαλής του προς το κέντρο της σύνθεσης. Φορά ερυθρό χιτώνα και κυανό ιμάτιο. Έχει το δεξί χέρι υψωμένο ευλογώντας, ενώ με το αριστερό κρατά ανεπτυγμένο ειλητό με το : «ΙΔΟΝ ΣΕ / ΕΠΤΑΦΩΤΟΝ/ ΛΥΝΧΙΑΝ / ΚΟΡΗ». Δεξιά της μορφής έχει αποδοθεί η λυχνία της επιγραφής, στο κέντρο μάλιστα της οποίας έχει παρασταθεί τεφρόχρωμη εικόνα της Θεοτόκου. Συνεχίζοντας με κατεύθυνση προς τα δεξιά, συναντούμε το προφήτη Σωφονία 31. Εικονίζεται κατά τρία τέταρτα με στροφή της κεφαλής του προς τα επάνω. Φορά κυανό χιτώνα και ερυθρό ιμάτιο. Ευλογεί με το δεξί χέρι, ενώ κρατά με το αριστερό ανεπτυγμένο ειλητάριο, όπου αναγράφεται το : «ΧΑΙΡΕ/ ΣΥ». Δίπλα στον Σωφονία και πριν την απεικόνιση του επόμενου προφήτη μεσολαβεί φυτικό κόσμημα. Επόμενη μορφή προφήτη είναι αυτή του Μιχαία. Εικονίζεται σχεδόν μετωπικός με στροφή της κεφαλής προς την Παναγία. Φορά ερυθρό χιτώνα και κυανό ιμάτιο, οι παρυφές του οποίου εικονίζονται να κυματίζουν. Η μορφή φέρει και με τα δύο της χέρια ανεπτυγμένο ειλητό. Τελευταία μορφή αυτής της πλευράς, είναι ο προφήτης Αββακούμ. Τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά της μορφής έχουν αλλοιωθεί. Εικονίζεται σχεδόν μετωπικός φορόντας κυανό χιτώνα και ερυθρό ιμάτιο. Έχει το δεξί του χέρι υψωμένο σε δέηση, ενώ με το αριστερό κρατά ειλητό, όπου διαβάζουμε το : «ΟΡ/ΟΣ ΚΑΤΑ/ΣΚΙΟΝ /ΚΑΤΟΙ/ΔΟΝ». Ακριβώς επάνω από τον προηγούμενο, απεικονίζεται ένας ώριμος άνδρας με καστανή κοντή κόμη και γένι. Φέρει προφητικό πιλίδιο στην κεφαλή, ενώ η ενδυμασία του ξεχωρίζει από αυτή των λοιπών μορφών καθώς στις παρυφές του ερυθρού του χιτώνα υπάρχουν χρυσές απολήξεις. Η μορφή έχει το δεξί χέρι υψωμένο σε ευλογία, ενώ με το αριστερό κρατά ειλητό. Στην συνέχεια, έχει απεικονιστεί μια γηραιά ανδρική μορφή με κοντό γένι και προφητικό πιλίδιο στην κεφαλή. Φορά κυανό χιτώνα και πορφυρό ιμάτιο. Εν 31 Ο ίδιος προφήτης εικονίζεται και στο Δούσικο. Βλπ. Δελτίο νούμερο 5. 25

αντιθέσει με τις υπόλοιπες, η συγκεκριμένη μορφή δεν φαίνεται να κρατά ειλητάριο. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με το ότι δεν σώζεται η επιγραφή του ονόματος της, καθιστά εξαιρετικά δύσκολη την αναγνώριση της. Ακριβώς επάνω από την προηγούμενη μορφή, έχει εικονιστεί ένα ακόμη πρόσωπο. Πρόκειται για μία μάλλον νεαρή μορφή με κοντή καστανή κόμμη. Εικονίζεται σε στάση τριών τετάρτων φορώντας ερυθρό χιτώνα και κυανό ιμάτιο. Έχει το δεξί χέρι υψωμένο ευλογώντας, ενώ με το αριστερό κρατά ειλητό, του οποίου το κείμενο δεν σώζεται. Η σειρά των προφητών επάνω ακριβώς από την κεφαλή της Παναγίας έχει υποστεί την μεγαλύτερη φθορά. Συνολικά απεικονίζονται τέσσερις μορφές ανά δύο τοποθετημένες εκατέρωθεν μεγάλου φυτικού κοσμήματος. Δυστυχώς, καμία από αυτές δεν είναι αναγνωρίσιμη. Συνεχίζοντας, κάτω από τον προφήτη της επάνω αριστερής γωνίας, που έχει σχεδόν απολεπιστεί, απεικονίζεται νεαρή ανδρική μορφή αποδοσμένη σε στάση τριών τετάρτων. Έχει καστανή, κοντή κόμη και γενειάδα και φορά ερυθρό χιτώνα και κυανό ιμάτιο. Ακόμη, έχει το δεξί της χέρι υψωμένο σε ευλογία, ενώ με το αριστερό κρατά ειλητάριο. Κάτω ακριβώς από τον προηγούμενο εικονίζεται ώριμη ανδρική μορφή με καστανή κοντή κόμμη και γενειάδα. Φορά κυανό χιτώνα και ερυθρό ιμάτιο. Έχει το δεξί χέρι υψωμένο σε δέηση και βαστά ειλητό με το αριστερό. Αριστερά από την μορφή έχει απεικονισθεί βιβλικό σύμβολο, η οδός. Με βάσει το τελευταίο εικονογραφικό στοιχείο η μορφή θα πρέπει να ταυτιστεί με το προφήτη Ιερεμία. Ολοκληρώνοντας την παρουσίαση των προσώπων της παράστασης, αναφέρουμε την μορφή του προφήτη Ιεζεκιήλ. Η μορφή εικονίζεται σε στάση τριών τετάρτων. Φορά κυανό χιτώνα και ερυθρό ιμάτιο. Με το αριστερό χέρι φέρει ανεπτυγμένο ειλητάριο, όπου αναγράφεται το : ΙΔΟΝ Σ/Ε ΚΕΚΛΗΣ/ΜΕΝΗΝ ΠΥ/ΛΗΝ. Δίπλα στην μορφή έχει απεικονισθεί η πύλη του χωρίου της προφητείας του. Η κατάσταση στην οποία διατηρείται η παράσταση δεν μας επιτρέπει να συνάγουμε σαφή συμπεράσματα. Ωστόσο, θα πρέπει να επισημανθεί ο μεγάλος αριθμός προσώπων που πλαισιώνουν την Θεοτόκο, καθώς και το γεγονός, ότι μεταξύ αυτών περιλαμβάνονται πρόσωπα, που δεν αναφέρονται στην Ερμηνεία. Βιβλιογραφία. Η παράσταση παραμένει αδημοσίευτη. 26

Δελτίο Νούμερο 8 Ναός Αγίου Αθανασίου. Αιγίνιο Πιερίας Χρονολόγηση: 1586( δεύτερο ζωγραφικό στρώμα) Θέση: Ιερό βήμα, μέτωπο και κόγχη αψίδας Περιγραφή: Το κεντρικό πρόσωπο του θεομητορικού ύμνου, η Παναγία, καταλαμβάνει όλο το ύψος της ζωγραφικής επιφάνειας της κόγχης του ιερού. Παριστάνεται ένθρονη, στον τύπο της Βρεφοκρατούσας να πατά σε υποπόδιο. Το βάθος της παράστασης οργανώνεται σε τρεις ζώνες, από τις οποίες η κατώτερη έχει καστανέρυθρο χρώμα, η μεσαία ανοιχτό πράσινο και η ανώτερη κυανό. Εκατέρωθεν της έχουν απεικονισθεί δύο αρχάγγελοι, που προσκλίνουν ελαφρώς προς αυτήν. Στο μέτωπο της αψίδας απεικονίζονται συνολικά οχτώ προφήτες μέχρι την οσφύ. Είναι τοποθετημένοι εντός εγκολπώσεων που δημιουργούν ελικοειδείς ανθοφόροι βλαστοί. Μάλιστα οι δύο από αυτούς, στα δύο άκρα της εικονογραφούμενης ζώνης φαίνεται να προβάλλουν μέσα από μεγάλους πράσινους ανθούς. Καθένας από τους οχτώ προφήτες φέρει ανεπτυγμένο ειλητό, στο οποίο αναγράφονταν τμήμα της προφητείας του, που όμως σήμερα δυστυχώς δεν σώζεται. Πρέπει να σημειωθεί, ότι οι μορφές δεν συνοδεύονται από επιγραφές, που θα αποκάλυπταν την ταυτότητα τους, καθιστώντας εξαιρετικά δύσκολη την αναγνώριση τους. Η πρώτη μορφή κάτω αριστερά έχει εικονιστεί μετωπική, νέα, αγένεια με στρογγυλή καστανή κόμη και φέρει ειλητό, από την επιγραφή του οποίου σώζεται 27

μόνο ένα ελάχιστο τμήμα 32. Η επόμενη μορφή προφήτη εικονίζεται γηραιά, σε στάση τριών τετάρτων να ευλογεί με το δεξί χέρι και να κρατά ανεπτυγμένο ειλητό με το αριστερό. Η τρίτη κατά σειρά μορφή έχει κοντή, στρογγυλή κόμη γκρίζου χρώματος. Εικονίζεται μετωπική με το δεξί χέρι σε χειρονομία λόγου και με το αριστερό να κρατά ανεπτυγμένο ειλητό. Τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά της τέταρτης μορφής είναι αλλοιωμένα σε σημαντικό βαθμό, ώστε απλά να διακρίνουμε πως πρόκειται για γεροντική μορφή. Εικονίζεται να κρατεί ειλητό με το αριστερό χέρι και με το δεξί απροσδιόριστο αντικείμενο. Να σημειωθεί, ότι μετά τον τελευταίο προφήτη και πριν τον επόμενο μεσολαβεί φυτικό κόσμημα. Η μορφή που ακολουθεί είναι νέα, αγένεια με κατεστραμμένα κατά τ άλλα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά. Εικονίζεται κατά τρία τέταρτα στραμμένη στα δεξιά να κρατά με το αριστερό χέρι ειλητό. Η έκτη κατά σειρά μορφή εικονίζεται γηραιά με μακριά κόμη και στραμμένη κατά τρία τέταρτα στα δεξιά φέροντας ειλητό. Ο επόμενος προφήτης είναι μετωπικός νέος και αγένειος και φέρει ειλητό με το αριστερό χέρι. Νέα και αγένεια είναι και η όγδοη και τελευταία μορφή. Εικονίζεται στραμμένη κατά τρία τέταρτα στα δεξιά 33 και φέρει ειλητό με το αριστερό χέρι. Πρέπει να τονισθεί πως ο παραπάνω συνδυασμός είναι πρωτότυπος από πλευράς εικονογραφικού προγράμματος. Εμφανίζεται για πρώτη φορά στον ναό που μελετούμε, ο οποίος θα αποτελέσει το πρότυπο για πολλά άλλα μνημεία του 16 ου και 17 ου αι.. Βιβλιογραφία. A. Τούρτα, Η θρησκευτική ζωγραφική στη Πιερία τους πρώτους μετά την Άλωση αιώνες, Επιστημονικό συνέδριο, Η Πιερία στα βυζαντινά και νεώτερα χρόνια, Θεσσαλονίκη 1998, πιν.10 σελ. 313-314. Δ. Χατζηαντωνίου Δεληβογιατζή, Ο ναός του Αγίου Αθανασίου στο Αιγίνιο Πιερίας, Εκκλησίες στην Ελλάδα μετά την Άλωση, τόμος 3, Αθήνα 1989, σελ.101-110. 32 Διαβάζονται μόνο τα τρία πρώτα γράμματα: [Ε]ΓΩ. Ίσως να πρόκειται για τον Ζαχαρία τον νέο, καθώς τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά της ταυτίζονται με αυτά της Ερμηνείας, αλλά και γιατί η απόδοση της μορφής εδώ θυμίζει την αντίστοιχη μορφή άλλων παραδειγμάτων του θέματος, όπως ο Άγιος Νικόλαος Λαύρας και η μονή Μεταμορφώσεως Δρυοβουνίου. 33 Ίσως η μορφή αυτή είναι ο Αββακούμ, καθώς απεικονίζεται νέος και αγένειος, όπως αναφέρεται στην Ερμηνεία. Ακόμη, η απόδοση της συγκεκριμένης μορφής είναι κοντά στην αντίστοιχη της Μονής Μεταμορφώσεως του Σωτήρα στο Δρυόβουνο. 28

Δελτίο νούμερο 9 Μονή Μεταμορφώσεως του Σωτήρα. Δρυόβουνο Κοζάνης. Χρονολόγηση: 1592. Θέση : Καθολικό, φουρνικό νάρθηκα 34 Περιγραφή: Στο κέντρο της θολωτής επιφάνειας έχει εικονισθεί στηθαία η Θεοτόκος, στον τύπο της Βλαχερνίτισας. Μπροστά από το στήθος της και εντός διπλής κυκλικής δόξας βρίσκεται ο μικρός Χριστός, που ευλογεί με το δεξί χέρι και κρατά κλειστό ειλητό με το αριστερό. Αξίζει να σημειωθεί, ότι στην αμέσως επόμενη, λεπτή ζώνη, που περιβάλλει την Παναγία με τον Χριστό, αναγράφεται ο ύμνος «Άνωθεν οι προφήται σε προκατήγγειλαν», που έδωσε το όνομα του στο ομώνυμο εικονογραφικό θέμα 35. 34 Στα υψηλότερα μέρη του διακονικού υπάρχει το «Επί σοι χαίρει», που συνδυάζεται με την παράσταση της «Ζωοδόχου Πηγής» στην κόγχη του Ιερού Βήματος. 35 Η Μουρίκη υποστηρίζει, ότι ο Διονύσιος ο εκ Φουρνά εμπνεύστηκε τον τίτλο του θέματος από απεικονίσεις του σε λειτουργικά άμφια στα οποία συνάντησε για πρώτη φορά να αναγράφεται ο σχετικός ύμνος. Μουρίκη, Προεικονίσεις, σελ.215-248.. 29

Στην τρίτη κατά σειρά ζώνη έχουν απεικονισθεί ημίτομες μορφές προφητών. Είναι τοποθετημένες εντός μεταλλίων, που δημιουργούν ελικοειδείς ανθοφόροι βλαστοί και δεν φέρουν όλες το σύμβολο της βιβλικής προεικόνισης της Παναγίας. Μεταξύ των εικονιζόμενων προσώπων βρίσκεται ο προφήτης Δανιήλ 36, ο οποίος έχει το δεξί χέρι υψωμένο σε χειρονομία δέησης, ενώ με το αριστερό φέρει ειλητάριο με την επιγραφή : «Ο ΔΑΝ/ ΙΗΛ ΕΣ/ΕΝΑ Η ΔΕ 37». Την μορφή συνοδεύει το «νοητόν όρος», που βρίσκεται έξω από το μετάλλιο της και ειδικότερα στον επάνω δεξιά γωνία. Δίπλα στον προηγούμενο έχει απεικονιστεί ο προφήτης Ζαχαρίας, ο Νέος. Ευλογεί με το δεξί χέρι και κρατά ειλητό με το αριστερό, το κείμενο του οποίου έχει καταστραφεί 38. Έξω από το μετάλλιο της μορφής εικονίζεται η επτάφωτος λυχνία της προφητείας της. Επόμενος στην σειρά διαδοχής είναι ο προφήτης Γεδεών 39. Εικονίζεται κατά τρία τέταρτα, με το δεξί χέρι υψωμένο σε χειρονομία λόγου και με το αριστερό κρατά ειλητάριο, όπου αναγράφεται το : «ΕΓΟ Π/ΟΚΟΝ / ΣΕ ΙΔΟ/Ν». Ο πόκος, το βιβλικό σύμβολο βιβλική προεικόνιση της Παναγίας, τοποθετείται στην επάνω αριστερή γωνία του μεταλλίου του προφήτη. Ακολουθεί η μορφή του προφήτη Ησαΐα. Εικονίζεται στραμμένη προς την αντίθετη κατεύθυνση από αυτή του Γεδεών, έχοντας υψωμένο το δεξί χέρι σε δέηση, ενώ με το αριστερό κρατά ανεπτυγμένο ειλητό, όπου υπάρχει η επιγραφή : «ΕΓΟ Λ/ΑΒΙΔ/Α ΣΕ/ ΚΟΡΙ». Δίπλα από το στιθάριο της μορφής και πιο συγκεκριμένα στην επάνω αριστερή γωνία έχει απεικονισθεί η ανθρακοφόρος λαβίδα. Στην συνέχεια έχει αποδοθεί μετωπικός ο προφήτης Μωυσής συνοδευόμενος από την φλεγόμενη βάτο στα αριστερά του, προς την οποία κλίνει την κεφαλή του. Σε αντίθεση με τις άλλες μορφές κρατεί το ειλητάριο του με το δεξί χέρι, ενώ υψώνει το αριστερό μπροστά στο στήθος σε χειρονομία δέησης. Στο ειλητό του διαβάζουμε το: «ΕΓΩ Β/ΑΤΟ Σ/Ε ΙΔΟΝ ΚΟ[ΡΗ]». 36 Η επιγραφή του ονόματος του είναι ευανάγνωστη :ΔαΝ/[Η]ΙΛ. Στην Ερμηνεία περιγράφεται ως νέος και αγένειος. 37 Τσάμπουρας, Μονή Μεταμορφώσεως, σελ. 48 υπ.271. 38 Σώζεται η επιγραφή του ονόματος του : ζαχ[αρ]/ιας. Τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά του είναι αυτά που αναφέρονται στην Ερμηνεία: νέος και αγένειος. 39 Η επιγραφή του ονόματος του δεν είναι ξεκάθαρη: [ΓΕ]Δ[Ε]/[Ο]Ν. Τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά του συμφωνούν με αυτά της Ερμηνείας: Γέρων, φαλακρός και στογγυλογένης. 30

Επόμενη μορφή είναι αυτή του προφητάνακτα Σολομώντα. Εικονίζεται μετωπικός με το δεξί χέρι υψωμένο να δείχνει την Θεοτόκο, ενώ με το αριστερό φέρει ειλητό, όπου αναγράφεται το : «ΕΓΟ Σ/Ε ΙΔΟ[Ν] ΚΛΙΝΙ ΒΑ(σιλεως)». Τον Σολομώντα διαδέχεται ο προφητάναξ Δαβίδ 40. Εικονίζεται σε ελαφριά στροφή προς τα δεξιά, με το δεξί χέρι υψωμένο σε δέηση και με το αριστερό να κρατά ειλητάριο του οποίου η επιγραφή είναι καταστραμμένη σήμερα. Ακόμη, έχει εικονισθεί η μορφή του προφήτη Ααρών. Εικονίζεται στραμμένη στα δεξιά φέροντας την ανθισμένη ράβδο με το αριστερό χέρι, ενώ με το δεξί ειλητό, όπου υπάρχει το: «ΕΓΟ ΡΑΥΔΟ ΣΕ ΙΔΟΝ 41». Ακολουθεί ο προφήτης Αββακούμ. Η μορφή είναι στραμμένη κατά τρία τέταρτα προς τα δεξιά με το δεξί του χέρι υψωμένο σε δέηση, ενώ με το αριστερό κρατά ειλητό, στο οποίο διαβάζουμε την επιγραφή : «ΟΡΟΣ/ ΝΟΙΤ/ΟΝ 42». Την προφητική ακολουθία κλείνει μια ακόμη μορφή, που θα πρέπει να ταυτιστεί με τον προφήτη Ιακώβ 43. Στραμμένος κατά τρία τέταρτα προς τα αριστερά, ο προφήτης ευλογεί με το δεξί χέρι και κρατεί ειλητό με το αριστερό, του οποίου, όμως, το κείμενο έχει υποστεί σημαντική φθορά και είναι δυσδιάκριτο πλέον. Σε παλαιότερες φωτογραφίες του μνημείου 44 διακρίνουμε σε αυτό την επιγραφή ΟΣΑΝ/ ΚΛΙ/ΜΑΚΑ ΑΠ /Ο ΤΗ Γ/ΕΙ. Έκπληξη προκαλεί η απεικόνιση της κεκλεισμένης πύλης έξω από το μετάλλιο της μορφής, που αναμφίβολα σχετίζεται με αυτήν, καθώς η παραπάνω βιβλική προεικόνιση έχει συνδεθεί με την μορφή του Ιεζεκιήλ. Η διαφοροποίηση που παρατηρείται μπορεί να αιτιολογηθεί αν υποθέσουμε, ότι η επιγραφή της μορφής, είχε επιζωγραφισθεί ως ΕΖΙΚΕ/ΙΛ 45 και επιπλέον προστέθηκε 40 Η επιγραφή του ονόματος του δεν σώζεται. Ωστόσο η βασιλική ενδυμασία του και τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά του, που ταιριάζουν με αυτά της Ερμηνείας(Γερων στρογγυλογέννης) δεν αφήνουν περιθώριο αμφισβήτησης της ταυτότητας της μορφής. 41 Η επιγραφή έχει ζωγραφιστεί κατά μήκος του ειληταρίου της μορφής σε αντίθεση με αυτές των άλλων μορφών, που αποδίδονται κάθ ύψος του ειληταρίου. 42 Η επιγραφή αυτή εφμανίζεται συνήθως σε ειλητάρια που φέρει ο προφήτης Δανιήλ. Προφανώς πρόκειται για λάθος του ζωγράφου. 43 Στην επιγραφή του ονόματος του διαβάζουμε ξεκάθαρα σήμερα: ΙαΚ[ΟΒ]. Σε παλαιότερες φωτογραφίες διακρίνεται η επιγραφή ΕΖΙΚΕ/ΙΛ, που σήμερα έχει εκπέσει. Τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά του Ιακώβ ταιριάζουν εν μέρει με αυτά που αναφέρονται για την μορφή στην Ερμηνεία. Ειδικότερα, περιγράφεται εκεί, ως «γέρων μακροδυχαλογέννης και μακρυμάλλης». Η μορφή της παράστασης μας διαφέρει από τα λεγόμενα της Ερμηνείας, ως προς την ηλικία, καθώς ο Ιακώβ αποδίδεται εδώ με καστανά μαλλιά). 44 Τούρτα, Μονοδένδρι, εικ. 129 α. 45 Η επιγραφή αναγνωρίζεται σε παλαιότερες φωτογραφίες της παράστασης βλπ. Τούρτα,. ο.π.. 31

το παραπάνω βιβλικό αντικείμενο, χωρίς όμως να αλλάξει το επίγραμμα του ειλητού και τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά της μορφής 46. Βιβλιογραφία. Ντ. Μουρίκη, Αι Βιβλικαί προεικονίσεις της Παναγίας εις τον τρούλον της Περιβλέπτου του Μυστρά, ΑΔ. Μελέτες σελ. 215-248. Α.Τούρτα, Οι ναοί του αγίου Νικολάου στη Βίτσα και του Αγίου Μηνά στο Μονοδένδρι: προσέγγιση στο έργο των ζωγράφων από το Λινοτόπι, Αθήνα 1991, σελ, 203-207 πιν. 129 α. 46 Σύμφωνα με τον Τσάμπουρα Θ., η επιζωγράφιση δεν πρέπει να είναι μεταγενέστερη, καθώς δεν παρατηρείται ανάλογη δραστηριότητα σε άλλα μέρη του ναού. Έτσι, θα πρέπει μάλλον να υποθέσουμε, ότι επενέβη ο ίδιος ο ζωγράφος Νικόλαος στην προσπάθεια του να αναδιαρθρώσει τη διάταξη των προφητών από κάποιου είδους προσχέδιο, που είχε κάνει επάνω στη ζωγραφική επιφάνεια. Ειδικότερα βλπ. Τσάμπουρας, ο.π., σελ. 50 κα υπ.285. 32