Ευρωπαϊκή Επιτροπή Γε ν ι κ ή Δ ι ε ύ θ υ ν σ η Γε ω ρ γ ί α ς κ α ι Αγ ρ ο τ ι κ ή ς Α ν ά π τ υ ξ η ς Ευρωπαϊκή Επιτροπή Γεωργία και αγροτική ανάπτυξη Για περισσότερες πληροφορίες 200 Rue de la Loi, B-1049 Βρυξέλλες Βέλγιο Tηλέφωνο Τηλεφωνικό Κέντρο (+32 2) 2 99 11 11 Δικτυακός τόπος http://ec.europa.eu/agriculture/index_el.htm Γενική Διεύθυνση Περιβάλλοντος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής http://ec.europa.eu/environment/climat/eccp.htm http://ec.europa.eu/environment/climat/adaptation/index_en.htm Ευρωπαϊκός Οργανισμός Περιβάλλοντος http://www.eea.europa.eu/themes/climate IPCC http://www.ipcc.ch Η γεωργία στην ΕΕ απαντώντας στην πρόκληση των κλιματικών αλλαγών Η Άμεση Ευρώπη είναι μια υπηρεσία που σας βοηθά να βρείτε απαντήσεις στα ερωτήματά σας για την Ευρωπαϊκή Ένωση Αριθμός δωρεάν τηλεφωνικής κλήσης (*): 00 800 6 7 8 9 10 11 (*) Ο ρισμένες εταιρείες κινητής τηλεφωνίας δεν επιτρέπουν την πρόσβαση στους αριθμούς 00 800, ή οι κλήσεις αυτές μπορεί να χρεώνονται. Ευρωπαϊκές Κοινότητες, 2008 Printed in the EU Το κείμενο της παρούσας δημοσίευσης έχει απλώς ενημερωτικό χαρακτήρα και δεν συνεπάγεται νομική δέσμευση. Cover photo KF-30-08-150-EL-C ΤΥΠΩΜΕΝΟ ΣΕ ΧΑΡΤΙ ΛΕΥΚΑΣΜΕΝΟ ΧΩΡΙΣ ΧΛΩΡΙΟ
Τι λένε οι ειδικοί Οι κλιματικές αλλαγές έχουν αναγνωριστεί πλέον ως μία από τις πιο σοβαρές περιβαλλοντικές, κοινωνικές και οικονομικές προκλήσεις που αντιμετωπίζει ο κόσμος. Υπάρχουν σαφείς επιστημονικές ενδείξεις ότι οι υψηλές συγκεντρώσεις αερίων του θερμοκηπίου (GHG) στην ατμόσφαιρα, εξαιτίας των ανθρώπινων πρακτικών, εντείνουν το λεγόμενο «φαινόμενο του θερμοκηπίου» και συνεπώς αυξάνουν τη θερμοκρασία της Γης. Οι συγκεντρώσεις των αερίων GHG και ειδικότερα του διοξειδίου του άνθρακα (CO2) έχουν αυξηθεί κατά 70 % από το 1970. Το Φαινόμενο του Θερμοκηπίου Μέρος της ηλιακής ακτινοβολίας αντανακλάται από τη Γη και την ατμόσφαιρα. Ένα μέρος της υπέρυθρης ακτινοβολίας διαπερνά την ατμόσφαιρα και ένα μέρος απορροφάται και εκπέμπεται προς όλες τις διευθύνσεις από τα μόρια των αερίων του θερμοκηπίου. Το αποτέλεσμα είναι η υπερθέρμανση της επιφάνειας της Γης και της κατώτερης ατμόσφαιρας. Η ηλιακή ακτινοβολία διαπερνά την καθαρή ατμόσφαιρα. ΓΗ Το μεγαλύτερο μέρος της ακτινοβολίας απορροφάται από την επιφάνεια της Γης και τη θερμαίνει. Ατμοσφαιρα Υπέρυθρη ακτινοβολία εκπέμπεται από την επιφάνεια της Γης. Πηγή: http://www.combatclimatechange.ie/index.asp Η θερμοκρασία της Ευρώπης έχει αυξηθεί κατά 1 C σχεδόν τον προηγούμενο αιώνα, ταχύτερα δηλαδή σε σχέση με τον παγκόσμιο μέσο όρο. Το μεγαλύτερο μέρος της υπερθέρμανσης προέκυψε τα τελευταία 50 χρόνια. Ενώ η μεταβολή δεν φαίνεται δραματική, έχει ήδη επηρεάσει σημαντικά πολλά φυσικά και βιολογικά συστήματα (νερό, βιότοποι, υγεία), τα οποία γίνονται όλο και πιο ευπαθή. Οι κλιματικές συνθήκες είναι επίσης περισσότερο ευμετάβλητες. Οι βροχοπτώσεις και οι χιονοπτώσεις έχουν αυξηθεί σημαντικά στη βόρεια Ευρώπη, με αποτέλεσμα να έχουμε συχνότερες πλημμύρες, ενώ οι βροχοπτώσεις στη νότια Ευρώπη έχουν μειωθεί σημαντικά (βλέπε χάρτη 1) με αποτέλεσμα να έχουμε συχνότερες περιόδους ξηρασίας. Οι θερμοκρασίες έχουν γίνει πιο ακραίες. Οι οικονομικές απώλειες, εξαιτίας ακραίων καιρικών φαινομένων αυξήθηκαν σημαντικά τις τελευταίες δεκαετίες. Αυτές οι κλιματικές αλλαγές θα μπορούσαν να συνεχίζονται για δεκαετίες, ακόμα και αν σταματούσαν σήμερα οι εκπομπές αερίων, εξαιτίας της μακρόχρονης συσσώ- 2 3 Κλιματικές αλλαγές: Μία πραγματικότητα 1. Κ λ ι μ α τ ι κ έ ς α λ λ α γ έ ς : Μία πραγματικότητα
ρευσης των αερίων στην ατμόσφαιρα. Οι επιπτώσεις των κλιματικών αλλαγών θα γίνουν σταδιακά πιο σοβαρές σε ολόκληρο τον κόσμο. Η Διακυβερνητική Επιτροπή για τις Κλιματικές Αλλαγές (ΔΕΚΑ) αποτελούμενη από τους κορυφαίους ειδικούς κλιματολόγους του κόσμου 1 υποστηρίζει ότι η αύξηση της θερμοκρασίας οφείλεται στις ανθρώπινες δραστηριότητες και ειδικά στην καύση ορυκτών καυσίμων και την αποψίλωση, καθώς αμφότερες προκαλούν εκπομπές CO2 και άλλων αερίων. Στην Ευρώπη, η ενέργεια και οι μεταφορές είναι οι μεγαλύτερες πηγές των εκπομπών αυτού του είδους. Οι κλιματικές αλλαγές παρουσιάζουν σήμερα μία διπλή πρόκληση: Την περικοπή των εκπομπών που ευθύνονται για την υπερθέρμανση (γνωστή ως μετριασμός) και την προσαρμογή σε μελλοντικές κλιματικές αλλαγές προκειμένου να μειωθούν οι αρνητικές επιπτώσεις. Πρόκειται για μεγάλες προκλήσεις για τη γεωργία στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) και τη διαμόρφωση της κοινής αγροτικής πολιτικής. Αυτό το φυλλάδιο εξηγεί με ποιους τρόπους η γεωργία επηρεάζει και επηρεάζεται από την υπερθέρμανση του πλανήτη, αλλά και το πώς η ΕΕ αντιμετωπίζει αυτές τις προκλήσεις. Διεθνείς και Ευρωπαϊκές προσπάθειες για την αντιμετώπιση των προκλήσεων Χάρτης 2: Παρατηρούμενη τάση των μέσων ετήσιων βροχοπτώσεων (1900 1998) Περιοχή της Μεσογείου -30-20 -10 0 10 20 40 30 50 60 60 50 50 Από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 αναλήφθηκε σημαντική διεθνής δράση. Η ΕΕ διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στη δημιουργία της Σύμβασης-Πλαίσιο των Ηνωμένων Εθνών για τις Κλιματικές Αλλαγές (UNFCCC) και του Πρωτοκόλλου του Κιότο, το οποίο θέτει νομικά δεσμευτικούς στόχους για τις βιομηχανοποιημένες χώρες, προκειμένου να μειώσουν τις εκπομπές GHG. Τα κράτη μέλη της Ευρώπης των 15 2 δεσμεύτηκαν για μείωση των συνδυασμένων εκπομπών GHG έως 8 % κάτω από το επίπεδο του 1990 μέχρι το 2012. Στις αρχές του 2007, η ΕΕ έκανε ένα ακόμα βήμα με την υπόσχεση της επίτευξης ακόμα πιο δύσκολων στόχων τη μείωση των εκπομπών GHG κατά 20 % τουλάχιστον έως το 2020 και τη μείωση κατά 30 % των GHG, αν όλες οι ανεπτυγμένες χώρες δεσμεύονταν εξίσου. 40 40 0 0 500 10 1000 20 30 1500 Διαφορά στην κατακρήμνιση < -15 25 50-15 -5 50 75-5 5 > 75 5 25 Πηγή: Ευρωπαϊκός Οργανισμός Περιβάλλοντος (ΕΟΠ), Τεχνική έκθεση υπ αρ. 7/2005, με βάση 1 Η ΔΕΚΑ βραβεύτηκε πρόσφατα με το Νόμπελ Ειρήνης από κοινού με τον πρώην Αντιπρόεδρο των ΗΠΑ Αλ Γκορ. 2 Τα κράτη μέλη πριν τη διεύρυνση του 2004 και του 2007, με τις οποίες προστέθηκαν 12 επιπλέον Κράτη Μέλη. 4 70 M. Hulme (1999) ένα σύνολο δεδομένων μηνιαίας κατακρήμνισης για παγκόσμιες χερσαίες εκτάσεις μεταξύ 1900 και 1998 5 40
Σχήμα 3: Ανάλυση των αγροτικών εκπομπών GHG και μερίδιο στο σύνολο των εκπομπών στην ΕΕ (EE-27) 2005 Η γεωργία εκπέμπει επίσης αέρια GHG στην ατμόσφαιρα, αν και σε μικρότερη κλίμακα σε σχέση με άλλους τομείς της οικονομίας. Οι εκπομπές CO2 του πιο διαδεδομένου GHG- από τη γεωργία είναι ελάχιστες. Στην πραγματικότητα, οι αγροτικές εκτάσεις καλύπτουν το μισό έδαφος της ΕΕ και διατηρούν μεγάλα αποθέματα γαιάνθρακα που βοηθούν στη μείωση του CO2 στην ατμόσφαιρα. Ωστόσο, η γεωργία εξακολουθεί να αντιμετωπίζει τη διπλή πρόκληση της μείωσης των εκπομπών GHG, ενώ παράλληλα προσαρμόζεται στις μελλοντικές κλιματικές αλλαγές. 51 % N2O Γεωργικά εδάφη 31 % CH4 Εντερική ζύμωση 11 % CH4 Διαχείριση κοπριάς 7 % N2O Διαχείριση κοπριάς 0 % CH4 Καλλιέργεια ρυζιού 59,0 % Ενέργεια, εκτός των μεταφορών 21,0 % Μεταφορές 9,0 % Γεωργία 8,0 % Βιομηχανία 3,0 % Απόβλητα Μείωση των γεωργικών εκπομπών Η γεωργία αποτελεί σημαντική πηγή δύο ισχυρών αερίων GHG: Του οξειδίου του αζώτου (N2O) και του μεθανίου (CH4) (βλέπε σχήμα 3): Το N2O απελευθερώνεται στην ατμόσφαιρα από τις γεωργικές εκτάσεις, κυρίως εξαιτίας του μικροβιακού μετασχηματισμού των αζωτούχων λιπασμάτων στο έδαφος. Οι εκπομπές N2O αποτελούν περισσότερο από το ήμισυ των αγροτικών εκπομπών. Οι εκπομπές CH4 οφείλονται σε ένα μεγάλο βαθμό από τις διαδικασίες πέψης των μηρυκαστικών ζώων (κυρίως αγελάδων και προβάτων). Οι εκπομπές CH4 και N2O παράγονται από τη φύλαξη και τη διασπορά της κοπριάς των ζώων. Πηγή: Εκπόνηση της Γενικής Διεύθυνσης Γεωργίας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής βάσει δεδομένων του ΕΟΠ Προσαρμογή στους κινδύνους των κλιματικών αλλαγών Η αλλαγή του κλίματος επηρεάζει πολλούς τομείς. Η γεωργία ανήκει σε εκείνους που επηρεάζονται περισσότερο εξαιτίας της εξάρτησής τους από τις καιρικές συνθήκες. Αυτό επηρεάζει όλους στην Ευρώπη καθώς οι αγροτικές και δασικές εκτάσεις καλύπτουν περίπου το 90 % της επιφάνειας γης της EE. Η κλιματική μεταβλητότητα χρόνο με το χρόνο αποτελεί μία από τις βασικές αιτίες για τη μεταβλητότητα στις σοδειές και τους εγγενείς κινδύνους στη γεωργία. Η γεωργία είναι επομένως στην πρώτη γραμμή του αγώνα κατά των επιπτώσεων από την αλλαγή του κλίματος. 6 7 Η διπλή πρόκληση των κλιματικών αλλαγών για τη γεωργία 2. Η δ ι π λ ή π ρ ό κ λ η σ η τ ω ν κ λ ι μ α τ ι κ ώ ν α λ λαγών για τη γεωργία
Πτώση των αγροτικών εκπομπών GHG Οι εκπομπές από τον τομέα της γεωργίας στην Ευρώπη των 27 συνιστούν το 9 % περίπου όλων των εκπομπών GHG στην ΕΕ. Ωστόσο, μέσα στην ΕΕ, μειώνεται η επιρροή της γεωργίας στις εκπομπές. Οι συνεχιζόμενες προσπάθειες από τον τομέα της γεωργίας θα πρέπει να οδηγήσουν σε επιπλέον μειώσεις. Οι συνολικές αγροτικές εκπομπές στην ΕΕ σημείωσαν πτώση της τάξης του 20 % στο διάστημα μεταξύ 1990 και 2005, κυρίως εξαιτίας των μεταβολών στις γεωργικές μεθόδους, όπως για παράδειγμα η μειωμένη χρήση λιπασμάτων αζώτου και η μείωση του ζωικού κεφαλαίου (βλ. Σχήμα 4). Αυτό μπορεί να συγκριθεί με μια αύξηση των αγροτικών εκπομπών κατά 17 % σχεδόν σε παγκόσμιο επίπεδο. Η μείωση των αγροτικών εκπομπών είναι σημαντικά υψηλότερη σε σχέση με τη συνολική μείωση των εκπομπών σε όλους τους τομείς της ΕΕ κατά 8 % περίπου. Η Ευρωπαϊκή γεωργία έχει επομένως συμβάλει σημαντικά στην επίτευξη της δέσμευσης του Κιότο. Η γεωργία θα μειώσει περαιτέρω τις εκπομπές Προβλέπεται επιπλέον μείωση των εκπομπών από τη γεωργία κατά 23 % (ΕΕ-27) σε σύγκριση με το 1990 και κατά 15% στην ΕΕ των 15. Αυτή η αναμενόμενη τάση οφείλεται στις βελτιώσεις των γεωργικών μεθόδων, τις συνεχείς μειώσεις του ζωικού κεφαλαίου, τα συνεχιζόμενα αποτελέσματα των μεταρρυθμιστικών μέτρων της Κοινής Αγροτικής Πολιτική (ΚΑΠ) του 2003 και την περιβαλλοντική νομοθεσία. Τα στοιχεία μπορούν να συγκριθούν και με άλλους τομείς (βλέπε σχήμα 5). Η ΕΕ είναι η μόνη περιοχή στον κόσμο όπου αναμένεται μείωση των αγροτικών εκπομπών. Σχήμα 4: Τάσεις στον αριθμό των βοοειδών και στη χρήση αζωτούχων λιπασμάτων για το διάστημα 1990-2005 (σε σύγκριση με τα επίπεδα του 1990) στην ΕΕ των 25 105 Σχήμα 5: Προβλεπόμενες τάσεις των αγροτικών εκπομπών μέχρι το 2010 (ΕΕ-15) 100 Συνθετικά λιπάσματα Αριθμοί βοοειδών 95 Μεταφορές 90-7 % 85 18 % Ενέργεια (εκτός μεταφορών) 2005 2004 2003 2002 2001 1998 2000 Απορρίμματα 1999-47 % 1997 Βιομηχανία 1996-15 % 1995 70 1994 Γεωργία 1993-15 % 1992 75 1991-11,4 % 1990 80 Πηγή: Εκπόνηση της Γενικής Διεύθυνσης Γεωργίας της Επιτροπής βάσει δεδομένων του ΕΟΠ (γεωργο-περιβαλλοντικοί δείκτες) 8 9 Όλοι οι τομείς Πώς επηρεάζει η γεωργία τις κλιματικές αλλαγές 3. Π ώ ς ε π η ρ ε ά ζ ε ι η γ ε ω ρ γ ί α τ ι ς κ λ ι μ α τ ι κ έ ς αλ λαγές
4. Π ώ ς μ π ο ρ ο ύ ν ν α β ο η θ ή σ ο υ ν σ τ η μ ε ί ω σ η των εκ πομπών οι πολιτικές της ΕΕ Αντίθετα με τους άλλους κλάδους, η απελευθέρωση αερίων στη γεωργία δεν ρυθμίζεται με το απλό πάτημα ενός κουμπιού. Οι γεωργικές δραστηριότητες περιλαμβάνουν σύνθετες βιολογικές και οικολογικές διεργασίες. Τα μέτρα που συμβάλλουν στη μείωση των εκπομπών GHG στη γεωργία καθοδηγούνται από πολιτικές που στοχεύουν στη μακροπρόθεσμη βιωσιμότητα και από μεμονωμένες πρωτοβουλίες αγροτών. Ο ισχυρός ρόλος της ΚΑΠ Έχουν γίνει ήδη σημαντικά βήματα για την ενσωμάτωση των προβληματισμών σχετικά με τις κλιματικές αλλαγές στην ΚΑΠ. Η μεταρρύθμιση της ΚΑΠ το 2003 μετέθεσε την οικονομική βοήθεια για τους αγρότες σε άμεσα βοηθήματα που δεν συνδέονται με την παραγωγή (δηλαδή δεν σχετίζονται με τις παραγόμενες ποσότητες) μειώνοντας επομένως τα κίνητρα για εντατική παραγωγή. Η βοήθεια «αποσύνδεσης» συνοδεύεται από υποχρεώσεις των αγροτών για διαχείριση της γης με βιώσιμους τρόπους. Η «διασταυρούμενη συμμόρφωση» συνδέει τις άμεσες ενισχύσεις στους αγρότες με τον σεβασμό στην περιβαλλοντική νομοθεσία και σε άλλες νομοθεσίες. Ένα ευρύ φάσμα μέτρων αγροτικής ανάπτυξης συμβάλλει επίσης στον μετριασμό, π. χ. η ενίσχυση για τον εκσυγχρονισμό των αγροκτημάτων μέσω κτιρίων και εξοπλισμού χαμηλής ενεργειακής κατανάλωσης, οι εκπαιδευτικές και συμβουλευτικές υπηρεσίες και η προώθηση της παραγωγής βιοαερίου. MT CY ES PT IE IT SE LU SI FR BE AT EL GB NL EU DE FI DK PL HU RO CZ SK LT EE BG LV -70-60 -50-40 -30-20 -10 0 10 Μεταβολή % 1990 2005: Συσσωρευμένες εκπομπές CH4 και N2O Πηγή: ΕΟΠ Ο ρόλος της περιβαλλοντικής νομοθεσίας Ενώ πολλά προβλήματα των κλιματικών αλλαγών που συνδέονται με τη γεωργία αντιμετωπίζονται με τεχνικές διαχείρισης των αγροκτημάτων, οι ενέργειες αυτές γίνονται σύμφωνα με κανόνες που θέτουν νομικά όρια σε ορισμένες πρακτικές. Ένα παράδειγμα είναι η Οδηγία για τις Νιτρικές Ενώσεις, η οποία εφαρμόζεται από τα Κράτη Μέλη και αφορά: Την παρακολούθηση της ποιότητας του νερού, την ονομασία ευπρόσβλητων στη νιτρορρύπανση ζωνών και την καθιέρωση κωδικών ορθών γεωργικών πρακτικών (όπως τα όρια εφαρμογής λιπασμάτων και οι συνθήκες διασποράς, οι μέθοδοι αποθήκευσης της κοπριάς, τα όρια πυκνότητας ζωικού κεφαλαίου και οι προϋποθέσεις αμειψισποράς). 10 11 20 30 40 50 60 70 Πώς μπορούν να βοηθήσουν στη μείωση των εκπομπών οι πολιτικές της ΕΕ Σχήμα 6: Μεταβολή των συνολικών εκπομπών CH4 και N2O (1 000 τόνοι ισοδύναμου CO2) από τη γεωργία 1990 2005 (ΕΕ-27)
5. Ο ι ε π ι π τ ώ σ ε ι ς τ ω ν κ λ ι μ α τ ι κ ώ ν α λ λαγών σ τη γεωργία Αναμένονται επίσης αρνητικές επιπτώσεις εξαιτίας της πιθανής ανόδου στη διασπορά και την ένταση των υπαρχόντων παρασίτων, ασθενειών και ζιζανίων, εξαιτίας των υψηλότερων θερμοκρασιών και της υγρασίας. Αυτή η επίπτωση ενδέχεται να έχει έντονα τοπικό χαρακτήρα. Οι κλιματικές αλλαγές επηρεάζουν τη γεωργία σε παγκόσμιο επίπεδο Οι προβλεπόμενες κλιματικές αλλαγές θα επηρεάσουν το επίπεδο και τη μεταβλητότητα της απόδοσης των σοδειών και, μακροπρόθεσμα, πολλές καλλιέργειες θα μεταφέρονται σε πιο βόρεια υψόμετρα. Οι ειδικοί πιστεύουν ότι ακόμα και μικρές αυξήσεις της θερμοκρασίας του πλανήτη θα μειώσουν τις σοδειές και θα προκαλέσουν μεγαλύτερη μεταβλητότητα των καλλιεργειών στις περιοχές με χαμηλό υψόμετρο. Οι αρνητικές επιπτώσεις στις αγροτικές καλλιέργειες θα επιδεινωθούν από τα συχνότερα πλέον ακραία καιρικά φαινόμενα (όπως πλημμύρες, κύματα καύσωνα και ξηρασία). Οι μικρές γεωργικές εκμεταλλεύσεις και οι παραγωγοί για εγχώρια κατανάλωση θα ζημιωθούν περισσότερο καθώς είναι πιο δύσκολο να προσαρμοστούν. Προβλέπεται αύξηση του κινδύνου λιμού, ιδιαίτερα στην αφρικανική ήπειρο. Επηρεάζεται επίσης η γεωργία της ΕΕ βασικοί προβληματισμοί για τις κλιματικές μεταβολές Ενώ ορισμένες από τις προβλεπόμενες επιπτώσεις θα μπορούσαν να αποβούν ωφέλιμες για μερικές περιοχές της Ευρώπης, κυρίως τις βόρειες περιοχές (π. χ. μεγαλύτερη σε διάρκεια εποχή βλάστησης και βελτιωμένες σοδειές εξαιτίας των πιο θερμών συνθηκών), οι περισσότερες επιπτώσεις προβλέπεται να είναι αρνητικές, να οδηγούν σε οικονομικές απώλειες και να εμφανίζονται σε περιοχές που βρίσκονται υπό πίεση εξαιτίας κοινωνικο-οικονομικών και άλλων περιβαλλοντικών παραγόντων, όπως είναι η λειψυδρία. Μολονότι υπάρχουν σημαντικές διαφοροποιήσεις μεταξύ των περιοχών ως προς τις αναμενόμενες καιρικές συνθήκες, οι προβλεπόμενες επιπτώσεις μέσα στον 21ο αιώνα μπορούν να συνοψιστούν σε πιο ήπιους και υγρούς χειμώνες, πιο ζεστά και ξηρά καλοκαίρια και πιο συχνά και έντονα καιρικά φαινόμενα. Οι πιο σοβαρές συνέπειες των κλιματικών μεταβολών δεν θα γίνουν αντιληπτές μέχρι το 2050, ωστόσο αναμένονται νωρίτερα σημαντικές βλαβερές επιπτώσεις από ακραία καιρικά φαινόμενα, όπως τα συχνά και παρατεταμένα κύματα καύσωνα, οι ανομβρίες και οι πλημμύρες. Διαφορετικές επιπτώσεις των κλιματικών αλλαγών στις περιοχές της ΕΕ Όλες οι περιοχές της ΕΕ αντιλαμβάνονται ολοένα και περισσότερο τις αρνητικές επιπτώσεις των κλιματικών αλλαγών, ωστόσο ορισμένες περιοχές θα επηρεαστούν περισσότερο από άλλες. Η νότια Ευρώπη και η λεκάνη της Μεσογείου θα υποστούν το συνδυασμένο αποτέλεσμα της μεγάλης αύξησης της θερμοκρασίας και της μειωμένης ατμοσφαιρικής κατακρήμνισης. Επίσης, ιδιαίτερα ευάλωτες είναι οι ορεινές περιοχές, ιδιαίτερα οι Άλπεις, και τα μικρά νησιά. Τα πυκνοκατοικημένα πεδία κατάκλυσης κινδυνεύουν επίσης εξαιτίας του αυξανόμενου κινδύνου θυελλών, έντονων βροχοπτώσεων και στιγμιαίων πλημμυρών με αποτέλεσμα εκτεταμένες ζημιές. Οι κλιματικές αλλαγές θα αυξήσουν επίσης τις τοπικές διαφορές στους φυσικούς πόρους της Ευρώπης. Η επίπτωση ορισμένων αλλαγών στις καιρικές συνθήκες είναι ήδη ορατές στο έδαφος. Παρατηρούμε ήδη αναρίθμητες συνέπειες: Πρώιμη ανθοφορία, μεγαλύτερη περίοδος βλάστησης των αμπελιών και αλλαγές σε άλλους φυσικούς κύκλους των φυτών. Οι αλλαγές στο ημερολόγιο των αγροτικών δραστηριοτήτων (όργωμα, σπορά κ.λπ.) υποδεικνύει ότι οι αγρότες προσαρμόζονται ήδη στις νέες κλιματικές συνθήκες. Σχήμα 7: Προβλεπόμενες συνέπειες των κλιματικών αλλαγών σε διάφορες περιοχές της ΕΕ Συγκεκριμένοι κίνδυνοι για τη γεωργία Οι περισσότερες επιπτώσεις της αλλαγής του κλίματος για τη γεωργία προέρχονται από το νερό. Οι περίοδοι λειψυδρίας θα έχουν μεγάλη επίπτωση στην αγροτική παραγωγή και στα τοπία της Ευρώπης. Πολλές περιοχές κυρίως στις χώρες της νότιας Ευρώπης, χρησιμοποιούν αρδευτικά συστήματα εδώ και εκατοντάδες χρόνια στο πλαίσιο των παραδοσιακών γεωργικών πρακτικών τώρα θα πρέπει να επανεξετάσουν τις τεχνικές άρδευσης. Η γεωργία θα πρέπει επίσης να βελτιώσει την αποτελεσματικότητα της χρήσης του νερού και να μειώσει τις απώλειες νερού. Κλιματικές ζώνες επίπεδα θάλασσας/λιμνών θύελλες, πλημμύρες πιο ζεστά και ξηρά καλοκαίρια εποχές βλάστησης δυναμικό σοδειών παράσιτα τήξη του περμαφρόστ χειμερινές βροχές (πλημμύρες) επίπεδα της θάλασσας πιο ζεστά και ξηρά καλοκαίρια απόδοση σοδειών, ποικιλία χειμερινές βροχοπτώσεις (πλημμύρες) καλοκαιρινές περιπτώσεις κίνδυνοι ανομβρίας Κίνδυνος διάβρωσης του εδάφους μήκος περιόδου βλάστησης απόδοση σοδειών και ποικιλία Αποτελεσματα των κλιματικων αλλαγων Φαινόμενο Πιθανότητα Πιο ζεστές μέρες. Λιγότερες κρύες μέρες/νύχτες Πρακτικά βέβαιο (Πάνω από 99 %) Περισσότερες περίοδοι ξηρασίας και κύματα καύσωνα Πολύ πιθανό (Πάνω από 90 %) Πιο ισχυρές βροχοπτώσεις Περισσότερες περιοχές πλήττονται από ξηρασία Πολύ πιθανό (Πάνω από 66 %) Πιο έντονοι τροπικοί κυκλώνες Πιο ακραία επίπεδα της θάλασσας (όχι τσουνάμι) θερμοκρασία ετήσιες βροχοπτώσεις, διαθεσιμότητα νερού κίνδυνος ανομβρίας, θερμική επιβάρυνση απόδοση σοδειών κατάλληλες περιοχές για καλλιέργεια Πηγή: Εκπόνηση της Γενικής Διεύθυνσης Γεωργίας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής με Πηγή: ΔΕΚΑ βάση τη βιβλιογραφία 12 13 Κεντρική Ευρώπη Βόρειες Περιοχές Νότιες και ΝοτιοΑνατολικές περιφέρειες Δυτικές περιοχές και Ατλαντικού
7. Η γ ε ω ρ γ ί α π ρ έ π ε ι ν α β ρ ε ι τρόπους να προσαρμοσ τεί Ο αγροτικός τομέας της ΕΕ γνωρίζει πλήρως τις προκλήσεις των κλιματικών αλλαγών και ανταποκρίνεται στην αντιμετώπισή τους. Η γεωργία μπορεί να είναι μέρος της προσπάθειας να αντιμετωπιστεί η αλλαγή του κλίματος με τρεις βασικούς τρόπους: Μειώνοντας τις δικές της εκπομπές αερίων, βελτιώνοντας τη λειτουργία αποθήκευσης διοξειδίου άνθρακα των γεωργικών εδαφών και συμβάλλοντας στην παραγωγή ανανεώσιμων πηγών ενέργειας και βιοδιασπώμενων προϊόντων. Παραθέτουμε ορισμένα πρακτικά παραδείγματα: Η εξεύρεση προσαρμοστικών λύσεων είναι κρίσιμη για τα επόμενα χρόνια. Ένα μεγάλο φάσμα επιλογών προσαρμογής σε διαφορετικά επίπεδα Η εγκατάσταση μονάδων αναερόβιας ζύμωσης είναι ιδιαίτερα αποτελεσματική για τη μείωση των εκπομπών στις περιοχές με πυκνό ζωικό κεφάλαιο και μεγάλους όγκους κοπριάς. Η αναερόβια ζύμωση είναι η φυσική διαδικασία αποσύνθεσης των οργανικών υλών χωρίς τη χρήση αέρα. Το αναερόβιο χωνευτήριο είναι ένα σύστημα που κατασκευάζεται από τον άνθρωπο και χρησιμοποιεί τη διαδικασία αναερόβιας ζύμωσης για την επεξεργασία αποβλήτων διαφόρων ειδών και την παραγωγή βιοαερίου. Το βιοαέριο μπορεί στη συνέχεια να μετατραπεί σε θέρμανση και ηλεκτρισμό. Η διαδικασία μειώνει τις εκπομπές αερίων από τις εισροές, ενώ ταυτόχρονα παράγει πολύτιμη ανανεώσιμη ενέργεια. Υπάρχει ένα μεγάλο φάσμα προσαρμοστικών μέτρων που κυμαίνεται μεταξύ τεχνολογικών επιλογών μέσα στο αγρόκτημα και βελτιωμένων πρακτικών διαχείρισης των αγροκτημάτων και πολιτικών εργαλείων (π. χ. σχέδια προσαρμογής). Προκειμένου να ανταποκριθούν στις προβλεπόμενες αλλαγές στις καιρικές συνθήκες, οι αγρότες μπορούν να αλλάξουν την εναλλαγή των καλλιεργειών ώστε να εκμεταλλευτούν με τον καλύτερο τρόπο το διαθέσιμο νερό, να προσαρμόσουν τις ημερομηνίες σποράς σύμφωνα με τη θερμοκρασία και τις βροχοπτώσεις, να χρησιμοποιούν ποικιλίες καλλιεργειών που ταιριάζουν στις νέες καιρικές συνθήκες (π. χ. πιο ανθεκτικές στη ζέστη και την ξηρασία), ή να φυτεύουν σε καλλιεργήσιμες εκτάσεις φράκτες από δενδρύλλια ή μικρές δασώδεις περιοχές που μειώνουν τη διαφυγή του νερού και λειτουργούν ως ανεμοθραύστες. Η καλύτερη ενημέρωση των αγροτών για τους κλιματικούς κινδύνους και τις πραγματοποιήσιμες λύσεις προσαρμογής είναι επίσης σημαντική. Τα Κράτη Μέλη έχουν ήδη αναλάβει δράση σχετικά με την προσαρμογή. Το επίκεντρο των προσπαθειών μέχρι σήμερα ήταν η πρόληψη των επιπτώσεων από τα ακραία καιρικά φαινόμενα που θεωρούνται ως ο πιο επικείμενος κίνδυνος (όπως οι πλημμύρες). Βελτίωση της απορρόφησης του διοξειδίου του άνθρακα από τα γεωργικά εδάφη Πώς στηρίζει η ΚΑΠ τις προσπάθειες προσαρμογής των αγροτών Μπορούν να αφαιρεθούν σημαντικές ποσότητες CO2 από την ατμόσφαιρα και να αποθηκευτούν στο έδαφος μέσα από μια σειρά γεωργικών πρακτικών, όπως η βιολογική γεωργία, η μηδενική ή μειωμένη χρήση συστημάτων οργώματος που αποφεύγουν ή μειώνουν τη διατάραξη του εδάφους, οι πρωτεϊνούχες καλλιέργειες, η φύτευση φρακτών από δενδρύλλια, η συντήρηση μόνιμων βοσκότοπων και η μετατροπή αρόσιμων εκτάσεων σε βοσκοτόπια. Μπορούν επίσης να συσσωρευτούν μεγάλες ποσότητες διοξειδίου του άνθρακα μέσω της αναδάσωσης καθώς τα ξυλώδη φυτά απορροφούν περισσότερο διοξείδιο σε σχέση με τις περισσότερες αγροτικές καλλιέργειες. Οι αγρότες δεν μπορούν να υποστούν το βάρος των κλιματικών αλλαγών μόνοι τους. Η δημόσια πολιτική πρέπει να δώσει το σωστό στήριγμα προκειμένου να μπορέσουν οι αγρότες να προσαρμόσουν τις αγροτικές τους δομές και τις μεθόδους παραγωγής, και να συνεχίσουν να παρέχουν υπηρεσίες στο αγροτικό περιβάλλον. Η ΚΑΠ διαθέτει ήδη ορισμένες δομικές μονάδες που μπορούν να βοηθήσουν στην προσαρμογή στις κλιματικές αλλαγές. Βοηθώντας τους αγρότες να έχουν πρόσβαση σε εργαλεία διαχείρισης κινδύνων, όπως τα ασφαλιστικά προγράμματα, μπορούν επίσης να τους βοηθήσουν να αντεπεξέλθουν στις απώλειες εξαιτίας των καιρικών καταστροφών που οφείλονται στις κλιματικές αλλαγές. Χρήση ανανεώσιμων πηγών για ενέργεια και βιοδιασπώμενα προϊόντα Η πολιτική αγροτικής ανάπτυξης προσφέρει ευκαιρίες για την αντιμετώπιση των αρνητικών επιπτώσεων για τους αγρότες και τις αγροτικές οικονομίες, προσφέροντας, για παράδειγμα, βοήθεια για επενδύσεις σε ένα πιο αποτελεσματικό αρδευτικό σύστημα. Τα αγρο-περιβαλλοντικά προγράμματα είναι επίσης πολύ σημαντικά για την καλύτερη διαχείριση του εδάφους και του νερού από τους αγρότες. Μετατροπή των ζωικών αποβλήτων σε βιοαέριο Η ενέργεια που παράγεται από τη βιομάζα μπορεί να αντικαταστήσει άλλες πηγές ενέργειας με πολλές εκπομπές, όπως είναι τα ορυκτά καύσιμα. Οι αγρότες συμμετέχουν όλο και περισσότερο στην καλλιέργεια ενεργειακών σοδειών για βιοκαύσιμα, μικρές ή μεγάλες μονάδες παραγωγής ισχύος ή για μονάδες συμπαραγωγής ηλεκτρισμού και ενέργεια μέσα στα αγροκτήματα. Παρατηρείται επίσης μία αναδυόμενη τάση που αφορά την εντονότερη χρήση ανανεώσιμων αγροτικών πόρων στη βιομηχανία, όπως τα αγροτικά υλικά, τα βιοπλαστικά ή τα βιοχημικά υλικά. 14 Κλιματικές αλλαγές, γεωργία και καταναλωτές Οι αγρότες δεν καταβάλλουν προσπάθειες μόνο για την αντιμετώπιση των κλιματικών αλλαγών, αλλά ανταποκρίνονται στη ζήτηση που υπάρχει στις αγορές τους, η οποία συχνά συνδέεται με τις κλιματικές αλλαγές, καθώς και στις πρωτοβουλίες της ΕΕ. Πολλοί παραγωγοί και καταναλωτές προσπαθούν ολοένα και περισσότερο να μειώσουν τις ατομικές εκπομπές άνθρακα μέσω των προσωπικών τους επιλογών παραγωγής και κατανάλωσης (π. χ. αγοράζοντας από τοπικές αγορές για μείωση των αποστάσεων). Ορισμένοι αγρότες επιλέγουν περισσότερο βιώσιμες μεθόδους καλλιέργειας (π. χ. βιολογική καλλιέργεια, ενοποιημένη διαχείριση σοδειών). Μία μορφή σήμανσης ενδέχεται να εκπονηθεί στο μέλλον, αλλά δεν είναι ακόμα έτοιμη. Οι κλιματικές αλλαγές μπορεί επίσης να έχουν επίπτωση στις τιμές των τροφίμων και τη σταθερότητα των τιμών ένας από τους λόγους για τις πρόσφατες αυξήσεις στην τιμή των δημητριακών είναι η μείωση της σοδειάς στην ΕΕ εξαιτίας, εν μέρει, των εξαιρετικά δυσμενών καιρικών συνθηκών στην Ευρώπη. 15 Η γεωργία πρέπει να βρει τρόπους να προσαρμοστεί 6. Η γεωργία μ πορεί να σ υμβ ά λει περα ι τέρ ω σ τ ην κα τα πολέ μησ η των κ λι μ α τι κών α λ λα γών