αφιέρωμα επιμέλεια αφιερώματος Βασίλης Ζαμπούνης Πρόγραμμα Ο.Ε.Φ. κανονισμού 2080/05 Οι αντιφάσεις της ανάπτυξης Η εκπαιδευτική αποστολή στο Μαρόκο ήταν η τρίτη στο πλαίσιο των προγραμμάτων του κανονισμού 2080/05. Ακολούθησε την Ισπανία (Μάρτιος 2007, βλέπε τεύχος 55 ΕΛΙΑ & ΕΛΑΙΟΛΑΔΟ) και την Ιταλία (Μάρτιος 2008, βλέπε τεύχος 59). Συμμετείχαν 75 συνεταιρισμένοι ελαιοπαραγωγοί από τις 4 Ενώσεις Σητείας, Μεραμβέλλου, Πεζών και Μυλοποτάμου. Διοργανώθηκαν από την Άξιον Αγροτική, που α- ποτελεί τον σύμβουλο των Ενώσεων για αυτά τα προγράμματα, ενώ το συγκεκριμένο έγινε σε συνεργασία με το Διεθνές Συμβούλιο Ελιάς και το Μαροκινό Υπουργείο Γεωργίας που σχεδίασαν το πλάνο επισκέψεων και συνόδευσαν την ελληνική αποστολή. Η επίσκεψη στην Ισπανία συνοψίστηκε σε μια φράση: «Πώς η μεγαλύτερη ελαιοπαραγωγός χώρα οργανώνει την παγκόσμια ηγεμονία της». Της Ιταλίας αντίστοιχα: «Πώς η δεύτερη ευρωπαϊκή ελαιοπαραγωγός χώρα προσπαθεί να περισώσει τα κεκτημένα της βασιζόμενη στην ποιότητα και στο μάρκετινγκ». Το Μαρόκο κεντρίζει το ενδιαφέρον γιατί αποτελεί ένα πολύ σημαντικό εκπρόσωπο των Μεσογειακών τρίτων χωρών. Με την αξιοποίηση των πλούσιων ελαιοπαραγωγικών του πηγών και με την προσέλευση ισχυρών ξένων επενδύσεων επιχειρεί με σχεδιασμένη ανάπτυξη να καλύψει τα κενά του παρελθόντος ανεξαρτοποιήθηκε μόλις το 1956 και να α- ποτελέσει μια σύγχρονη, ευημερούσα χώρα του 21ου αιώνα. Τις επενδυτικές ευκαιρείες που εκεί υ- πάρχουν, η Ελλάδα δείχνει όχι μόνο να μην τις έχει αξιοποιήσει, αλλά ούτε καν σοβαρά διερευνήσει. Είναι χαρακτηριστικό ότι η πρεσβεία της Ισπανίας περιλαμβάνει 120 άτομα στο προσωπικό της, του Βελγίου 112 και η Ελληνική 7, Οι εμπειρίες αυτής της εκπαιδευτικής α- ποστολής θα μπορούσουν να συνοψιστούν σε δύο διαπιστώσεις: Το Μαρόκο είναι μια χώρα μεγάλων αντιφάσεων, σε μια μεταβατική περίοδο ταχύτατης εξέλιξης και γι αυτό και θα ήταν λάθος να υποτιμήσει κανείς το ελαιοκομικό του αύριο, ενώ και α- πό το σήμερα, πολλά θα είχε να διδαχθεί. 1 2 Ο επικεφαλής της σχολής δρ. Ouazzani. 20 Ελιά & Ελαιόλαδο
ΤΟ Το Μαρόκο είναι ένα σταυροδρόμι. Οι δύο θάλασσες που σμίγουν, η Μεσόγειος με τον Ατλαντικό, ενώνουν την υποσαχάρια Αφρική με την Ευρώπη και τη Βόρεια Μεσογειακή Αφρική. Άραβες και ντόπιες πανάρχαιες φυλές, όπως οι Βερβερίνοι, έ- χουν δημιουργήσει ένα πολιτισμικό χαρμάνι, έντονα όμως επηρεασμένο από την Ευρώπη και ιδίως την Ανδαλουσιανή Ισπανία και την Γαλλία. Σύμφωνα με τον Έλληνα πρέσβη κ. Γεώργιο Γεωργούντζο το Μαρόκο βρίσκεται, ό- χι μόνο γεωγραφικά αλλά και οικονομικά και θεσμικά, πολύ πιο κοντά στην Ε.Ε. από ό,τι η Τουρκία, ακόμη και από τις χώρες της τελευταίας προς ανατολών διεύρυνσης. Οι εντυπώσεις επιβεβαιώνουν τις παραπάνω απόψεις. Πλινθόκτιστα χωριά, αλλά και πόλεις που επεκτείνονται σχεδιασμένα ώστε σε 3-4 χρόνια όλοι οι Μαροκινοί να έχουν ιδιόκτητο σπίτι, ενώ η ηλεκτροδότηση ήδη καλύπτει άψογα το 95% της χώρας. Τα γαϊδουράκια αποτελούν συνηθισμένο μέσο μετακίνησης δίπλα σε εθνικούς δρόμους ευρωπαϊκών προδιαγραφών και δρακόντειας αστυνόμευσης (μην διανοηθεί κανείς να υπερβεί τα όρια ταχύτητας ) Με κάθε επιφύλαξη, γιατί είναι επικίνδυνο να εξάγει κανείς συμπεράσματα από μια ολιγοήμερη επίσκεψη, ω- στόσο το Μαρόκο δείχνει να έχει ένα σταθερό και λειτουργικό σύστημα δημοκρατίας μεν, αλλά υπό τον απόλυτο βασιλικό έλεγχο. Η βασιλική οικογένεια κατάγεται, σύμφωνα με τις παραδόσεις, από τον Μωάμεθ και γι αυτό ο βασιλιάς θεωρείται κάτι μεταξύ θεού και ανθρώπου. Ο σημερινός, Μωχάμεντ Στ είναι ιδιαίτε- 3 H επικεφαλής του Υπουργείου Γεωργίας κα Αsmaa Benmaimoun. 5 ρα νέος και πολύ αγαπητός λόγω της ή- πιας διακυβέρνησης, της οικονομικής ανάπτυξης και του πλούσιου κοινωνικού έργου της βασίλισσας και όλης της οικογένειας. Το Μαρόκο είναι χωρισμένο σε 8 περιφέρειες. Οι τοπικοί κυβερνήτες διορίζονται απ ευθείας από τον βασιλιά και έχουν αυξημένες αρμοδιότητες ίσως περισσότερες και από τους υπουργούς και σημαντικό προϋπολογισμό να διαχειριστούν. Στο δείπνο που μας παρέθεσε ο κυβερνήτης της Meknes μαζί με τον Έλληνα πρέσβη (φωτό 7-10), γνωρίσαμε ένα νέο άνθρωπο άλλωστε ήταν συμμαθητές με τον βασιλιά πανέξυπνο, ρεαλιστή και με όραμα για την περιοχή του. Επίσης, βαθειά καλλιεργημένο, με αγαπημένο βιβλίο, που πάντα έχει μαζί του, την Ασκητική του Νίκου Καζαντζάκη! Στα θέματα της θρησκείας, το Μαρόκο πρέπει να είναι η πιο «ευρωπαϊκή» χώρα, χωρίς ιδιαίτερα προβλήματα ισλαμικού φονταμενταλισμού, με χαρακτηριστικό παράδειγμα την αναβαθμισμένη κοινωνική και επαγγελματική θέση των γυναικών, ε- νώ η παραδοσιακή μαντίλα είναι περιορισμένη, τουλάχιστον αν κρίνει κανείς από τις νέες και τα αστικά κέντρα. Η σχολή διαθέτει πλήρες χημείο και πάνελ οργανοληπτικής αξιολόγησης. 6 4 Ελιά & Ελαιόλαδο 21
Η ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ Στον αγροτικό τομέα η κρατική παρέμβαση είναι έντονη, εκδηλώνεται με το «πράσινο σχέδιο», που μεθοδευμένα δημιουργεί τις υποδομές και ενισχύει τις αναπτυξιακές προοπτικές. Το Μαρόκο διαθέτει τεράστιες εκτάσεις εύφορης και ε- πίπεδης γης. Παραδοσιακά, η κύρια καλλιέργεια ήταν τα δημητριακά. Η βασική στρατηγική του εθνικού σχεδίου είναι η αντικατάσταση των δημητριακών με πολύ αποδοτικές σε εισόδημα καλλιέργειες όπως τα οπωροκηπευτικά, τα εσπεριδοειδή και τα ελαιοκομικά προϊόντα. Ήδη τα μαροκινά προϊόντα κατακλύζουν τις μεγάλες λαχαναγορές της Ευρώπης, αξιοποιώντας τα πλεονεκτήματα της εύκολης και γρήγορης πρόσβασης μέσω Γιβραλτάρ, καθώς και των χαμηλών ανταγωνιστικών τους τιμών, που οφείλονται κυρίως στο χαμηλό εργατικό κόστος. (5 ημερησίως) Η ΕΛΑΙΟΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ Αποτελεί την κύρια δενδρώδη καλλιέργεια (=60%) καταλαμβάνοντας περίπου 6,5 εκατομ. στρέμματα εκ των ο- ποίων το 37% είναι αρδευόμενο, το 37% σε ημιορεινά και το 26% σε μειονεκτικά εδάφη. Ταξιδεύοντας, ένα συνηθισμένο θέαμα που βλέπει κανείς είναι ελιές αραιοφυτεμένες σε ισοϋψείς, σε επικλινείς λόφους (φωτό 11-12), ενώ τα επίπεδα χωράφια καλλιεργούνται με δημητριακά και οπωροκηπευτικά (φωτό 13). Η άλλη όψη είναι οι σύγχρονες εκμεταλλεύσεις, αρδευόμενης πυκνής φύτευσης, όπως αυτή που επισκεφθήκαμε στην κατ εξοχήν ελαιοπαραγωγική περιοχή της Touanate. Οι Μαροκινοί προβληματίζονται ιδιαίτερα, πειραματίζονται και διεξάγουν σοβαρή έρευνα αναζητώντας τα εφικτά όρια που μπορεί να φθάσει χωρίς προβλήματα η πυκνή φύτευση (φωτό 14). Θεωρούν ότι -όπως δείχνει και η διεθνής εμπειρία- τα 60 έως 120 δένδρα/στρέμμα αποτελούν μια πολύ ικανοποιητική εφαρμογή, με την προϋπόθεση ότι πάντοτε ότι τα εδάφη είναι γόνιμα και αρδευόμενα. Αντίθετα είναι πολύ επιφυλακτικοί για το υπερεντατικό μοντέλο των άνω των 160 ελαιοδένδρων / στρέμμα. Στο Μαρόκο κυριαρχεί η ποικιλία Picholine (φωτό 15), η οποία είναι διπλής κατεύθυνσης, δηλαδή για ελαιοποίηση ή για επιτραπέζια ελιά, αναλόγως με το μέγεθος και την κατάσταση του ελαιόκαρπου. Παράλληλα ερευνούν διάφορες ποικιλίες και χρησιμοποιούν ολοένα και περισσότερο στις νέες φυτεύσεις την ισπανική αρμπεκίνα και τη δική μας κορωνέικη με ικανοποιητικά αποτελέσματα. Στον πειραματικό ελαιώνα της Agropole που επισκεφθήκαμε, ήδη από τον τέταρτο χρόνο ηλικίας, η ποικιλία της αρμπεκίνα με πυκνότητα 150 δένδρα/στρέμμα, αποδίδει 1,1 τόνους ελαιοκάρπου/στρέμμα. Ο εθνικός μέσος είναι πολύ μικρότερος. Για τις μεν ξερικές κυμαίνεται από 50 έως 150 κιλά το στρέμμα, για τις δε αρδευόμενες από 160 έως 300 κιλά ελαιοκάρπου το στρέμμα. Υπάρχουν 400.000 εκμεταλλεύσεις με μέσο όρο τα 15,5 στρέμματα, δηλ. επικρατούν σε ποσοστό 74% οι μικρές ι- διοκτησίες έως τα 50 στρέμματα και μόνο έ- 8 να 3% υπερβαίνει τα 200 στρέμματα. Ανά εκμετάλλευση, αντιστοιχούν κατά μέσο όρο τα δύο λιόφυτα. Τα τελευταία 45 χρόνια, και ιδίως μετά το 1990, το κράτος έχει επιδοτήσει τις νέες φυτεύσεις γι αυτό και η έκταση των ελαιώνων έχει αυξηθεί από τα 1,3 στα 6,5 εκατομ. 10 7 Ο Κυβερνήτης της Meknes (7) σε ανταλλαγές εθιμοτυπικών δώρων (8) και με τον γεωπόνο της ΕΑΣ Πεζών κ. Ανέστη Βασιλειάδη (9). 9 Εκ δεξιών ο Κυβερνήτης της Meknes, ο Έλληνας πρέσβης κ. Γεωργούντζος, ο Αντινομάρχης Λασιθίου κ. Θ. Πατεράκης και ο κ. Β. Ζαμπούνης. 22 Ελιά & Ελαιόλαδο
11 12 13 15 στρέμματα. Αυτό αντικατοπτρίζεται και στην ηλικία των ελαιοδένδρων, με το 41% να είναι η- λικίας μικρότερης των 15 ετών και μόνο το 14% άνω των 50 ε- τών. Αντίστοιχα αυξάνει σταθερά και η παραγωγή ελαιολάδου από τους 22 χιλ. τόνους τη δεκαετία 60, στους 75 χιλ. τόνους. Η παραγωγή επιτραπέζιας ελιάς έχει αντίστοιχα αυξηθεί από τους 52 στους 125 χιλ. τόνους τα τελευταία χρόνια, αναδεικνύοντας το Μαρόκο δεύτερη στον κόσμο μετά την Ισπανία. ΕΛΑΙΟΤΡΙΒΕΙΑ ΚΑΙ ΤΥΠΟΠΟΙΗΣΗ Ένα από τα βασικά συμπεράσματα που προέκυψαν είναι ότι σήμερα ο αδύνατος κρίκος της μαροκινής ελαιοκομίας είναι τα ελαιοτριβεία της. Τα ¾ του παραγόμενου ελαιόκαρπου (700.000 τόνοι) οδηγείται στην ελαιοποίηση, όπου αριθμητικά κυριαρχούν τα 16.000 (!) παμπάλαια ελαιοτριβεία, που αλέθουν υπό πρωτόγονες συνθήκες, με χαμηλή παραγωγικότητα (μόλις 170.000 τόνους συνολικά) και φυσικά αποδίδουν ένα λάδι και ποιοτικά υποβαθμισμένο. 14 Παράλληλα υπάρχουν και 266 μεγάλες μονάδες, συνολικής δυναμικότητας 400.000 τόνων ελαιοκάρπου. Εδώ το πρόβλημα εντοπίζεται στις μεγάλες αποστάσεις που συχνά πρέπει να μεταφερθούν οι ελιές και στους χρόνους που μεσολαβούν μέχρι την έκθλιψη. Από ποιοτικής άποψης τα καλύτερα αποτελέσματα δίνουν 80 σύγχρονες αλλά μικρές μονάδες, που απορροφούν μόνο 20.000 τόνους ελαιοκάρπου. Στον τομέα της μεταποίησης της επιτραπέζιας ελιάς υπάρχουν 47 μονάδες που ε- πεξεργάζονται 80.000 τόνους, ενώ υπάρχουν και 21 μονάδες, δυναμικότητας 21.000 ελαιοκάρπου, που εργάζονται προς διπλή κατεύθυνση, ελαιολάδου και επιτραπέζιας ελιάς. Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού μας δόθηκε η ευκαιρία να επισκεφθούμε όλους τους παραπάνω τύπους. Στην περιοχή του Taounate, το συνεταιριστικό ελαιοτριβείο βρίσκεται στον 19ο αιώνα, όμως τώρα τελειώνει και σύντομα θα λειτουργήσει μια σύγχρονη μονάδα (φωτό 16-26). Στην ίδια περιοχή, ο ιδιώτης με τον τεράστιο ιδιόκτητο σύγχρονο ελαιώνα έχει ψηλά στο λόφο το δικό του ελαιοτριβείο, το οποίο αν και διέθετε φυγοκεντρικό μηχάνημα, η όλη εγκατάσταση και οι συνθήκες (κτιριακές, αποθήκευσης, διαμονής του προσωπικού) ήταν απαράδεκτες (φωτό 27-31). Από τις δύο μεγάλες βιομηχανικές μονάδες που επισκεφθήκαμε, η πρώτη είχε ι- δρυθεί το 1962. Διέθετε την πιο σύγχρονη ραφινερία του Μαρόκου, παράγοντας ε- κτός από ελαιόλαδο και σπορέλαια. Επίσης οι δραστηριότητές της κάλυπταν και τις επιτραπέζιες ελιές, τη βιομηχανική ντομάτα (πρώτοι παραγωγοί στο Μαρόκο), καθώς και τη συσκευασία και κονσερβοποίηση φρούτων και λαχανικών. Η μεγάλη δυναμικότητα έκθλιψης /ραφινερίας /τυποποίησης ελαιολάδου ικανοποιείται εν μέρει με ιδιόκτητους ελαιώνες, αγοράζοντας ελαιόκαρπο, του οποίου αναλαμβάνουν την συγκομιδή με δικά τους συνεργεία και μεταφορά στο εργοστάσιο, ενώ ορισμένες φορές εισάγουν ελαιόκαρπο ακόμη και α- πό την Τυνησία. Το δεύτερο εργοστάσιο περιελάμβανε έ- 24 Ελιά & Ελαιόλαδο
να μεγάλο ελαιοτριβείο με 8 σειρές τριφασικών μηχανημάτων καθώς και πυρηνελαιουργείο. Οι ιδιοκτήτες του βασίζονται σε ένα δίκτυο ενδιάμεσων εμπόρων που συγκεντρώνουν ελιές από διάφορες, ακόμα και μακρινές περιοχές. Ήταν φανερό ότι η έμφαση δίνεται στην ποσότητα και όχι στην ποιότητα, λόγω του χρόνου που απαιτείται και των συνθηκών συγκέντρωσης και μεταφοράς των ελιών. Πάντως τόσο αυτή, όσο και η προηγούμενη βιομηχανία διέθεταν δικά τους χημικά εργαστήρια για τον ποιοτικό έλεγχο (φωτό 32-47). Διαφορετική με τις προηγούμενες ήταν η τρίτη μονάδα που επισκεφθήκαμε. Εδώ πρόκειται για μια πολύ μικρή καθετοποιημένη οικογενειακή επιχείρηση δύο νέων ανθρώπων, που είχε ιδρυθεί μόλις πριν δύο χρόνια και ή- ταν χαρακτηριστική των νέων τάσεων (φωτό 48-57). Διέθεταν 1.000 στρέμματα ιδιόκτητου ελαιώνα, στον οποίο η καλλιέργεια είναι πλήρως ελεγχόμενη με σύγχρονες μεθόδους και έμφαση στην ποιότητα. Επίσης ένα μικρό ε- λαιοτριβείο, ψυχρής όπως μας είπαν έκθλιψης. Η τυποποίηση μικρών ποσοτήτων γίνεται στο χέρι και έχουν αρχίσει τις πρώτες εξαγωγές στον Καναδά, ενώ τροφοδοτούν και μερικά σούπερ μάρκετ σε γειτονικές πόλεις. Εφόσον οι πωλήσεις αυξηθούν σκοπεύουν να αγοράσουν και μια αυτόματη μηχανή εμφιάλωσης. Συμπληρωματικά με τις δικές τους ελιές αγοράζουν και από τους γύρω μικρούς ελαιοκαλλιεργητές, πουλώντας και χύμα ελαιόλαδο σε ε- μπόρους. Οι φωτό (51-53) είναι πολύ χαρακτηριστική για το τι σημαίνει ποιότητα. Αριστερά είναι οι ελιές από το δικό τους ελαιώνα μαζεμένες μέσα σε πλαστικά τελάρα και δεξιά είναι οι ελιές άλλων μαροκινών μικρών παραγωγών μαζεμένες μέσα σε σακιά. 18 16 17 Υποδοχή από το Δ.Σ. του συνεταιρισμού στους Έλληνες που έφεραν καλοτυχία (έβρεξε!). 21 22 23 19 Περιέργεια και κινητοποίηση όλου του χωριού 20 Το παλιό ελαιοτριβείο. 24 25 Παραδοσιακό πρωινό. 26 26 Ελιά & Ελαιόλαδο