Οι νέοι και το περιβάλλον: Περιβαλλοντικές στάσεις και συµπεριφορά µαθητών Λυκείων και ΤΕΕ του Ν. Ροδόπης Ευρ. Παπαδηµητρίου, Λέκτορας Κοινωνιολογίας Τµήµα Κοινωνικής ιοίκησης, ηµοκρίτειο Πανεπιστήµιο Θράκης Περίληψη Η εργασία αναφέρεται στο ζήτηµα των περιβαλλοντικών στάσεων και της περιβαλλοντικής συµπεριφοράς, στα χαρακτηριστικά των δύο αυτών παραµέτρων της περιβαλλοντικής συνείδησης καθώς και στη µεταξύ τους σχέση. Βάση για την ανάλυση αποτελούν τα δεδοµένα τα οποία συγκεντρώθηκαν στα πλαίσια εµπειρικής έρευνας που διεξήγαγε ο συγγραφέας κατά τη διάρκεια του σχολικού έτους 2005-2006 σε µαθητές Λυκείων και ΤΕΕ του Νοµού Ροδόπης µε τη µέθοδο του ερωτηµατολογίου. Το ειδικότερο ενδιαφέρον της έρευνας εστιάζεται στην καταγραφή των απόψεων των µαθητών για το περιβαλλοντικό ζήτηµα, για τις διαστάσεις του και τις πιθανές εξελίξεις στο µέλλον. Περαιτέρω εξετάζεται το κατά πόσο οι στάσεις αυτές µεταβάλλονται σε περιπτώσεις όπου η προστασία του περιβάλλοντος εµφανίζεται ως ανταγωνιστική άλλων προτεραιοτήτων όπως είναι π.χ. η τοπική ανάπτυξη. Τα παραπάνω στοιχεία εξετάζονται σε σχέση και µε την περιβαλλοντική συµπεριφορά των µαθητών. Η ανάλυση των δεδοµένων έδειξε την ύπαρξη θετικών περιβαλλοντικών στάσεων στους µαθητές (διαπιστώθηκαν δε διαφορές µεταξύ αγοριών και κοριτσιών καθώς επίσης και µεταξύ µαθητών Λυκείων και µαθητών ΤΕΕ). Ωστόσο οι στάσεις αυτές δεν συνοδεύονται από ανάλογα θετική περιβαλλοντική συµπεριφορά. Επιπλέον η στάση που οι µαθητές φαίνεται να τηρούν απέναντι στο δίληµµα «ανάπτυξη ή προστασία του περιβάλλοντος;» είναι σε γενικές γραµµές µάλλον ουδέτερη, ωστόσο µαθητές µε έντονα φιλοπεριβαλλοντικές στάσεις τοποθετούνται σε αυτές τις περιπτώσεις περισσότερο υπέρ της προστασίας του περιβάλλοντος. Το γενικότερο συµπέρασµα της εργασίας είναι ότι η στάση των µαθητών και ακόµη περισσότερο των κοριτσιών- απέναντι στο ζήτηµα της προστασίας του περιβάλλοντος είναι θετική. Οι θετικές περιβαλλοντικές στάσεις µεταβάλλονται όµως σε ουδέτερες, όταν υφίστανται σηµαντικά διλήµµατα ενώ οι µαθητές ανεξαρτήτως των απόψεών τους- σπανίως µάλλον επιλέγουν συνειδητά θετικές για το περιβάλλον συµπεριφορές. 1. Εισαγωγή Ο χαρακτήρας και οι διαστάσεις της σύγχρονης οικολογικής κρίσης καθιστούν απαραίτητες βαθιές µεταβολές σε επίπεδο στάσεων και την ευρεία διάχυση της περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης. Ωστόσο, σηµαντικότερο από ποτέ είναι να υπάρξουν αλλαγές στη συµπεριφορά των πολιτών αν λάβει κανείς υπόψη τις πλέον πρόσφατες ιδιαίτερα δυσοίωνες προβλέψεις της ιακυβερνητικής Επιτροπής για το Κλίµα (τα σχετικά κείµενα είναι διαθέσιµα σε ηλεκτρονική µορφή στο http://www.ipcc.ch/). Ίσως, σε σχέση µε το πρόσφατο παρελθόν, διανύουµε µία διαφορετική πλέον περίοδο όσον αφορά στους στόχους της περιβαλλοντικής πολιτικής, αλλά και των προγραµµάτων περιβαλλοντικής εκπαίδευσης από την άποψη ότι ο χρονικός ορίζοντας για την επίτευξη συγκεκριµένων αποτελεσµάτων εµφανίζεται ιδιαίτερα πιεστικός. Περισσότερο από ποτέ, οι παρεµβάσεις σε όλα τα επίπεδα απαιτείται να είναι άµεσες και ιδιαίτερα αποτελεσµατικές δεδοµένης της έντονης πίεσης που ασκεί πλέον η δυναµική των περιβαλλοντικών προβληµάτων. Πόσο έτοιµοι είναι όµως οι πολίτες να συµβάλλουν ενεργά στην αναχαίτιση των κινδύνων που γεννά η οικολογική κρίση και πόσο εύκολα µπορούν να αποδεχτούν περισσότερο δραστικά µέτρα για την προστασία του περιβάλλοντος;
Ο αριθµός των µελετών που έχουν ως αντικείµενο τις περιβαλλοντικές στάσεις αλλά και τη συµπεριφορά αυξάνει τα τελευταία χρόνια µε γρήγορους ρυθµούς. Πολλές µελέτες εξετάζουν και καταγράφουν την εξέλιξη της περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης σε διάφορες χώρες του κόσµου. Σε µεγάλο βαθµό οι µελέτες αυτές χρησιµοποιούν την κλίµακα των Dunlap/Van Liere (1978), γνωστής ως New Environmental Paradigm, η οποία καθιστά δυνατή τη σύγκριση συγκεκριµένων δεδοµένων σε διεθνές επίπεδο (ενδεικτικά Leung and Rice 2002, Vikan et al. 2007, Diekmann and Franzen 1999, Dunlap et al. 2000, Rauwald and Moore 2002). Σε γενικές γραµµές είναι εµφανές ότι διευρύνεται διαρκώς η οπτική υπό την οποία εξετάζονται τα περιβαλλοντικά ζητήµατα. Παρ όλ αυτά τόσο σε επιστηµονικό όσο και σε πολιτικό επίπεδο ο διάλογος σχετικά µε τα µέτρα και τις µεθόδους που θα µπορούσαν να ωθήσουν τους πολίτες σε µία περισσότερο φιλική για το περιβάλλον συµπεριφορά συνεχίζει να είναι ιδιαίτερα έντονος. Ανεξάρτητα από το γεγονός ότι η εµπλοκή πλήθους παραµέτρων και παραγόντων στο συγκεκριµένο ζήτηµα καθιστά δύσκολη τη διαπραγµάτευση σε πολιτικό επίπεδο και τη θέσπιση συγκεκριµένων µέτρων, επιπλέον δυσκολίες δηµιουργούνται από το γεγονός ότι η περιβαλλοντική συµπεριφορά των ατόµων παρουσιάζεται ασταθής και χαρακτηρίζεται η ίδια από µια ασυνέπεια. Εννοούµε µ αυτό ότι το ίδιο άτοµο ενώ συχνά µπορεί να συµπεριφέρεται µε θετικό για το περιβάλλον τρόπο σε κάποια άλλη περίπτωση η συµπεριφορά του να µην είναι διόλου φιλοπεριβαλλοντική (Παπαδηµητρίου 2007). Η παρούσα µελέτη στοχεύει στην αποτύπωση των στάσεων νέων σε ηλικία ατόµων (µαθητών Λυκείων και ΤΕΕ) απέναντι στο ζήτηµα του περιβάλλοντος, στην καταγραφή και αποτίµηση της περιβαλλοντικής τους συµπεριφοράς καθώς και στη διερεύνηση των σχέσεων µεταξύ των δύο αυτών παραµέτρων. Επιπλέον εξετάζεται και το επίσης σηµαντικό ζήτηµα του πώς αντιλαµβάνονται οι νέοι τη σχέση της προστασίας του περιβάλλοντος προς άλλες προτεραιότητες, όπως είναι η τοπική ανάπτυξη. Με άλλα λόγια, διερευνάται η ανθεκτικότητα των περιβαλλοντικών στάσεων σε περιπτώσεις όπου οι περιβαλλοντικοί στόχοι εµφανίζονται ως λιγότερο ή περισσότερο- ασυµβίβαστοι µε άλλους αναπτυξιακούς και αντίστροφα. 2. Μέθοδος - Ανάλυση 2.1 εδοµένα και µεταβλητές Η συγκεκριµένη έρευνα πραγµατοποιήθηκε σε Γενικά Λύκεια και σε ΤΕΕ του Ν. Ροδόπης κατά τη διάρκεια του ακαδηµαϊκού έτους 2005-2006. Παρουσία πάντοτε και ενός τουλάχιστον µέλους του διδακτικού προσωπικού των σχολείων συµπλήρωσαν οι µαθητές στη διάρκεια µιας περίπου διδακτικής ώρας ένα ερωτηµατολόγιο, το οποίο ήταν ανώνυµο. Τα προσωπικά στοιχεία που καλούνταν να δηλώσουν οι µαθητές ήταν το φύλο, το έτος γέννησης, η τάξη και το µορφωτικό επίπεδο των γονέων. Οι απαντήσεις των ερωτώµενων κυµαίνονται σε µια κλίµακα επτά (7) σηµείων (Lickerttype scale). Το κάθε σηµείο είχε την εξής έννοια: 1 = διαφωνώ απόλυτα, 2= διαφωνώ πολύ, 3= µάλλον διαφωνώ, 4= ούτε συµφωνώ ούτε διαφωνώ, 5= µάλλον συµφωνώ, 6= συµφωνώ πολύ, 7= συµφωνώ απόλυτα. Για ορισµένες άλλες περιπτώσεις η σηµασία των σηµείων ήταν: 1 = ποτέ, 2 = πολύ σπάνια, 3 = σπάνια, 4 = µερικές φορές, 5 = συχνά, 6 = πολύ συχνά, 7 = πάντα. Το ερωτηµατολόγιο συµπληρώθηκε συνολικά από 415 µαθητές. Από αυτούς το 49,4% είναι κορίτσια και το 50, 6% αγόρια. Το 80,4% του δείγµατος είναι µαθητές Γενικού Λυκείου και το 19,6% φοιτά σε ΤΕΕ. Το δείγµα από τα Γενικά Λύκεια αποτελείται σε ποσοστό 49,7% από κορίτσια και 50,3% από αγόρια. Το δείγµα από τα ΤΕΕ αποτελείται κατά 48,1% από κορίτσια και κατά 51,9% από αγόρια.
Περαιτέρω κρίθηκε σκόπιµο να γίνει διάκριση µεταξύ «υψηλότερου» και «χαµηλότερου» µορφωτικού επιπέδου των γονέων. Συγκεκριµένα το υψηλότερο επίπεδο περιλαµβάνει τους απόφοιτους ΑΕΙ και ΤΕΙ και το χαµηλότερο µορφωτικό επίπεδο περιλαµβάνει όλους τους υπόλοιπους. Έτσι, οι µαθητές των οποίων ένας τουλάχιστον από τους γονείς έχει υψηλότερο µορφωτικό επίπεδο αποτελούν µια οµάδα και οι υπόλοιποι µια άλλη. Το 42,2% των µαθητών του δείγµατος έχουν γονείς (ή τουλάχιστον έναν γονέα) µε υψηλότερο µορφωτικό επίπεδο και το 57,8% έχουν και τους δύο γονείς µε χαµηλότερο µορφωτικό επίπεδο. Η κατανοµή κατά εκπαιδευτικό ίδρυµα έχει ως εξής: Από τους µαθητές που φοιτούν σε Γενικά Λύκεια το 55,1% έχει γονείς µε χαµηλότερο και το 44,9% γονείς µε υψηλότερο µορφωτικό επίπεδο. Τα αντίστοιχα ποσοστά για τους µαθητές που φοιτούν σε ΤΕΕ είναι 69,1% και 30,9%. 2.2 Παραγοντική ανάλυση Η παραγοντική ανάλυση πραγµατοποιήθηκε µε το στατιστικό πακέτο SPSS. Στον πίνακα 1 παρουσιάζονται οι δείκτες συσχέτισης µεταξύ των µεταβλητών και καταλληλότητας της παραγοντικής ανάλυσης. Και οι δύο δείκτες µαρτυρούν µια ιδιαίτερα ικανοποιητική επάρκεια του δείγµατος καθώς και σηµαντικές συσχετίσεις µεταξύ των µεταβλητών. Πίνακας 1: Καταλληλότητα παραγοντικής ανάλυσης και συσχέτιση µεταξύ των µεταβλητών Table 1: Kaiser Meyer Olkin measure of sampling adequacy and correlation between variables Kaiser-Meyer-Olkin Sampling Adequacy.,839 Bartlett's Test of Sphericity Approx. Chi-Square 1599,020 df 210 Sig.,000 Στον πίνακα 2 παρουσιάζονται οι µεταβλητές µε τις φορτίσεις τους, όπως αυτές προκύπτουν για κάθε παράγοντα ξεχωριστά, µετά την ορθογωνική περιστροφή του. Περαιτέρω δίνονται και οι µέσες τιµές για κάθε µεταβλητή για το σύνολο του δείγµατος καθώς και µε βάση το φύλο. Η ανάλυση µας δίνει τρεις παράγοντες. Ο πρώτος αναφέρεται στην περιβαλλοντική συµπεριφορά των µαθητών, όπως αυτή εκδηλώνεται σε σχέση µε περισσότερο ή λιγότερο καθηµερινές δραστηριότητές τους, αλλά και ο βαθµός στον οποίο προβληµατίζονται σε σχέση µε τις περιβαλλοντικές επιδράσεις συγκεκριµένων πρακτικών και συνηθειών της καθηµερινής ζωής. Ο παράγοντας αυτός θα αναφέρεται στο εξής ως «συµπεριφορά». Ο δεύτερος παράγοντας προσδιορίζεται από µεταβλητές οι οποίες εκφράζουν µια συγκεκριµένη στάση απέναντι στο περιβάλλον και την προστασία του, συναισθήµατα που προκαλεί το περιβαλλοντικό πρόβληµα στα άτοµα καθώς επίσης και την πρόθεση για µεταβολή της ατοµικής συµπεριφοράς. Ο παράγοντας αυτός θα αναφέρεται στο εξής ως «στάση». Ο τρίτος παράγοντας περιλαµβάνει µεταβλητές οι οποίες έχουν διληµµατικό χαρακτήρα. Εδώ οι µαθητές καλούνται να τοποθετηθούν είτε υπέρ του περιβάλλοντος, δηλώνοντας έτσι την προθυµία τους να υποστούν κάποιο -ατοµικό ή συλλογικό- κόστος σε σχέση µε ορισµένες αναπτυξιακές-οικονοµικές προτεραιότητες που αφορούν την περιοχή τους, είτε υπέρ των άλλων
προτεραιοτήτων µε ενδεχόµενο κόστος την υποβάθµιση του περιβάλλοντος. Τον συγκεκριµένο παράγοντα θα τον αναφέρουµε στο εξής ως «κόστος». Πίνακας 2: Φορτίσεις παραγόντων και µέσες τιµές µεταβλητών Table 2: Factor loadings and mean values of variables Μεταβλητές Φορτίσεις παραγόντων Μέσες τιµές Μ1. Με φοβίζει ιδιαίτερα το ενδεχόµενο µιας ραγδαίας αλλαγής του κλίµατος στο άµεσο µέλλον λόγω του φαινοµένου του θερµοκηπίου Μ2. Όταν πληροφορούµαι από τα ΜΜΕ σχετικά µε τα διάφορα περιβαλλοντικά προβλήµατα και τις καταστροφές, αυτό µου προκαλεί οργή και ανησυχία Μ3. Εδώ και αρκετό καιρό έχω αρχίσει να σκέφτοµαι ότι θα πρέπει και εγώ να κάνω περισσότερα για την προστασία του περιβάλλοντος Μ4. Η προστασία του περιβάλλοντος είναι χρήσιµη για τον άνθρωπο επειδή σήµερα δεν γνωρίζουµε ποιά από τα φυτά ή τα ζώα που σήµερα απειλούνται µε αφανισµό µπορεί να φανούν χρήσιµα στον άνθρωπο Μ5. Ακόµη και µικρές παρεµβάσεις του ανθρώπου στη φύση µπορούν να έχουν ανεπανόρθωτες συνέπειες για το οικοσύστηµα Μ6. Τα περισσότερα τεχνολογικά επιτεύγµατα έχουν µέχρι σήµερα συµβάλει στην όξυνση των περιβαλλοντικών προβληµάτων Μ7. Εάν διατηρήσουµε τους ίδιους ρυθµούς οικονοµικής ανάπτυξης θα οδηγηθούµε σύντοµα σε οικολογική καταστροφή Μ8. εν θα πρέπει να χρησιµοποιούµε περισσότερους περιβαλλοντικούς πόρους απ' ότι µπορεί η φύση να ανανεώνει Μ9. Η αποτελεσµατική προστασία του περιβάλλοντος θα βελτίωνε αισθητά την ποιότητα ζωής συµπ στάση κόστος Σύνολο,250,580 -,098 5,17 5,28 5,06,291,588 -,048 5,00 5,22 4,77,261,421 -,067 4,93 5,08 4,77,259,559,121 5,19 5,31 5,06,093,504 -,284 5,34 5,52 5,15 -,087,575 -,146 4,99 5,13 4,86,037,620,072 5,01 5,20 4,82,123,461,281 5,37 5,56 5,17 -,048,414 -,350 5,71 5,83 5,58 Μ10. Η εξόρυξη χρυσού στην περιοχή µας θα πρέπει να επιτραπεί, ακόµη και αν επιβαρύνει το φυσικό περιβάλλον. Μελλοντικά είναι βέβαιο ότι η τεχνολογία θα µας προσφέρει τα µέσα που θα µας επιτρέψουν να αποκαταστήσουµε όσες βλάβες προκληθούν στο φυσικό περιβάλλον Μ11. εν θα πρέπει να περιοριστεί η χρήση φυτοφαρµάκων επειδή είναι απαραίτητη για την προστασία της γεωργικής παραγωγής και την µεγαλύτερη απόδοση των καλλιεργειών Μ12. Η αξιοποίηση των παράκτιων περιοχών είναι σηµαντική για την τουριστική ανάπτυξη και θα πρέπει η περιβαλλοντική νοµοθεσία σε αυτή την περίπτωση να είναι λιγότερο αυστηρή -,053 -,153,734 3,16 3,13 3,20 -,026 -,101,740 3,63 3,49 3,77 -,069,224,721 3,97 3,84 4,09
Μ14. Όταν έχω τη δυνατότητα επιλογής, προτιµώ να αγοράζω αναψυκτικά, νερό κλπ. που είναι σε φιάλες που επιστρέφονται Μ15. Συγκεντρώνω στο σπίτι χαρτιά, µεταλλικά κουτιά αναψυκτικών κλπ. και τα µεταφέρω στους κάδους ανακύκλωσης Μ16. Αναρωτιέµαι, αν τα υγρά καθαρισµού που χρησιµοποιούµε στα σπίτια περιέχουν ουσίες, που µπορεί να είναι επικίνδυνες για το περιβάλλον και τον άνθρωπο Μ17. Με έχει απασχολήσει το ερώτηµα, πού καταλήγουν τα παλιά λάδια των αυτοκινήτων, µηχανών κλπ. που συγκεντρώνονται στα συνεργεία κατά την αντικατάστασή τους Μ18. Φροντίζω να µην µένουν αναµµένα άσκοπα τα φώτα σε διάφορους χώρους του σπιτιού για οικονοµικούς λόγους Μ19. Φροντίζω να µην µένουν αναµµένα άσκοπα τα φώτα σε διάφορους χώρους του σπιτιού επειδή η κατανάλωση ηλεκτρικού ρεύµατος επιβαρύνει το περιβάλλον Μ20. Όταν µπορώ να επιλέξω, αγοράζω οικολογικά προϊόντα ακόµη και αν είναι αρκετά ακριβότερα,547,093 -,061 4,45 4,32 4,57,612 -,050 -,066 3,25 3,05 3,44,639,182 -,029 4,23 4,38 4,07,665,100,039 3,69 3,71 3,68,343,234 -,127 5,01 5,25 4,92,620,213 -,126 4,31 4,45 4,17,706,016 -,065 3,8 3,79 3,82 Μ21. Επειδή έχω διαπιστώσει ότι κάποια έντυπα,,697,020,023 3,9 3,86 3,96 τετράδια ή άλλα είδη που αγοράζω είναι τυπωµένα σε χαρτί που δεν του έχει γίνει επεξεργασία µε χηµικές ουσίες ή σε χαρτί που προέρχεται από ανακύκλωση, προσπαθώ κατά την αγορά τους να το λαµβάνω αυτό υπ' όψη Μ22. Επειδή γνωρίζω ότι η βιοµηχανία καλλυντικών,633,046,022 3,57 3,61 3,52 χρησιµοποιεί πειραµατόζωα για να ελέγχει τα προϊόντα της, όταν αγοράζω καλλυντικά (ανδρικά ή γυναικεία) προβληµατίζοµαι Extraction Method: Principal Component Analysis. Rotation Method: Varimax with Kaiser Normalization. a Rotation converged in 5 iterations. Επίσης η σχετική ανάλυση δείχνει ότι συνολικά το 69,462% της διακύµανσης περιγράφεται από τους τρεις παράγοντες. Από τον πίνακα 3 προκύπτει ότι υπάρχει συσχέτιση µεταξύ των παραγόντων «στάση» και «συµπεριφορά», η οποία όµως δεν είναι ιδιαίτερα ισχυρή (r =0,406). Πρακτικά σηµαίνει αυτό ότι υψηλές τιµές του ενός παράγοντα τείνουν να συνοδεύονται από επίσης υψηλές τιµές του άλλου παράγοντα. Αρνητική συσχέτιση υπάρχει µεταξύ των παραγόντων «στάση» και «κόστος». Αυτό σηµαίνει ότι υψηλές τιµές για τον πρώτο παράγοντα συνοδεύονται από χαµηλές τιµές για τον δεύτερο παράγοντα, δηλαδή όσο περισσότερο θετική η περιβαλλοντική στάση τόσο περισσότερο τείνουν οι διληµµατικές καταστάσεις να επιλύονται υπέρ του περιβάλλοντος. Ωστόσο η συσχέτιση αυτή δεν είναι ιδιαίτερα ισχυρή (r = -0,249). Τέλος υπάρχει µια επίσης αρνητική συσχέτιση µεταξύ των παραγόντων «κόστος» και «συµπεριφορά», η οποία είναι όµως ακόµη περισσότερο ασθενής (r = -0,123). Αυτό ερµηνεύεται ως µια -όχι ιδιαίτερα έντονη βέβαια- τάση εκείνων των µαθητών που τείνουν να επιλύουν τα διλήµµατα υπέρ του περιβάλλοντος να εκδηλώνουν και µια περισσότερο θετική περιβαλλοντική συµπεριφορά. Οι παραπάνω σχέσεις θα αναλυθούν περισσότερο διεξοδικά στην επόµενη ενότητα.
Πίνακας 3: Συσχετίσεις µεταξύ των παραγόντων Table 3: Correlation between factors «συµπεριφορά» «στάση» «κόστος» «συµπεριφορά» «στάση» «κόστος» Pearson Correlation 1,406(**) -,123(*) Sig. (2-tailed).,000,017 N 380 368 375 Pearson Correlation,406(**) 1 -,249(**) Sig. (2-tailed),000.,000 N 368 397 392 Pearson Correlation -,123(*) -,249(**) 1 Sig. (2-tailed),017,000. N 375 392 405 ** Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed). * Correlation is significant at the 0.05 level (2-tailed). 2.2.1 Έλεγχος αξιοπιστίας Ο έλεγχος της εσωτερικής αξιοπιστίας των µεταβλητών έγινε µε τις τυποποιηµένες εκτιµήσεις του συντελεστή Alpha του Cronbach. Στον πίνακα 4 παρουσιάζονται οι τιµές που παίρνει ο συντελεστής για κάθε παράγοντα. Πίνακας 4: Αξιοπιστία παραγόντων Table 4: Factors reliability Cronbach's Alpha N of Items «συµπεριφορά»,805 9 «στάση»,702 9 «κόστος»,644 3 2.3 Ανάλυση διακύµανσης Η ανάλυση της διακύµανσης (one-way ANOVA) δίνει σηµαντικότητες µεταξύ του φύλου και του παράγοντα «στάση» (p = 0,001). Περαιτέρω εµφανίζονται σηµαντικότητες µεταξύ του εκπαιδευτικού ιδρύµατος και των παραγόντων «στάση» (p = 0,000) και «κόστος» (p = 0,004). Και αυτές οι σχέσεις θα αναλυθούν διεξοδικά στην επόµενη ενότητα. 3. Αποτελέσµατα Αναλύοντας τα στοιχεία της έρευνας διαπιστώνεται κατ αρχήν µια σηµαντική διαφορά στη µέση τιµή που προκύπτει για τους παράγοντες «συµπεριφορά» και «στάση». Όπως φαίνεται στον πίνακα 5, η µέση τιµή για τον παράγοντα «στάση» είναι κατά 1,16 µονάδες υψηλότερη από την αντίστοιχη του παράγοντα «συµπεριφορά». Πρακτικά σηµαίνει αυτό ότι οι στάσεις των µαθητών είναι πολύ περισσότερο φιλοπεριβαλλοντικές σε σχέση µε τη συµπεριφορά τους. Σε σχέση µε τον παράγοντα «κόστος» διαπιστώνεται ότι η µέση τιµή βρίσκεται εντός µιας ουδέτερης ζώνης το οποίο σηµαίνει ότι κατά µέσο όρο οι µαθητές, παρ όλο που γενικότερα έχουν θετικές
περιβαλλοντικές στάσεις αποφεύγουν να τοποθετηθούν ξεκάθαρα είτε υπέρ της προστασίας του περιβάλλοντος είτε υπέρ άλλων προτεραιοτήτων, όταν αντιµετωπίζουν ανάλογο δίληµµα. Πίνακας 5: Μέση τιµή για κάθε παράγοντα Table 5: Mean value of each factor N Χαµηλότερη Υψηλότερη Μέση Τυπική τιµή τιµή τιµή απόκλιση «στάση» 397 2,67 6,89 5,19,89376 «κόστος» 405 1,00 7,00 3,58 1,45489 «συµπεριφορά» 380 1,4 6,69 4,03,80129 Valid N (listwise) 364 Ειδικότερα τώρα όσον αφορά στον παράγοντα «στάση», η συγκεκριµένη µέση τιµή σηµαίνει ότι υπάρχει η γενικότερη τάση στους µαθητές να συµφωνούν µε φιλοπεριβαλλοντικές απόψεις. Επίσης η καταστροφή του περιβάλλοντος φαίνεται να τους προκαλεί σχετικά έντονα συναισθήµατα, όπως φόβο, οργή και ανησυχία. Όπως φαίνεται και στον πίνακα 2, τη µεγαλύτερη αποδοχή από τις µεταβλητές του παράγοντα «στάση» παρουσιάζει η Μ9 (µ.τ. = 5,71) η οποία συνδέει την ποιότητα του περιβάλλοντος µε το ζήτηµα της ποιότητας ζωής. Οι αµέσως επόµενες µέσες τιµές παρουσιάζονται για τις µεταβλητές Μ8 και Μ5 (µ.τ. 5,37 και 5,34 αντίστοιχα), οι οποίες δηλώνουν την ύπαρξη ορίων για την ανθρώπινη παρέµβαση στη φύση και προβάλλουν τον κίνδυνο δηµιουργίας µη αναστρέψιµων καταστάσεων και ανεπανόρθωτων βλαβών στο οικοσύστηµα. Αξιοπρόσεκτο είναι το γεγονός ότι την χαµηλότερη µέση τιµή παρουσιάζει η µεταβλητή Μ3, η οποία δηλώνει την πρόθεση των µαθητών να υιοθετήσουν µια περισσότερο φιλική προς το περιβάλλον συµπεριφορά. Σε σχέση µε τον παράγοντα «κόστος» παρατηρούµε ότι οι µαθητές τοποθετούνται µάλλον αρνητικά απέναντι στο ενδεχόµενο να επιτραπεί η εξόρυξη χρυσού στο Ν. Ροδόπης (µεταβλητή Μ10, µ.τ. = 3,16). Η στάση τους απέναντι στο ζήτηµα του περιορισµού της χρήσης φυτοφαρµάκων για χάρη του περιβάλλοντος είναι µάλλον ουδέτερη (µεταβλητή Μ11, µ.τ. 3,63) ενώ επίσης ουδέτερη είναι και η στάση τους απέναντι στο ενδεχόµενο να είναι η περιβαλλοντική νοµοθεσία χαλαρή, όταν πρόκειται για το ζήτηµα της τουριστικής ανάπτυξης της περιοχής (µεταβλητή Μ12, µ.τ. 3,97). Κατά µέσο όρο λοιπόν οι µαθητές, όταν άλλες προτεραιότητες εµφανίζονται ως ανταγωνιστικές προς την ανάγκη να προστατευτεί το φυσικό περιβάλλον τείνουν να αντιµετωπίζουν το δίληµµα αυτό παίρνοντας µια ουδέτερη στάση. Προχωρώντας περαιτέρω στην ανάλυση των στοιχείων διαπιστώνεται ότι το ποσοστό των µαθητών που σε τέτοιες περιπτώσεις ξεκάθαρα δεν τάσσονται υπέρ της προστασίας του περιβάλλοντος (δίνουν δηλαδή τιµές 5,6 ή 7 στις µεταβλητές του παράγοντα «κόστος») είναι 28,3%, 34,7% και 42,3% (για τις µεταβλητές Μ10, Μ11, Μ12 αντίστοιχα). Τέλος, αναφορικά µε τη συµπεριφορά των µαθητών (όπως αυτή δηλώνεται από τους ίδιους) µπορούµε να πούµε ότι κατά µέσο όρο είναι φιλοπεριβαλλοντική από «σπάνια» έως «µερικές φορές». Σηµαντικές δε είναι οι διαφορές στη συµπεριφορά που εκδηλώνεται σε σχέση µε διαφορετικά ζητήµατα. Από όλα τα ζητήµατα, εκείνο για το οποίο οι απαντήσεις των µαθητών βρίσκονται ξεκάθαρα σε ένα θετικό πεδίο αφορά στο ζήτηµα της εξοικονόµησης ηλεκτρικής ενέργειας, όταν όµως τα κίνητρα είναι οικονοµικά. Συγκεκριµένα, οι µαθητές δηλώνουν ότι φροντίζουν ώστε στο σπίτι να µην µένει άσκοπα αναµµένος ο φωτισµός πρωτίστως για λόγους
οικονοµικούς (µεταβλητή Μ18, µ.τ. 5,01) και λιγότερο για χάρη του περιβάλλοντος (µεταβλητή Μ19, µ.τ. 4,31). Για τις υπόλοιπες µεταβλητές οι µέσες τιµές κυµαίνονται εντός ενός ουδέτερου πεδίου που βρίσκεται µεταξύ του «σπάνια» (τιµή 3) και του «µερικές φορές» (τιµή 4). Σε γενικές γραµµές λοιπόν η περιβαλλοντική συµπεριφορά των µαθητών εµφανίζεται θετική όταν υφίστανται οικονοµικά κίνητρα. Ο προβληµατισµός σε σχέση µε την επίδραση που έχουν στο περιβάλλον ορισµένες καθηµερινές πρακτικές και συνήθειες (π.χ. η χρήση απορρυπαντικών από τα νοικοκυριά) είναι µάλλον σπάνιος. Εδώ βέβαια τίθεται και το ερώτηµα κατά πόσο η συµπεριφορά αυτή προκύπτει και λόγω έλλειψης σχετικής ενηµέρωσης, ζήτηµα το οποίο ωστόσο εδώ δεν εξετάζουµε. Περαιτέρω, εκεί όπου τίθεται θέµα ενεργής συµµετοχής στην προστασία του περιβάλλοντος οι επιδόσεις των µαθητών είναι µάλλον κακές. Έτσι η µεταβλητή Μ15, η οποία αναφέρεται στο ζήτηµα της συµµετοχής στην ανακύκλωση βρίσκεται από άποψης µέσης τιµής στην χαµηλότερη θέση (µ.τ. 3,25). Μπορούµε εδώ βέβαια να υποθέσουµε ότι η διαδικασία συλλογής π.χ. χαρτιού και µεταφοράς του στους ειδικούς κάδους σηµαίνει κάποιο κόστος µε τη µορφή κόπου, χρόνου κ.λπ. Οι Diekmann/Preisendörfer (1992) κάνουν τη διάκριση µεταξύ συµπεριφοράς χαµηλού κόστους και υψηλού κόστους (low-cost, high-cost). Στην έρευνά τους καταλήγουν στο συµπέρασµα ότι σε ζητήµατα όπου η θετική περιβαλλοντική συµπεριφορά έχει χαµηλό κόστος είναι θεωρητικά- ευκολότερο και άρα πιθανότερο να εκδηλωθεί από τα άτοµα, ενώ σε άλλες περιπτώσεις φαίνεται να συµβαίνει ακριβώς το αντίθετο. Αυτό δείχνει ωστόσο στη δική µας περίπτωση να µην επιβεβαιώνεται απόλυτα καθώς, ακόµη και σε περισσότερο απλές πράξεις της καθηµερινότητας των µαθητών µε χαµηλό έως µηδενικό κόστος όπως είναι π.χ. η επιλογή τετραδίων και άλλων σχολικών ειδών που προέρχονται από ανακύκλωση δεν φαίνεται να έχει διεισδύσει η περιβαλλοντική παράµετρος (µεταβλητή Μ20, µ.τ. 3,9). Μια θετική περιβαλλοντική στάση δεν συνοδεύεται πάντοτε από µια εξίσου θετική περιβαλλοντική συµπεριφορά. εδοµένου όµως ότι ο έλεγχος µε βάση τον συντελεστή Pearson δείχνει συσχέτιση µεταξύ των παραγόντων «στάση» και «συµπεριφορά» (πίνακας 3), κρίνεται σκόπιµο να προχωρήσουµε σε περαιτέρω διαφοροποιήσεις προκειµένου να διερευνηθούν οι εν λόγω συσχετίσεις. Ξεχωρίσαµε έτσι τις περιπτώσεις των µαθητών που εµφανίζουν ιδιαίτερα θετικές περιβαλλοντικές στάσεις, εκείνους δηλαδή οι οποίοι παρουσιάζουν για τον παράγοντα «στάση» µέση τιµή µεγαλύτερη ή ίση του 6. Στην περίπτωση αυτή η µέση τιµή για τον παράγοντα «συµπεριφορά» είναι 4,66 η οποία είναι υψηλότερη από την αντίστοιχη που προκύπτει για όλους τους υπόλοιπους µαθητές (µ.τ. 3,86). Ωστόσο η τιµή παραµένει σχετικά χαµηλή (βρίσκεται στις παρυφές ενός ουδέτερου πεδίου) και φυσικά δεν δηλώνει µια έντονα θετική περιβαλλοντική συµπεριφορά όπως θα µπορούσε κανείς να αναµένει. Αν µάλιστα λάβει κανείς υπόψη το ότι εδώ εξετάσαµε µόνο τους µαθητές µε ιδιαίτερα θετική περιβαλλοντική στάση, η µέση συµπεριφορά δεν µπορεί να κριθεί ως θετική. Τη σχέση µεταξύ στάσης και συµπεριφοράς µπορούµε να την διερευνήσουµε και από µια άλλη σκοπιά. Εάν εξετάσουµε τους µαθητές οι οποίοι εκδηλώνουν θετική περιβαλλοντική συµπεριφορά από συχνά έως πάντα διαπιστώνουµε ότι έχουν και µια φανερά πιο έντονα φιλοπεριβαλλοντική στάση σε σχέση µε τον συνολικό µέσο όρο (µ.τ. για τον παράγοντα «στάση» 5,75 έναντι 5,19 του συνόλου). Μια άλλη σχέση που δείχνει να είναι σηµαντική είναι εκείνη µεταξύ των παραγόντων «στάση» και «κόστος». Συγκεκριµένα, ο έλεγχος συσχετίσεων µε βάση τον συντελεστή Pearson δείχνει ότι όσο περισσότερο θετική είναι η περιβαλλοντική στάση των µαθητών τόσο περισσότερο έντονη είναι η τάση τους να τοποθετούνται υπέρ του περιβάλλοντος (ή να µην τοποθετούνται αρνητικά) σε περιπτώσεις διληµµατικών καταστάσεων. Πράγµατι, για τη συγκεκριµένη οµάδα ερωτώµενων η µέση τιµή που προκύπτει για τον παράγοντα «κόστος» είναι 2,84 που είναι αρκετά χαµηλότερη από την αντίστοιχη όλων των υπολοίπων µαθητών (µ.τ. 3,78).
Περισσότερο ξεκάθαρα αρνητική λοιπόν στάση απέναντι στο ενδεχόµενο να υποβαθµίζεται το περιβάλλον για χάρη της τουριστικής ανάπτυξης της περιοχής, της προστασίας των γεωργικών καλλιεργειών ή και της εξόρυξης χρυσού στην περιοχή τηρούν οι µαθητές οι οποίοι έχουν µια ιδιαίτερα έντονα θετική περιβαλλοντική στάση. Τέλος, η διερεύνηση της σχέσης µεταξύ των παραγόντων «κόστος» και «συµπεριφορά» δεν δείχνει έντονες συσχετίσεις. Συγκεκριµένα, διαπιστώνεται ότι ακόµη και οι µαθητές οι οποίοι διαφωνούν έντονα µε το ενδεχόµενο να υλοποιηθεί η τοπική ανάπτυξη εις βάρος της προστασίας του περιβάλλοντος, δεν εκδηλώνουν συµπεριφορά εµφανώς διαφορετική από τους υπόλοιπους. Συγκεκριµένα για την οµάδα αυτή η µέση τιµή για τον παράγοντα «συµπεριφορά» είναι 4,17 ενώ για όλους τους υπόλοιπους είναι 3,94. Η ανάλυση της διακύµανσης (one-way ANOVA) εµφανίζει σηµαντικότητες µεταξύ φύλου και παράγοντα «στάση», µε άλλα λόγια, υφίστανται διαφορές µεταξύ αγοριών και κοριτσιών σε σχέση µε τις περιβαλλοντικές τους στάσεις (πρβλ. και Blocker and Eckberg 1997, Πάντειο Πανεπιστήµιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστηµών 2000). Οι διαφορές αυτές γίνονται εύκολα ορατές εάν εξετάσουµε κατ αρχήν τη µέση τιµή για τον παράγοντα «στάση», η οποία είναι υψηλότερη για τα κορίτσια (5,34) από την αντίστοιχη των αγοριών (5,03). Επιπλέον, όπως φαίνεται και από τον πίνακα 2, σε όλες ανεξαιρέτως τις µεταβλητές εµφανίζουν τα κορίτσια µια υψηλότερη µέση τιµή (η διαφορά κυµαίνεται από 0,22 έως 0,45). Κατά συνέπεια οι στάσεις των κοριτσιών µπορούν να χαρακτηριστούν ως περισσότερο φιλοπεριβαλλοντικές από εκείνες των αγοριών χωρίς βέβαια αυτό να σηµαίνει ότι και η στάση των αγοριών δεν είναι φιλοπεριβαλλοντική. Αξίζει εδώ να σηµειωθεί ότι ο ρόλος του φύλου στο ζήτηµα των στάσεων επιβεβαιώνεται ακόµη και όταν γίνεται η σύγκριση µεταξύ κοριτσιών και αγοριών που φοιτούν στο ίδιο εκπαιδευτικό ίδρυµα. ιαπιστώνεται ότι τόσο τα κορίτσια που φοιτούν σε Λύκεια όσο και τα κορίτσια που φοιτούν σε ΤΕΕ έχουν περισσότερο φιλοπεριβαλλοντικές στάσεις από τα αγόρια του σχολείου τους αντίστοιχα. Προχωρώντας σε περαιτέρω διαφοροποιήσεις διαπιστώνεται ότι µεταξύ των κοριτσιών υπάρχει ένας αρκετά σηµαντικός αριθµός µε ιδιαίτερα θετικές περιβαλλοντικές στάσεις (δηλ. µε µέση τιµή για τον παράγοντα «στάση» µεγαλύτερη ή ίση του 6). Η αντίστοιχη οµάδα είναι αρκετά µικρότερη µεταξύ των αγοριών. Ποσοστιαία εκφράζεται αυτό µε τις τιµές 25,5% για τα κορίτσια και 14,3% για τα αγόρια. Σε σχέση µε τους άλλους παράγοντες δεν υπάρχουν σηµαντικές διαφορές µεταξύ κοριτσιών και αγοριών και αυτό δεν προκύπτει µόνο από την ανάλυση διακύµανσης. Η µέση τιµή για τον παράγοντα «συµπεριφορά» είναι για κορίτσια και αγόρια η ίδια (4,05 και 4,01 αντίστοιχα). Με άλλα λόγια, παρ όλο που τα κορίτσια εµφανίζουν µια εντονότερα θετική περιβαλλοντική στάση, η συµπεριφορά τους δεν διαφέρει από εκείνη των αγοριών. Ως προς τη συχνότητα µε την οποία εκδηλώνεται η περιβαλλοντική συµπεριφορά, οι µεγαλύτερες αλλά όχι ιδιαίτερα σηµαντικέςδιαφορές µεταξύ των δύο οµάδων παρουσιάζονται στο ζήτηµα της ανακύκλωσης, όπου τα αγόρια συµµετέχουν λιγότερο σπάνια από τα κορίτσια. Αντίθετα τα κορίτσια προβληµατίζονται συγκριτικά συχνότερα σχετικά µε την επικινδυνότητα ουσιών που χρησιµοποιούνται από τα νοικοκυριά (απορρυπαντικά κ.λπ.) ενώ επίσης συχνότερα φροντίζουν να µην σπαταλάται ηλεκτρική ενέργεια είτε (κυρίως) για οικονοµικούς λόγους είτε για περιβαλλοντικούς. Αυτές οι διαφορές ωστόσο δεν τεκµηριώνουν µια περισσότερο θετική περιβαλλοντική συµπεριφορά της µιας ή της άλλης οµάδας. Ασήµαντες (µε βάση την ανάλυση διακύµανσης η οποία δίνει εδώ p = 0,163) είναι και οι όποιες διαφορές παρατηρούνται σε σχέση µε τον παράγοντα «κόστος». Συγκεκριµένα, η µέση τιµή για τα αγόρια είναι εδώ 3,68 και για τα κορίτσια 3,48. Εξετάζοντας ξεχωριστά την κάθε µεταβλητή διαπιστώνουµε ότι σε όλες τις περιπτώσεις τα αγόρια παρουσιάζουν µια ελαφρά υψηλότερη µέση τιµή (διαφορά στη µέση τιµή για τις µεταβλητές
Μ10: 0,07, Μ11: 0,28 και Μ12: 0,25. Τα σχετικά στοιχεία βρίσκονται στον πίνακα 2). Αυτό σηµαίνει ότι η στάση των αγοριών απέναντι στο δίληµµα «προστασία του περιβάλλοντος ή ανάπτυξη;» εµφανίζεται κατά µέσο όρο περισσότερο έντονα ουδέτερη σε σχέση µε εκείνη των κοριτσιών. Με βάση τα δεδοµένα και την ανάλυση διακύµανσης, υπάρχουν διαφορές µεταξύ των µαθητών που φοιτούν σε Γενικά Λύκεια και σε ΤΕΕ σε σχέση µε τις στάσεις τους αλλά και τον παράγοντα «κόστος». Συγκρίνοντας κατ αρχήν τις µέσες τιµές για τον κάθε παράγοντα διαπιστώνουµε ότι: - Κατά µέσο όρο η στάση των µαθητών των Λυκείων είναι περισσότερο φιλοπεριβαλλοντική (διαφορά στη µέση τιµή + 0,47 για παράγοντα «στάση»). Επιπλέον, µεταξύ των µαθητών που φοιτούν σε Λύκεια είναι η οµάδα µε έντονα φιλοπεριβαλλοντικές στάσεις µεγαλύτερη (26,8%) απ ό,τι είναι µεταξύ των µαθητών των ΤΕΕ (14,7%). - Η στάση των µαθητών Λυκείων απέναντι στο δίληµµα «προστασία του περιβάλλοντος ή ανάπτυξη;» είναι από ουδέτερη έως ελαφρά φιλοπεριβαλλοντική. Η στάση των µαθητών που φοιτούν σε ΤΕΕ είναι ουδέτερη. - Η µέση τιµή για τον παράγοντα «συµπεριφορά» είναι η ίδια και για τις δύο οµάδες. Περισσότερο αναλυτικά, η σηµαντικότερη διαφορά µεταξύ των δύο οµάδων σε σχέση µε τις στάσεις τους αφορούν στο πώς εκτιµούν την επίδραση της τεχνολογίας στο ζήτηµα της υποβάθµισης του περιβάλλοντος. Οι µαθητές των Λυκείων συµφωνούν αρκετά µε την άποψη ότι τα περισσότερα τεχνολογικά επιτεύγµατα έχουν µέχρι σήµερα συµβάλει στην όξυνση των περιβαλλοντικών προβληµάτων. Οι µαθητές των ΤΕΕ αντίθετα δεν συµφωνούν, αλλά ούτε και διαφωνούν µε την άποψη αυτή (µεταβλητή Μ6, µ.τ. Λύκειο: 5,18 και ΤΕΕ: 4,21) Επίσης σηµαντική είναι και η διαφορά των απόψεων αναφορικά µε το ζήτηµα της σχέσης ποιότητας περιβάλλοντος και ποιότητας ζωής. Συγκεκριµένα, οι µαθητές Λυκείου πιστεύουν κατά πολύ εντονότερα ότι η αποτελεσµατική προστασία του περιβάλλοντος θα συνέβαλε και στη βελτίωση της ποιότητας ζωής των πολιτών. Σηµαντικές είναι και οι διαφορές µεταξύ των δύο οµάδων όσον αφορά στο βαθµό ανησυχίας που προκαλεί το φαινόµενο της κλιµατικής µεταβολής εξαιτίας του φαινοµένου του θερµοκηπίου. Οι µαθητές Λυκείου δείχνουν να ανησυχούν αρκετά περισσότερο από τους µαθητές των ΤΕΕ (µ.τ. για µεταβλητή Μ1: Λύκειο 5,35 και ΤΕΕ 4,44). Περαιτέρω, οι µαθητές ΤΕΕ εκφράζουν µια χαλαρότερη συµφωνία µε την άποψη ότι δεν θα πρέπει να χρησιµοποιούνται περισσότεροι περιβαλλοντικοί πόροι απ όσους µπορεί να ανανεώνει η φύση. Και για τον παράγοντα «κόστος» οι απαντήσεις των µαθητών παρουσιάζουν διαφορές. Συγκεκριµένα, οι µαθητές των ΤΕΕ είναι αρκετά λιγότερο αρνητικοί στο ζήτηµα της εξόρυξης χρυσού στην περιοχή ενώ δεν αντιµετωπίζουν αρνητικά το ενδεχόµενο να υπάρχει µια χαλαρή περιβαλλοντική νοµοθεσία όταν πρόκειται για το ζήτηµα της ανάπτυξης συγκεκριµένων τοµέων (γεωργία, τουρισµός). Ανεξάρτητα από τις παραπάνω περισσότερο ή λιγότερο σηµαντικές τους διαφορές οι µαθητές που φοιτούν σε Λύκεια και εκείνοι που φοιτούν σε ΤΕΕ εκδηλώνουν στην καθηµερινή τους ζωή µια παρόµοια περιβαλλοντική συµπεριφορά. Πράγµατι, η ανάλυση των δεδοµένων δεν δείχνει σηµαντικές διαφορές µεταξύ των δύο οµάδων γεγονός που επιβεβαιώνεται στατιστικά από την ανάλυση διακύµανσης (one-way ANOVA), η οποία δίνει για τη σχέση του εκπαιδευτικού ιδρύµατος µε τον παράγοντα «συµπεριφορά» την τιµή p = 0,842.
Το µορφωτικό επίπεδο των γονέων δεν δείχνει να αποτελεί καθοριστική παράµετρο ούτε για τη στάση ούτε και για τη συµπεριφορά των µαθητών (η ανάλυση διακύµανσης δίνει για τους παράγοντες «στάση» p = 0,192, «κόστος», p = 0,248 και «συµπεριφορά» p = 972). Μπορούµε ωστόσο να αναφέρουµε τα εξής: Εξετάζοντας τη µέση τιµή για κάθε παράγοντα ξεχωριστά διαπιστώνεται ότι οι διαφορές κυµαίνονται µεταξύ 0,01 (παράγοντας «συµπεριφορά») έως 0,16 (παράγοντας «κόστος»). Και για τις δυο περιπτώσεις οι απόψεις των µαθητών των οποίων ο ένας τουλάχιστον γονέας έχει υψηλότερο µορφωτικό επίπεδο είναι περισσότερο θετικές για το περιβάλλον. Επίσης εντός αυτής της οµάδας είναι υψηλότερο το ποσοστό των µαθητών µε έντονα φιλοπεριβαλλοντικές στάσεις (22,9% έναντι 17,7% εντός της άλλης οµάδας). 4. Συµπεράσµατα Η διαπίστωση που προκύπτει από τα στοιχεία της έρευνας αυτής ότι οι µαθητές έχουν θετική στάση απέναντι στο ζήτηµα της προστασίας του περιβάλλοντος είναι σίγουρα ενθαρρυντική. Ειδικότερα, είναι ευρέως αποδεκτή από τους µαθητές η άποψη ότι υγιές περιβάλλον σηµαίνει και καλύτερη ποιότητα ζωής καθώς επίσης και ότι η ανθρώπινη παρέµβαση δεν θα πρέπει να ξεπερνά τα όρια αντοχής της φύσης διότι αυτό θα µπορούσε να προκαλέσει ανεπανόρθωτες βλάβες στο περιβάλλον και µη αναστρέψιµες καταστάσεις. Ωστόσο, δεδοµένου ότι συγκεκριµένα ζητήµατα δεν έχουν αποσαφηνιστεί ακόµη πλήρως από την έρευνα, είναι απαραίτητο να γίνει περαιτέρω αποκρυπτογράφηση των στάσεων προκειµένου να καταστεί εφικτή και η κατάρτιση προγραµµάτων για την ευρύτερη διάχυση της περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης. Ένα τέτοιο ζήτηµα είναι π.χ. η σχέση του φύλου και των στάσεων. Πέραν του ότι η σχέση αυτή δεν διαπιστώνεται πάντοτε (π.χ. Hayes 2001), εφόσον διαπιστώνεται (όπως στη δική µας έρευνα) εγείρει ερωτήµατα αναφορικά µε τους λόγους που οδηγούν τα δύο φύλα να αντιµετωπίζουν µε λιγότερο ή περισσότερο- διαφορετικό τρόπο συγκεκριµένα ζητήµατα όπως είναι και το περιβαλλοντικό. Κατά την άποψή µας, η µελέτη των περιβαλλοντικών στάσεων οφείλει να περάσει και µέσα από την έρευνα των αξιών (ενδεικτικά Schulz et al. 2000, Olofsson and Öhman 2006) και ειδικότερα του πώς ορισµένες αξίες συνδέονται µε τη διαµόρφωση συγκεκριµένων περιβαλλοντικών στάσεων ή ακόµη και µε τη συµπεριφορά. Ανεξαρτήτως των παραπάνω διαφορών µεταξύ των δύο φύλων που αφορούν κυρίως στην ένταση των φιλοπεριβαλλοντικών τους στάσεων, υπάρχουν και σηµαντικές οµοιότητες, οι οποίες είναι βέβαια λιγότερο ενθαρρυντικές. Η στάση κοριτσιών και αγοριών γίνεται πολύ λιγότερο φιλοπεριβαλλοντική όταν τίθεται το ζήτηµα του κόστους. Σε τέτοιες περιπτώσεις όπου πρόκειται για ζητήµατα που αφορούν την ανάπτυξη της περιοχής οι µαθητές, τόσο τα αγόρια όσο και τα κορίτσια, αποφεύγουν να τοποθετηθούν υπέρ της προστασίας του περιβάλλοντος. Είναι χαρακτηριστικό δε ότι υπάρχει ένα όχι ευκαταφρόνητο ποσοστό µαθητών οι οποίοι σε τέτοιες περιπτώσεις παίρνουν µάλιστα µια ξεκάθαρα αρνητική για το περιβάλλον θέση. Εξαίρεση ωστόσο αποτελούν οι µαθητές µε τις περισσότερο έντονα φιλοπεριβαλλοντικές στάσεις. Θα πρέπει βέβαια εδώ να παρατηρήσουµε το εξής: Στην περίπτωση της εξόρυξης χρυσού η στάση της µεγάλης πλειοψηφίας των µαθητών είναι πολύ περισσότερο φιλοπεριβαλλοντική σε σχέση µε τη στάση τους απέναντι στο ζήτηµα π.χ. της τουριστικής ανάπτυξης. Είναι βέβαιο ότι η έντονη συζήτηση που εξελίσσεται κατά τα τελευταία χρόνια και η γενικότερη κινητοποίηση για το θέµα του χρυσού έχει ευαισθητοποιήσει τους µαθητές σχετικά µε τις πιθανές περιβαλλοντικές επιπτώσεις της συγκεκριµένης δραστηριότητας στο περιβάλλον αλλά και στην υγεία των κατοίκων της περιοχής. Αντίθετα, το ζήτηµα της τουριστικής ανάπτυξης συνδέεται προφανώς πολύ λιγότερο µε πιθανές αρνητικές επιδράσεις στο περιβάλλον και ως εκ τούτου η στάση των µαθητών είναι περισσότερο ουδέτερη. Ίσως το γεγονός ότι η τουριστική δραστηριότητα στο Ν.
Ροδόπης λαµβάνει σε σηµαντικό βαθµό χώρα στις παρυφές ή ακόµη και εντός ευαίσθητων οικοσυστηµάτων όπως υδροβιότοποι και άλλες προστατευόµενες περιοχές να µην έχει αποτελέσει ακόµη επαρκώς αντικείµενο δηµόσιας συζήτησης και ως εκ τούτου είναι και η σχετική ενηµέρωση των µαθητών όσον αφορά στους όρους για την τουριστική ανάπτυξη περιορισµένη. Περαιτέρω οµοιότητες µεταξύ των δύο φύλων εµφανίζονται σε σχέση µε την περιβαλλοντική συµπεριφορά και τον γενικότερο προβληµατισµό σχετικά µε τις πιθανές επιδράσεις της στο περιβάλλον. Κορίτσια και αγόρια εκδηλώνουν παρόµοια συµπεριφορά, η οποία µάλιστα δεν βρίσκεται σε αντιστοιχία µε τις θετικές περιβαλλοντικές τους στάσεις (πρβλ. και Emmrich et al. 2000, Πάντειο Πανεπιστήµιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστηµών 2000, de Haan 1998, de Haan/Kuckartz 1996, Karger et al. 1993). Θα πρέπει επίσης να σηµειωθεί ότι η θετική περιβαλλοντική συµπεριφορά εµφανίζεται κυρίως σε περιπτώσεις όπου αυτή αποτρέπει ή περιορίζει κάποιο κόστος (π.χ. ζήτηµα κατανάλωσης ηλεκτρικής ενέργειας). Σε άλλα ζητήµατα (π.χ. συµµετοχή στην ανακύκλωση) η συµπεριφορά των µαθητών είναι κατά µέσο όρο από αδιάφορη έως αρνητική. ιαπιστώνεται έτσι ότι το κόστος έχει και για τη συγκεκριµένη οµάδα µια σηµαντική επίδραση στις στάσεις και στη συµπεριφορά (παρόµοια ευρήµατα παρουσιάζουν και οι de Haan/Kuckartz 1996). Σε περιπτώσεις όπου η προστασία του περιβάλλοντος µπορεί να επιδράσει αρνητικά στο ζήτηµα π.χ. της τουριστικής ή της αγροτικής ανάπτυξης της περιοχής, η στάση διαµορφώνεται λιγότερο θετικά για το περιβάλλον (ή περισσότερο αρνητικά). Σε άλλες δε περιπτώσεις, οι µαθητές εκδηλώνουν µια θετική για το περιβάλλον συµπεριφορά (π.χ. φροντίζουν ώστε να µη παραµένει άσκοπα αναµµένος ο φωτισµός στο σπίτι) εφ όσον στην αντίθετη περίπτωση δηµιουργείται οικονοµικό κόστος για τους ίδιους. Έχουµε δηλαδή εδώ συµπεριφορά για την οποία υφίστανται οικονοµικά κίνητρα. Τα παραπάνω ισχύουν σε γενικές γραµµές τόσο για τους µαθητές των Λυκείων όσο και των ΤΕΕ. Υπάρχει βέβαια και ένας αριθµός µαθητών οι οποίοι παρουσιάζουν συνέπεια µεταξύ στάσεων και συµπεριφοράς. Πρόκειται για τους µαθητές µε ιδιαίτερα έντονα θετικές περιβαλλοντικές στάσεις οι οποίοι έχουν και την περισσότερο θετική περιβαλλοντική συµπεριφορά. Ή, µε µια διαφορετική ανάγνωση, εάν εξετάσουµε τα χαρακτηριστικά εκείνων οι οποίοι εκδηλώνουν πολύ περισσότερο συχνά από τους υπόλοιπους µια φιλική για το περιβάλλον συµπεριφορά διαπιστώνουµε ότι είναι άτοµα µε ιδιαίτερα έντονα φιλοπεριβαλλοντικές στάσεις. Αυτό αποτελεί ένα επίσης ενθαρρυντικό εύρηµα, από την άποψη ότι η ασυνέπεια µεταξύ περιβαλλοντικών στάσεων και συµπεριφοράς δεν αποτελεί τον απόλυτο κανόνα. Ωστόσο το ποσοστό των µαθητών που έχουν τα συγκεκριµένα χαρακτηριστικά δεν είναι αρκετά µεγάλο. Αν λάβουµε υπόψη τις διαστάσεις της οικολογικής κρίσης σήµερα γίνεται κατανοητό ότι θα πρέπει να αναζητήσουµε µεθόδους και µέσα για την ουσιαστική βελτίωση των περιβαλλοντικών επιδόσεων των καθηµερινών συνηθειών και πρακτικών µιας µεγάλης πλειοψηφίας ακόµη και όταν απουσιάζει η σχετική ευαισθητοποίηση. Βιβλιογραφία De Haan G., Wissen-Bewusstsein-Handeln? Umweltbewusstsein und Umwelthandeln bei Kindern und Jugendlichen, Forschungsgruppe Umweltbildung der Freien Universität Berlin, Berlin, Verein zur Förderung der Ökologie im Bildungsbereich e.v., 1998. De Haan G./Kuckartz U., Lebensstil, Wohlebefinden, Umweltbewusstsein: Was beeinflusst das Umweltverhalten?, Forschungsgruppe Umweltbildung der Freien Universität Berlin, Berlin, Verein zur Förderung der Ökologie im Bildungsbereich e.v., 1996.
Diekmann A./Preisendörfer P., Persönliches Umweltverhalten. Diskrepanzen zwischen Anspruch und Wirklichkeit. Kölner Zeitschrift fur Soziologie und Sozialpsychologie, 44, σελ. 226-251, 1992. Dunlap, R.E./K.D. Van Liere/A.g. Mertig/R.E. Jones, Measuring endorsement of the New Ecological Paradigm: A revised NEP scale, Journal of Social Issues, 56: 425-442, 2000. Emmrich R./Melzer M./Schneider K., Zum Umweltverhalten von StudentInnen: Die Anwendung des Berliner Fragebogens in Leipzig, Forschungsgruppe Umweltbildung der Freien Universität Berlin, Berlin, Verein zur Förderung der Ökologie im Bildungsbereich e.v., 2000. Karger C.R./Schütz H./Wiedemann P.M., Zwischen Engagement und Ablehnung: Bewertung von Klimaschutzmassnahmen in der deutschen Bevölkerung, Zeitschrift für Umweltpolitik und Umweltrecht, 16, 2, σελ. 201-217, 1993. Olofsson, A./S. Öhman, General beliefs and environmental concern: Transatlantic comparisons, Environment and Behavior, 38 (6): 768-790, 2006. Πάντειο Πανεπιστήµιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστηµών (Ερευνητική οµάδα), Περιβάλλον και αναβάθµιση της ποιότητας ζωής. Οι κοινωνικές αναπαραστάσεις του Περιβάλλοντος, Αθήνα, Ελληνικά Γράµµατα, 2000. Παπαδηµητρίου Ε., Περιβαλλοντική συµπεριφορά και αειφορία: Αναζητώντας µεθόδους για τη βελτίωση των περιβαλλοντικών επιδόσεων της καθηµερινής πρακτικής, Το Βήµα των Κοινωνικών Επιστηµών, τ. 47: 65-96. Schulz, P. W., L. Zelezny and N. J. Dalrymple, A multinational perspective on the relation between Judeo-Christian religious beliefs and attitudes of environmental concern. Environment and Behavior, 32: 576-591, 2000. Vikan, A., C. Camino, A. Biaggio and H. Nordvik, Endorsement of the New Ecological Paradigm: A Comparison of two Brazilian Samples and One Norwegian Sample, Environment and Behavior, 39 (2): 217-228, 2007. The Young and the Environment: Environmental Attitudes and Behavior of High School (Lyceum) and Technical School (TEE) Students in the Prefecture of Rodopi Evr. Papadimitriou, Lecturer of Sociology Department of Social Administration, Democritus University of Thrace Abstract The study concerns the issue of environmental attitudes and environmental behavior, the characteristics of these two parameters of environmental consciousness and the relation between them. This analysis is based on the data collected during empirical research conducted by the author during the school year 2005-2006 with Lyceum and TEE students in the prefecture of Rodopi, by use of questionnaires. More specifically, the study focuses on the recording of students attitudes on the issue of the environment, on its dimensions and possible development in the future. Furthermore, it examines whether these attitudes are modified when the protection
of the environment appears to antagonize other priorιties such as, for instance, regional development. The above are examined in relation to the students environmental behavior. The data analysis indicates the presence of positive environmental attitudes of students (though there are differences between males and females and high school and technical school students.) However, these attitudes are not accompanied by equally positive environmental behavior. In addition, the attitude that these students seem to maintain towards the dilemma development or environmental protection? is generally rather neutral, although students with more pronounced pro-environmental attitudes are positioned more favorably towards protection of the environment. The overall conclusion of the study is that the attitude of the students, and even more so of the female students, towards the protection of the environment is positive. These positive attitudes are transformed into neutral when significant dilemmas are present, in which case the students, irrespective of their attitudes, rarely chose consciously positive environmental behaviors.