Φελλοφόρος δρυς, ένα πολύτιμο δασοπονικό είδος με πολλαπλές χρήσεις Δρ Ιωάννης Σπανός, Τακτικός Ερευνητής Δρ Παναγιώτης Πλατής, Τακτικός Ερευνητής Γεώργιος Γιακζίδης, Δασολόγος Δρ Θωμάς Παπαχρήστου, Τακτικός Ερευνητής Ινστιτούτο Δασικών Ερευνών Η ταυτότητά της Η φελλοφόρος δρυς (Quercus suber L.) είναι ένα δικοτυλήδονο φυτό της οικογένειας των Φηοειδών (Fagaceae), που απαντά σε πολλές μεσογειακές χώρες και μαζί με την ελιά θεωρούνται ως τα πολυτιμότερα δένδρα της λεκάνης της Μεσογείου, συχνά αποκαλούμενα χρυσοφόρα δένδρα. Η χρυσοφορία της οφείλεται στο φλοιό της με τις μοναδικές μονωτικές του ιδιότητες, την ελαστικότητά του και το μικρό βάρος. Η φυσική εξάπλωση του είδους είναι κυρίως στην Ιβηρική χερσόνησο (Πορτογαλία, Ισπανία), αλλά φύεται και σε άλλες χώρες, όπως Iταλία, Γαλλία, Μαρόκο και Αλγερία. Εκτεταμένες αναδασώσεις εφαρμόστηκαν και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, όπως Ρωσία και Βουλγαρία (1950). Η φελλοφόρος δρυς είναι είδος φωτόφιλο, θερμοξηρόβιο, προσαρμοσμένο στο μεσογειακό κλίμα, ανθεκτικό στις πυρκαγιές και ευδοκιμεί σε πυριτικά εδάφη, ενώ αποφεύγει τα αργιλώδη και αυτά τα οποία εδράζονται επί ασβεστολιθικών πετρωμάτων. Είναι ένα ποικιλόμορφο είδος, το οποίο αρχίζει να ανθοφορεί σε ηλικία 15-20 ετών και εμφανίζεται με πολλές ποικιλίες στα φύλλα και στους καρπούς. Οι κυριότεροι παράγοντες που επηρεάζουν την εξάπλωση του είδους, είναι η θερμοκρασία και το ύψος βροχής. Δεν αντέχει σε πολύ χαμηλές θερμοκρασίες (-15 ο C) και παρουσιάζει τη μεγαλύτερη απόδοση σε υγρές και βροχερές περιοχές (μέσο ετήσιο ύψος κατακρημνισμάτων 600-800 mm) με μικρή ξηροθερμική περίοδο. Χρήσεις Παραγωγή φελλού. Το κύριο προϊόν της φελλοφόρου δρυός είναι ο φελλός, που παράγεται από τον εξωτερικό φλοιό, ο οποίος αναπτύσσεται σε μεγάλο πάχος και αφαιρείται Πειραματική επιφάνεια φελλοφόρου δρυός στη Χαλκιδική (Ιερισσός), ηλικίας 13 ετών (η επιφάνεια εγκαταστάθηκε το 1992 μετά από πυρκαγιά σε αναδασώσεις θαλάσσιας πεύκης, Οκτώβριος 2005). περιοδικά, αναπαραγόμενος από το δένδρο. Η αφαίρεση αρχίζει όταν το δένδρο έχει διάμετρο 20-25 εκ. και επαναλαμβάνεται κάθε 8-10 έτη, ως μία ηλικία 150-300 ετών. Πάνω από το 52% της παγκόσμιας παραγωγής φελλού παράγεται στην Πορτογαλία. Η μέση παραγωγή φελλού σε παγκόσμια κλίμακα υπολογίζεται σε 150 χλγ. ξηρού βάρους φλοιού ανά στρέμμα και δεκαετία, ωστόσο, στη βιβλιογραφία αναφέρονται περιπτώσεις με υψηλότερες αποδόσεις (200 έως 500 χλγ./10ετία). Ο φελλός επιφέρει υψηλά οικονομικά οφέλη, διότι είναι ένα ασυναγώνιστο προϊόν με φυσικές και μηχανικές ιδιότητες (ελαφρότητα, αδιαπερατότητα, κακή αγωγιμότητα, αντοχή στην τριβή, ανθεκτικότητα στην καύση κ.ά.) και
ΕΘΙΑΓΕ 12 / 13 Πειραματική επιφάνεια φελλοφόρου δρυός στο Ινστιτούτο Δασικών Ερευνών, ηλικίας 18 ετών (Δεκέμβριος 2010). έχει ευρείες εφαρμογές (π.χ. σανδαλοποιία, οινοποιία, χειροτεχνία, οικοδομικές κατασκευές). Σήμερα μεγάλη ώθηση στην ευρύτερη χρήση του φελλού, έδωσε η δυνατότητα θρυμματισμού και άλεσης του φλοιού (φυσικού φελλού) και συγκόλλησης των τεμαχίων. Με τον τρόπο αυτό παράγονται και σύνθετα προϊόντα φελλού (θρυματοφελλός, composition cork), όπως συνθετικά μηχανών (φλάντζες), μονωτικές πλάκες (corkboard) που χρησιμοποιούντα ευρύτατα σε ψυγεία και πολλές κατασκευές για θερμική και ηχητική μόνωση. Δε βρέθηκαν μέχρι σήμερα υποκατάστατα στις βιομηχανίες κρασιού, φαρμάκων, αυτοκινήτων που να ανταγωνίζονται το φυσικό φελλό. Εξάλλου, η χημική βιομηχανία παραγωγής υποκατάστατων του φελλού βρίσκεται σε μειονεκτική θέση με την εξάντληση των αποθεμάτων πετρελαίου, φυσικού αερίου και άνθρακα που αποτελούν τα βασικά υλικά παραγωγής. Παραγωγή τεχνικού ξύλου. Το ξύλο της φελλοφόρου δρυός είναι όμοιο στη δομή με την αριά (Q. ilex) και την ευθύφλοιο δρυ (Q. cerris). Γενικά, το ξύλο δουλεύεται εύκολα και δίνει ένα πολύ ωραίο φινίρισμα. Οι κύριες τεχνικές εφαρμογές του είναι στην επιπλοποιία, βιομηχανία παρκέτων, βαρελοποιία, κατασκευή κόντρα-πλακέ και διακοσμητικού καπλαμά. Συνδυασμένη παραγωγή προϊόντων. Η φελλοφόρος δρυς είναι κατάλληλο είδος για συστήματα χρήσης γης που συνδυάζουν την παραγωγή δασικών προϊόντων και βοσκήσιμης ύλης (δασολιβαδικό σύστημα) ή την παραγωγή δασικών και γεωργικών προϊόντων και βοσκήσιμης ύλης (αγροδασολιβαδικό σύστημα). Σε τέτοια συστήματα παράγονται ταυτόχρονα στη μονάδα επιφάνειας βοσκήσιμη ύλη, καυσόξυλα, κάρβουνο, φελλός, ξυλεία, βελανίδια, τανίνη και κτηνοτροφικά προϊόντα. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι ένα τέτοιο σύστημα χρήσης γης μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως βοσκότοπος τα δύο πρώτα έτη και στο τρίτο έτος να σπαρθεί με δημητριακά, τα οποία θερίζονται το επόμενο έτος. Με αυτόν τον τρόπο εξασφαλίζεται εισόδημα από τα πρώτα έτη της φυτείας και όχι μετά από 20-25 έτη που θα αρχίσουν να παράγονται τα δασικά προϊόντα.
Προοπτικές για τη χώρα μας Στην Ελλάδα δεν υπάρχουν φυσικές συστάδες της φελλοφόρου δρυός. Ωστόσο, πολλές περιοχές έχουν ευνοϊκές συνθήκες για την ανάπτυξή της και θα μπορούσαν να δημιουργηθούν τεχνητές φυτείες. Για τέτοιες φυτείες, κατάλληλες είναι οι παραθαλάσσιες, ημιορεινές και ορεινές περιοχές (ετήσια βροχόπτωση 600-800 mm), με μικρή διάρκεια ξηροθερμικής περιόδου. Παρουσιάζει μεγάλο εύρος ανοχής σε φυσικές και εδαφικές ιδιότητες εδάφους, ωστόσο, ενδείκνυται να φυτεύεται σε εδάφη ελαφρώς όξινα (ph: 4,5-6,0), χαλαρά και αμμώδη με χαμηλή περιεκτικότητα σε οργανική ουσία και ασβέστιο. Αναμενόμενα οφέλη. Η δημιουργία φυτειών με φελλοφόρο δρυ στη χώρα μας κρίνεται οικονομικά σκόπιμη, διότι θα εξασφαλισθεί η παραγωγή ενός ακριβού υλικού (φελλού) μακροπρόθεσμα και θα μειωθεί σημαντικά η εισαγωγή φελλού από άλλες χώρες. Η εκφλοίωση και η απόληψη του φελλού θα γίνει όταν το δένδρο θα φτάσει σε ηλικία 25-30 ετών και η περίμετρος στο στηθιαίο ύψος θα ξεπεράσει τα 60 εκ. Στη συνέχεια οι απολήψεις του φελλού θα επαναλαμβάνονται κάθε 8-10 έτη και θα συνεχίζονται για πολλά έτη (ηλικία δένδρου 150-300 έτη). Για τη χώρα μας υπολογίζεται ότι, σε περιοχές με κατάλληλες κλιματικές και εδαφικές συνθήκες, η παραγωγή του φελλού θα ξεπεράσει τα 100 χλγ. ξηρού βάρους φλοιού/στρέμμα. Είναι προφανές ότι η δημιουργία φυτειών αποκλειστικά και μόνο για παραγωγή φελλού είναι αποθαρρυντική εξαιτίας της μεγάλης καθυστέρησης εσόδων. Για το λόγο αυτό, η δημιουργία συστάδων φελλοφόρου δρυός που συνδυάζουν την παραγωγή ποικίλων προϊόντων, είναι τα πλέον κατάλληλα συστήματα χρήσης γης. Η αειφόρος διαχείριση αυτών των συστημάτων, σύμφωνα με τις αρχές της πολυλειτουργικότητας, θα συμβάλλει στην προστασία του εδάφους, των υδάτων, της ατμόσφαιρας, καθώς και της ποικιλομορφίας των ειδών και των χαρακτηριστικών των δασικών τοπίων, αλλά και στην αύξηση του εισοδήματος των κατοίκων των ημιορεινών και ορεινών μειονεκτικών περιοχών. Πιλοτικές φυτεύσεις. Η φελλοφόρος δρυς δοκιμάζεται πειραματικά από το ΕΘΙΑΓΕ - Ινστιτούτο Δασικών Ερευνών Θεσσαλονίκης (ΙΔΕ) σε τρεις περιοχές, στο αγρόκτημα του ΙΔΕ, στα Λουτρά Θέρμης του Ν. Θεσσαλονίκης στην περιοχή Βρασνών του Ν. Θεσσαλονίκης, και στην περιοχή Ιερισσού (Γομάτι) του Ν. Χαλκιδικής. Οι πειραματικές φυτείες είναι σήμερα ηλικίας 21 ετών. Το φυτευτικό υλικό (σπόροι, βελανίδια) προήλθε από περιοχή της νότιας Βουλγαρίας (Πετρίτσι) από φυτείες που φυτεύτηκαν το 1950 και δοκιμάστηκαν σε αντίξοες συνθήκες, όπως υποβαθμισμένα εδάφη, χαμηλές θερμοκρασίες (-27 ο C) και παρατεταμένη ξηρασία. Ειδικότερα, στο αγρόκτημα του ΙΔΕ υπάρχουν μόνιμες σποροπαραγωγικές πειραματικές επιφάνειες, όπου τις δύο τελευταίες δεκαετίες (1990-2011) δοκιμάζονται δύο υποείδη και διάφοροι φαινότυποι. Το υποείδος Q. suber ssp. Πειραματική επιφάνεια φελλοφόρου δρυός στη Βουλγαρία (Πετρίτσι), ηλικίας 50 ετών (από την οποία εισήχθη το φυτευτικό υλικό στην Ελλάδα, Νοέμβριος 2010). eusuber προσαρμόστηκε καλύτερα συγκρινόμενο με το υποείδος Q. suber ssp. occidentalis. Οι κλιματικές συνθήκες, ιδιαίτερα στα πρώτα έτη φύτευσης, παίζουν σπουδαίο ρόλο στην πορεία εξέλιξης και προσαρμογής της φελλοφόρου δρυός. Η ξηρασία του 1993 (ετήσιο ύψος βροχής 225 χλστ., ΜΟ περιοχής = 453 χλστ.) και οι χαμηλές θερμοκρασίες των ψυχρότερων μηνών (Δεκέμβριος, Ιανουάριος) των ετών 2001 και 2002 (-11 o C, ΜΟ περιοχής= -5,5) επηρέασαν αρνητικά την επιβίωση και εξέλιξη των δενδρυλλίων της φελλοφόρου δρυός (20% των φυτών ξηράθηκαν συνολικά εξαιτίας των ακραίων καιρικών συνθηκών). Τα αποτελέσματα έρευνας στο αγρόκτημα του ΙΔΕ έδειξαν ότι η πρώτη παραγωγή φελλού θα αρχίσει το 2015 (όταν τα δένδρα θα φθάσουν στην ηλικία των 25 ετών) και όταν η στηθιαία διάμετρος των δένδρων θα ξεπεράσει τα 20-25 εκ. Το 2009, συλλέχθηκαν σπόροι (βαλανίδια) από 17 επιλεγμένα δένδρα (φαινοτύπους) και διερευνήθηκε η πορεία φυτρωτικότητας και επιβίωσης των φυταρίων. Από τους επιλεγμένους και υγιείς σπόρους παρήχθησαν 1.600 βωλόφυτα φυτάρια, τα οποία θα φυτευτούν σε κατάλληλα περιβάλλοντα. Για παράδειγμα, θα χρησιμοποιηθούν για την περιβαλλοντική αποκατάσταση επιλεγμένων θέσεων των ορυχείων της περιοχής Πτολεμαΐδας της ΔΕΗ ΑΕ, με σκοπό τη δημιουργία ενός δασολιβαδικού συστήματος που θα βελτιώνει το τοπίο και θα αποφέρει εισόδημα από τα πρώτα έτη. Πληροφορίες: Ινστιτούτο Δασικών Ερευνών 570 06 Βασιλικά Θεσσαλονίκης τηλ.: 2310 461171-2, e-mail: ispanos@fri.gr