Αρχαία Ελληνικά Γ λυκείου Θεωρητικής Κατεύθυνσης

Πανελλαδικές εξετάσεις 2013 Αρχαία Ελληνικά Γ λυκείου Θεωρητικής Κατεύθυνσης Θέματα - Απαντήσεις Από τους Αντώνη Σαχπεκίδη και Γιώργο Ψωμιάδη

ΑΡΧΗ 1ΗΣ ΣΕΛΙ ΑΣ Γ ΗΜΕΡΗΣΙΩΝ ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΔΕΥΤΕΡΑ 27 ΜΑΪΟΥ 2013 - ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΣΥΝΟΛΟ ΣΕΛΙΔΩΝ: ΤΡΕΙΣ (3) Διδαγμένο κείμενο Ἀριστοτέλους Πολιτικά (Α1,1/Γ1,2/Γ1,3-4/6/12) Ἐπειδὴ πᾶσαν πόλιν ὁρῶμεν κοινωνίαν τινὰ οὖσαν καὶ πᾶσαν κοινωνίαν ἀγαθοῦ τινος ἕνεκεν συνεστηκυῖαν (τοῦ γὰρ εἶναι δοκοῦντος ἀγαθοῦ χάριν πάντα πράττουσι πάντες), δῆλον ὡς πᾶσαι μὲν ἀγαθοῦ τινος στοχάζονται, μάλιστα δὲ καὶ τοῦ κυριωτάτου πάντων ἡ πασῶν κυριωτάτη καὶ πάσας περιέχουσα τὰς ἄλλας. Αὕτη δ ἐστὶν ἡ καλουμένη πόλις καὶ ἡ κοινωνία ἡ πολιτική. Ἐπεὶ δ ἡ πόλις τῶν συγκειμένων, καθάπερ ἄλλο τι τῶν ὅλων μὲν συνεστώτων δ ἐκ πολλῶν μορίων, δῆλον ὅτι πρότερον ὁ πολίτης ζητητέος ἡ γὰρ πόλις πολιτῶν τι πλῆθός ἐστιν. Ὥστε τίνα χρὴ καλεῖν πολίτην καὶ τίς ὁ πολίτης ἐστὶ σκεπτέον. Καὶ γὰρ ὁ πολίτης ἀμφισβητεῖται πολλάκις οὐ γὰρ τὸν αὐτὸν ὁμολογοῦσι πάντες εἶναι πολίτην ἔστι γάρ τις ὃς ἐν δημοκρατίᾳ πολίτης ὢν ἐν ὀλιγαρχίᾳ πολλάκις οὐκ ἔστι πολίτης. Ὁ πολίτης οὐ τῷ οἰκεῖν που πολίτης ἐστίν (καὶ γὰρ μέτοικοι καὶ δοῦλοι κοινωνοῦσι τῆς οἰκήσεως), οὐδ οἱ τῶν δικαίων μετέχοντες οὕτως ὥστε καὶ δίκην ὑπέχειν καὶ δικάζεσθαι (τοῦτο γὰρ ὑπάρχει καὶ τοῖς ἀπὸ συμβόλων κοινωνοῦσιν)... πολίτης δ ἁπλῶς οὐδενὶ τῶν ἄλλων ὁρίζεται μᾶλλον ἢ τῷ μετέχειν κρίσεως καὶ ἀρχῆς.... Τίς μὲν οὖν ἐστιν ὁ πολίτης, ἐκ τούτων φανερόν ᾧ γὰρ ἐξουσία κοινωνεῖν ἀρχῆς βουλευτικῆς καὶ κριτικῆς, πολίτην ἤδη λέγομεν εἶναι ταύτης τῆς πόλεως, πόλιν δὲ τὸ τῶν τοιούτων πλῆθος ἱκανὸν πρὸς αὐτάρκειαν ζωῆς, ὡς ἁπλῶς εἰπεῖν. Α1. Από το παραπάνω κείμενο να γράψετε στο τετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος: «Ἐπειδὴ πᾶσαν πόλιν... οὐκ ἔστι πολίτης.». Β1. Ποια είναι η δομή του συλλογισμού, με τον οποίο ο Αριστοτέλης ορίζει την πόλη ως την τελειότερη μορφή κοινωνίας; Β2. Γιατί ο Αριστοτέλης επιδιώκει να προσδιορίσει την έννοια του πολίτη και πώς ορίζει τη σχέση του πολίτη με την πόλη; ΤΕΛΟΣ 1ΗΣ ΑΠΟ 3 ΣΕΛΙ ΕΣ 2 / 9

ΑΡΧΗ 2ΗΣ ΣΕΛΙ ΑΣ Γ ΗΜΕΡΗΣΙΩΝ Β3. Με βάση το κείμενο που σας δίνεται και το παρακάτω μεταφρασμένο απόσπασμα, να εξηγήσετε γιατί, κατά τον Αριστοτέλη, η πόλη είναι «κοινωνική οντότητα τέλεια» και γιατί υπάρχει «εκ φύσεως». ΜΕΤΑΦΡΑΣΜΕΝΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Ο άνθρωπος είναι ζῷον πολιτικόν Η κοινωνική οντότητα που προήλθε από τη συνένωση περισσότερων χωριών είναι η πόλη, μια κοινωνική οντότητα τέλεια, που μπορούμε να πούμε ότι πέτυχε τελικά την ύψιστη αυτάρκεια συγκροτήθηκε για να διασφαλίζει τη ζωή, στην πραγματικότητα όμως υπάρχει για να εξασφαλίζει την καλή ζωή. Η πόλη, επομένως, είναι κάτι που ήρθε στην ύπαρξη εκ φύσεως, όπως ακριβώς και οι πρώτες κοινωνικές οντότητες, αφού αυτή είναι το τέλος εκείνων κι αφού αυτό που λέμε φύση ενός πράγματος δεν είναι παρά η μορφή που αυτό έχει κατά τη στιγμή της τελείωσης, της ολοκλήρωσής του: αυτό δεν λέμε, πράγματι, πως είναι τελικά η φύση του κάθε πράγματος, π.χ. του ανθρώπου, του αλόγου ή του σπιτιού, η μορφή δηλαδή που το κάθε πράγμα έχει όταν ολοκληρωθεί η εξελικτική του πορεία; Αριστοτέλους Πολιτικά (Α2, 5) Β4. Ποια είναι η σημασία της λέξης «πόλη» στα Πολιτικά του Αριστοτέλη και ποιοι είναι οι στόχοι της; Β5. Να βρείτε στο παραπάνω πρωτότυπο διδαγμένο κείμενο μία ετυμολογικά συγγενή λέξη, απλή ή σύνθετη, για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις της νέας ελληνικής: ενόραση, σύσταση, κατάσχεση, σύγκλητος, κειμήλιο, σκόπιμος, άρχοντας, άφαντος, ρητό, άφιξη. Γ. Αδίδακτο κείμενο Θουκυδίδου Ἱστοριῶν Ζ 28 Μηνύεται οὖν ἀπὸ μετοίκων τέ τινων καὶ ἀκολούθων περὶ μὲν τῶν Ἑρμῶν οὐδέν, ἄλλων δὲ ἀγαλμάτων περικοπαί τινες πρότερον ὑπὸ νεωτέρων μετὰ παιδιᾶς καὶ οἴνου γεγενημέναι, καὶ τὰ μυστήρια ἅμα ὡς ποιεῖται ἐν οἰκίαις ἐφ ὕβρει ὧν καὶ τὸν Ἀλκιβιάδην ἐπῃτιῶντο. καὶ αὐτὰ ὑπολαμβάνοντες οἱ μάλιστα τῷ Ἀλκιβιάδῃ ἀχθόμενοι ἐμποδὼν ὄντι σφίσι μὴ αὐτοῖς τοῦ δήμου βεβαίως προεστάναι, καὶ νομίσαντες, εἰ αὐτὸν ἐξελάσειαν, πρῶτοι ἂν εἶναι, ἐμεγάλυνον καὶ ἐβόων ὡς ἐπὶ δήμου καταλύσει τὰ τε μυστικὰ καὶ ἡ τῶν Ἑρμῶν περικοπὴ γένοιτο καὶ οὐδὲν εἴη αὐτῶν ὅτι οὐ μετ ἐκείνου ἐπράχθη, ἐπιλέγοντες τεκμήρια τὴν ἄλλην αὐτοῦ ἐς τὰ ἐπιτηδεύματα οὐ δημοτικὴν παρανομίαν. μεγαλύνω: μεγαλοποιώ δημοτική: δημοκρατική ΤΕΛΟΣ 2ΗΣ ΑΠΟ 3 ΣΕΛΙ ΕΣ 3 / 9

ΑΡΧΗ 3ΗΣ ΣΕΛΙ ΑΣ Γ ΗΜΕΡΗΣΙΩΝ Γ1. Να γράψετε στο τετράδιό σας τη μετάφραση του παραπάνω κειμένου. Μονάδες 20 Γ2. Να γράψετε στο τετράδιό σας τον τύπο που ζητείται για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις: τινων : την αιτιατική ενικού στο θηλυκό γένος ὕβρει : την αιτιατική ενικού ὄντι : τη δοτική πληθυντικού στον ίδιο τύπο μάλιστα : τον θετικό βαθμό του ιδίου τύπου ἐπῃτιῶντο : το β ενικό πρόσωπο της προστακτικής του ενεστώτα στην ίδια φωνή ὑπολαμβάνοντες : τη δοτική πληθυντικού της μετοχής του αορίστου της παθητικής φωνής στο ίδιο γένος ἐξελάσειαν : το γ πληθυντικό πρόσωπο της ευκτικής του μέλλοντα στην ίδια φωνή ἐβόων : το απαρέμφατο του ενεστώτα στην ίδια φωνή εἴη : το γ ενικό πρόσωπο της οριστικής του μέλλοντα ἐπράχθη : το γ ενικό πρόσωπο της προστακτικής του παρακειμένου στην ίδια φωνή. Γ3α. Γ3β. Να γίνει πλήρης συντακτική αναγνώριση των παρακάτω τύπων και φράσεων: περὶ τῶν Ἑρμῶν, ὑπὸ νεωτέρων, τὰ μυστήρια, τὸν Ἀλκιβιάδην, δήμου (το δεύτερο στο κείμενο), αὐτοῦ (μονάδες 6). Να γράψετε τον υποθετικό λόγο του κειμένου (μονάδες 2) και να τον χαρακτηρίσετε ως προς το είδος του (μονάδες 2). ΟΔΗΓΙΕΣ (για τους εξεταζομένους) 1. Στο εξώφυλλο να γράψετε το εξεταζόμενο μάθημα. Στο εσώφυλλο πάνω-πάνω να συμπληρώσετε τα ατομικά στοιχεία μαθητή. Στην αρχή των απαντήσεών σας να γράψετε πάνω-πάνω την ημερομηνία και το εξεταζόμενο μάθημα. Να μην αντιγράψετε τα θέματα στο τετράδιο και να μη γράψετε πουθενά στις απαντήσεις σας το όνομά σας. 2. Να γράψετε το ονοματεπώνυμό σας στο πάνω μέρος των φωτοαντιγράφων αμέσως μόλις σας παραδοθούν. Τυχόν σημειώσεις σας πάνω στα θέματα δεν θα βαθμολογηθούν σε καμία περίπτωση. Κατά την αποχώρησή σας να παραδώσετε μαζί με το τετράδιο και τα φωτοαντίγραφα. 3. Να απαντήσετε στο τετράδιό σας σε όλα τα θέματα μόνο με μπλε ή μόνο με μαύρο στυλό με μελάνι που δεν σβήνει. 4. Κάθε απάντηση τεκμηριωμένη είναι αποδεκτή. 5. Διάρκεια εξέτασης: τρεις (3) ώρες μετά τη διανομή των φωτοαντιγράφων. 6. Χρόνος δυνατής αποχώρησης: 10.00 π.μ. KΑΛΗ ΕΠΙΤΥΧΙΑ ΤΕΛΟΣ ΜΗΝΥΜΑΤΟΣ ΤΕΛΟΣ 3ΗΣ ΑΠΟ 3 ΣΕΛΙ ΕΣ 4 / 9

ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2013 Γ ΛΥΚΕΙΟΥ - ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ - ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΔΙΔΑΓΜΕΝΟ ΚΕΙΜΕΝΟ A1. Επειδή βλέπουμε ότι κάθε πόλη αποτελεί ένα είδος κοινότητας και ότι κάθε κοινότητα έχει συγκροτηθεί για χάρη ενός αγαθού (πράγματι όλοι κάνουν τα πάντα για χάρη εκείνου που θεωρείται αγαθό), είναι φανερό ότι όλες οι κοινότητες αποβλέπουν σε κάποιο αγαθό, και μάλιστα αυτή που είναι ανώτερη από όλες και περικλείει όλες τις άλλες, αποβλέπει στο ανώτερο από όλα τα αγαθά. Αυτή είναι η λεγόμενη πόλη ή κοινωνία πολιτική. Επειδή όμως η πόλη ανήκει στην κατηγορία των σύνθετων πραγμάτων, όπως όλα εκείνα τα πράγματα που καθένα τους είναι ένα όλον αποτελούμενο όμως από πολλά μέρη, είναι φανερό ότι πρέπει πρώτα να ψάξουμε να βρούμε τι είναι ο πολίτης. Γιατί η πόλη είναι ένα σύνολο από πολίτες. Επομένως πρέπει να ερευνήσουμε ποιον πρέπει να αποκαλούμε πολίτη και ποια είναι η ουσία της έννοιας πολίτης. Πράγματι για το περιεχόμενο της έννοιας πολίτης διατυπώνονται πολλές φορές διαφορετικές μεταξύ τους γνώμες. Δεν υπάρχει δηλαδή ομοφωνία για το περιεχόμενο της λέξης πολίτης. Διότι αυτός που είναι πολίτης σε κάποιο δημοκρατικό πολίτευμα συχνά δεν είναι πολίτης σε ένα ολιγαρχικό. Β1. Είναι απαραίτητο να διευκρινιστεί ότι ο Αριστοτέλης μιλώντας για την πόλη δηλώνει καθαρά ότι τη θεωρεί μια από τις κοινωνικές οντότητες (ομάδες συνύπαρξης ατόμων). Η πρώτη ήταν, κατά τη διδασκαλία του, η οικογένεια (οἰκία / οἶκος), το αποτέλεσμα του φυσικού συνδυασμού άρρενος και θήλεος σκοπός του ήταν η ικανοποίηση των καθημερινών αναγκών του ανθρώπου. Η δεύτερη ήταν το χωριό (κώμη), η κοινωνία που σχηματίστηκε από την ένωση «πλειόνων οἰκιῶν» για την ικανοποίηση ανώτερων από τις καθημερινές ανάγκες του ανθρώπου. Τέτοιες ήταν βέβαια πνευματικότερες ανάγκες του, π.χ. η ανάγκη για λατρεία του θείου ή για την απόδοση δικαιοσύνης. Η οικογένεια δεν θα μπορούσε να έχει ούτε τυπικό λατρείας, λατρευτικές δηλαδή ιεροτελεστίες, ούτε μηχανισμό απόδοσης δικαιοσύνης. Η τρίτη κοινωνία ήταν η πόλις. Ο Αριστοτέλης συνήθιζε να αρχίζει την έκθεσή του με μια γενική πρόταση και να προχωρεί ύστερα στην εξέταση των επιμέρους περιπτώσεων. Κατά βάθος πίστευε ότι είναι κατά φύσιν να αναφερόμαστε πρώτα στα κοινά, στα γενικά θέματα, και ύστερα να περνάμε στα ειδικά, στα επιμέρους ζητήματα (τὰ περὶ ἕκαστον ἴδια). Είναι μάλιστα ενδιαφέρον ότι μια μέθοδο που ο Αριστοτέλης την έβρισκε κατάλληλη για τη διερεύνηση των φυσικών θεμάτων τη χρησιμοποιεί και για διάφορα άλλα θέματα, όπως τα πολιτικά. Στο συγκεκριμένο απόσπασμα των πολιτικών φαίνεται να ξεχωρίζει ανάμεσα στις κοινωνικές οντότητες την πόλη ως την τελειότερη μορφή κοινωνίας. Η παραγωγική συλλογιστική πορεία, με την οποία ο φιλόσοφος καταλήγει σε αυτό το συμπέρασμα, είναι η παρακάτω: Κάθε πόλη όπως προαναφέρθηκε είναι ένα είδος κοινωνικής οντότητας (πᾶσαν πόλιν ὁρῶμεν κοινωνίαν τινὰ οὖσαν) και κάθε κοινωνική οντότητα έχει συσταθεί με σκοπό κάποιο αγαθό (πᾶσαν κοινωνίαν ἀγαθοῦ τινος ἕνεκεν συνεστηκυῖαν). 5 / 9

Σύμφωνα άλλωστε με την τελεολογική αντίληψη του Αριστοτέλη, καθετί έχει έναν σκοπό ύπαρξης (ἡ φύσις οὐδὲν ποιεῖ μάτην). Έτσι, ό,τι κάνουν οι άνθρωποι το κάνουν γι αυτό που πιστεύουν ότι είναι αγαθό. Το ίδιο συμβαίνει και με τις κοινωνίες ο σκοπός και λόγος ύπαρξης, δηλαδή, των κοινωνιών είναι πάντα κάποιο αγαθό οι κατώτερες κοινωνίες αποσκοπούν σε κάποιο κατώτερο αγαθό, η πόλη όμως στοχεύει στο ανώτερο από όλα τα αγαθά, την ευδαιμονία του ατόμου. Αυτό το επιτυγχάνει μέσω της αυτάρκειας που εξασφαλίζει στον άνθρωπο, εφόσον αυτός δεν χρειάζεται τίποτε άλλο έξω και πέρα από αυτήν. Γι αυτόν το λόγο η πόλη αποτελεί την ανώτερη από όλες τις μορφές κοινωνικής συμβίωσης. Ο συλλογισμός στην τυπική του μορφή θα είχε ως εξής: Προκείμενη 1: κάθε κοινωνία έχει συσταθεί χάριν κάποιου αγαθού (εννοείται οι κατώτερες για κατώτερα και οι ανώτερες για ανώτερα) Προκείμενη 2: η πόλη είναι κι αυτή μια κοινωνία, που μάλιστα επιδιώκει το ανώτερο αγαθό, την ευδαιμονία. Συμπέρασμα: άρα η πόλη είναι η ανώτερη και τελειότερη μορφή κοινωνίας. Β2. Στο συγκεκριμένο απόσπασμα της 15 ης ενότητας ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι για να μιλήσει κανείς για τα διάφορα είδη πολιτευμάτων (πολιτειῶν) πρέπει να βρει πρώτα «τί ποτέ ἐστιν πόλις;». Και αυτό διότι τίθενται διάφορα θέματα σχετικά με την ευθύνη των πολιτικών πράξεων. Έπειτα, η δραστηριότητα του νομοθέτη και του πολιτικού έχει να κάνει με την πόλη, ενώ το πολίτευμα είναι ένας τρόπος οργάνωσης όσων κατοικούν στην πόλη. Βέβαια, για να εξεταστεί η έννοια της πόλης, ο Αριστοτέλης επιδιώκει πρώτα να καθορίσει το περιεχόμενο της έννοιας πολίτης για τους ακόλουθους λόγους. Αρχικά η πόλη ανήκει στην κατηγορία των σύνθετων πραγμάτων: είναι ένα όλον που αποτελείται από διάφορα μέρη. Με άλλα λόγια, η πόλη είναι το «όλον», μέρος του οποίου είναι ο πολίτης. Εξάλλου η πόλη είναι ένα σύνολο πολιτών. Έτσι, προκειμένου να γνωρίσουμε το όλον, πρέπει πρώτα να γνωρίσουμε το μέρος, δηλαδή τον πολίτη. Ακόμη, επειδή ο πολίτης είναι καθοριστικός για την πολιτική τάξη, πρέπει να αναζητηθούν τα χαρακτηριστικά του. Ο δεύτερος λόγος, που απορρέει από τον πρώτο, είναι ότι πρέπει να εξεταστεί η έννοια πολίτης, όχι μόνο για να φωτιστεί η έννοια «πόλις», αλλά για να ξεκαθαριστεί και το περιεχόμενο της ίδιας της έννοιας πολίτης, για τον ορισμό της οποίας δεν υπάρχει ομοφωνία. Πράγματι η έννοια πολίτης είναι μια μεταβλητή έννοια, καθώς εξαρτάται από την ιδεολογία των κρατούντων και από τη φύση του καθεστώτος στο οποίο δραστηριοποιείται ο πολίτης. Για παράδειγμα, ένα άτομο σύμφωνα με τα κριτήρια μιας δημοκρατικής πόλης μπορεί να είναι πολίτης, ενώ το ίδιο άτομο μπορεί να μην είναι πολίτης σε ένα ολιγαρχικό καθεστώς, όπου ισχύουν άλλα κριτήρια. Κριτήρια για την απόδοση της ιδιότητας του πολίτη μπορεί να ήταν κατά περίπτωση η αγωγή, το εισόδημα, το είδος της απασχόλησης κ. ά. Η σχέση του πολίτη με την πόλη ορίζεται κυρίως από τη φράση «ἡ γὰρ πόλις πολιτῶν τι πλῆθός ἐστιν». Φαίνεται δηλαδή ξεκάθαρα ότι η σχέση αυτή είναι ανάλογη με αυτήν των μερών προς το όλον, εφόσον η πόλη αποτελείται από ένα πλήθος πολιτών που είναι ικανό για να εξασφαλίσει την αυτάρκεια της ζωής (πρὸς αὐτάρκειαν ζωῆς) και να παρέχει την ευδαιμονία. Βέβαια η σχέση του πολίτη με 6 / 9

την πόλη καθορίζει και την ουσία της έννοιας πολίτης, εφόσον η πόλη δεν είναι ένα σύνολο ανενεργών και αμέτοχων στα κοινά πολιτών ούτε βέβαια καθορίζεται από την απλή παραμονή στον ίδιο τόπο (οὐ τῷ οἰκεῖν που πολίτης ἐστίν) ή τη δυνατότητα παράστασης του ατόμου στα δικαστήρια είτε ως εναγομένου είτε ως ενάγοντος (οὐδ οἱ τῶν δικαίων δικάζεσθαι). Πολίτης θεωρείται μόνον ο «ενεργός πολίτης», με κριτήριο ότι έχει τη δυνατότητα μέσα στην πόλη να μετέχει τόσο στη δικαστική όσο και στην πολιτική εξουσία (μετέχειν κρίσεως καὶ ἀρχῆς), που ισοδυναμεί με τη συμμετοχή του στο σύνολο σχεδόν των λειτουργιών της πόλης. Να σημειωθεί βέβαια ότι ο Αριστοτέλης αναφέρεται εδώ στον δημοκρατικό πολίτη, στον πολίτη μια πόλης-κράτους με ελεύθερο πολίτευμα και όχι με αυταρχικό καθεστώς. Άρα η σχέση του πολίτη με την πολιτική κοινωνία είναι αμφίδρομη, γιατί ο πολίτης επιτυγχάνει τον στόχο της ευδαιμονίας μόνο μέσα στην πόλη, ενώ η πόλη-κράτος αναπτύσσεται και εξελίσσεται χάρη στη δημιουργική συμμετοχή των πολιτών σε όλες τις δραστηριότητές της. Β3. Για να εξηγήσουμε ότι η πόλη είναι μια κοινωνική οντότητα τέλεια, πρέπει πρώτα να διευκρινίσουμε την έννοια της τελειότητας, η οποία συνδέεται με την τελεολογική θεωρία του Αριστοτέλη. Σύμφωνα λοιπόν με την τελεολογική θεωρία του Αριστοτέλη, «ἡ φύσις οὐδὲν ποιεῖ μάτην». Καθετί είναι προορισμένο από τη φύση του να επιτελέσει με την ύπαρξή του έναν συγκεκριμένο σκοπό, ένα «τέλος». Όταν φτάσει στον σκοπό του, θεωρείται «τέλειο». Το ίδιο ισχύει και με τις κοινωνικές οντότητες, καθεμιά από τις οποίες, όταν εκπληρώσει τον στόχο της, γίνεται τέλεια. Στη λέξη «τέλεια» ο αρχαίος Έλληνας άκουγε καθαρά τη λέξη «τέλος», μια λέξη που δήλωνε τον σκοπό για τον οποίον είναι πλασμένο το καθετί, τον προορισμό του. Είναι φανερό ότι με αυτήν τη σημασία η λέξη δεν δήλωνε ό,τι και η δική μας λέξη «τέλος», δηλαδή τη λήξη, το τέρμα. Ίσα ίσα δήλωνε τη στιγμή της ακμής, της ολοκλήρωσης, της τελείωσης. Στη συγκεκριμένη λοιπόν περίπτωση του κειμένου μας το επίθετο τέλεια λέγεται σε σχέση με την ολοκλήρωση του εξελικτικού κύκλου που παρακολουθούμε (οἰκία-κώμη-πόλις) με το νόημα αυτό η στιγμή της ολοκλήρωσης δηλώνει και το τέλος της εξέλιξης, η οποία όμως δεν οδηγεί σε μια τελική φθορά, αλλά σε μια ολοκλήρωση. Η πόλη λοιπόν συγκροτήθηκε με σκοπό αρχικά να διασφαλίζει τη ζωή (ζῆν), υπάρχει όμως για να εξασφαλίζει την ποιοτικά καλή ζωή (εὖ ζῆν). Ο μοναδικός τρόπος για να εξασφαλισθεί το εὖ ζῆν είναι η επίτευξη της ευδαιμονίας. Έτσι τελικός στόχος της πόλης είναι η ευδαιμονία, που επιτυγχάνεται μέσω της αυτάρκειας που παρέχει στο άτομο. Στα Ηθικά Νικομάχεια ο Αριστοτέλης μάς είπε καθαρά τι εννοεί με αυτήν τη λέξη. Χρησιμοποιούμε, είπε, αυτήν τη λέξη, όταν θέλουμε να δηλώσουμε πως κάτι είναι και μοναχό του τέλειο αγαθό, ότι και μόνο του κάνει τη ζωή άξια να τη ζήσει κανείς, έχοντας το αίσθημα ότι δεν έχει ανάγκη από τίποτε άλλο. Στο δικό μας χωρίο η πόλη μας χαρακτηρίζεται τέλεια, ακριβώς γιατί τίποτε άλλο δεν χρειάζεται πέρα από αυτήν ο πολίτης, αφού η πόλις είναι αυτάρκης, μπορεί δηλαδή και μόνη της να του χαρίσει το πιο μεγάλο αγαθό, που είναι το εὖ ζῆν, η ευδαιμονία. Μια πόλις λοιπόν είναι αυτάρκης, αν η γεωγραφική της θέση της εξασφαλίζει άφθονα τα υλικά αγαθά και τη βοηθάει στην εμπορική της ανάπτυξη, αν έχει τις απαραίτητες αμυντικές δυνατότητες και αν διαθέτει σύστημα χρηστής διοίκησης και προπαντός απονομής της δικαιοσύνης, επομένως 7 / 9

αν είναι ανεξάρτητη ή, με άλλα λόγια, αν δεν χρειάζεται εξωτερική βοήθεια για να καλύψει τις υλικές και ηθικές-πνευματικές-κοινωνικές ανάγκες της. Άρα η πόλις που ως τελικό στάδιο του εξελικτικού κύκλου των κοινωνικών οντοτήτων παρέχει στο άτομο την ευδαιμονία, είναι μια κοινωνική οντότητα τέλεια. Στο μεταφρασμένο κείμενο γίνεται επίσης φανερό ότι η πόλη υπάρχει εκ φύσεως. Αυτό αποδεικνύεται από την παρακάτω συλλογιστική πορεία: εφόσον οι πρώτες κοινωνίες είχαν φυσική προέλευση και η πόλη όπως φαίνεται παραπάνω προέρχεται από αυτές και είναι η ολοκλήρωση του εξελικτικού τους κύκλου, τότε και η πόλη είναι μια φυσική ύπαρξη. Επιπλέον, φύση του κάθε πράγματος λέγεται η μορφή που αυτό παίρνει κατά την ολοκλήρωσή του, κατά την επίτευξη του σκοπού που είναι προορισμένο από τη φύση να επιτελέσει. Η πόλη είναι η ολοκλήρωση των πρώτων κοινωνικών οντοτήτων (κοινωνιών), κάτι που δείχνει ότι αποτελεί τη φύση τους, άρα υπάρχει εκ φύσεως. Οι συλλογισμοί στην τυπική τους μορφή έχουν ως εξής: Α. 1 η προκείμενη: οι πρώτες κοινωνικές οντότητες (οἰκία-κώμη) είναι φυσικές υπάρξεις. 2 η προκείμενη: η πόλη είναι ολοκλήρωση των πρώτων κοινωνικών οντοτήτων. Συμπέρασμα. Άρα η πόλη είναι φυσική ύπαρξη. Β. 1 η προκείμενη: η φύση ενός πράγματος είναι η ολοκλήρωσή του. 2 η προκείμενη: η πόλη είναι η ολοκλήρωση των πρώτων κοινωνικών οντοτήτων. Συμπέρασμα. Άρα η πόλη υπάρχει εκ φύσεως. Β4. Η απάντηση εντοπίζεται στο σχολικό βιβλίο, σελ. 178-179, στο απόσπασμα: «Επειδή διαβάζοντας τις ενότητες αυτές έξω από την πόλιν. Β5. ενόραση: ὁρῶμεν σύσταση: συνεστηκυῖαν κατάσχεση: περιέχουσα σύγκλητος: καλουμένη κειμήλιο: συγκειμένων σκόπιμος: σκεπτέον άρχοντας: ἀρχῆς άφαντος: φανερὸν ρητό: λέγομεν άφιξη: ἱκανὸν Γ1. ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΤΟΥ ΑΔΙΔΑΚΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Κάποιοι μέτοικοι λοιπόν και υπηρέτες έκαναν καταγγελίες, όχι όμως για τις ερμοκεφαλές, αλλά για κάποιους ακρωτηριασμούς άλλων αγαλμάτων, που είχαν γίνει στο παρελθόν από νέους οι οποίοι διασκέδαζαν ύστερα από οινοποσία, και συνάμα σχετικά με τα Ελευσίνια Μυστήρια κατήγγελλαν ότι κάποιοι τα παρωδούσαν σε σπίτια μεταξύ άλλων κατηγορούσαν γι αυτά και τον Αλκιβιάδη. Υιοθετώντας αυτές τις καταγγελίες όσοι κυρίως εχθρεύονταν τον Αλκιβιάδη, γιατί τους ήταν εμπόδιο να 8 / 9

έχουν αυτοί σταθερά την αρχηγία της δημοκρατικής παράταξης, και πιστεύοντας πως, αν τον έδιωχναν αυτόν από την πόλη, θα ήταν αυτοί πρώτοι, μεγαλοποιούσαν τις κατηγορίες αυτές και κραύγαζαν πως η παρωδία των Μυστηρίων και ο ακρωτηριασμός των ερμοκεφαλών αποσκοπούσαν στην κατάλυση του δημοκρατικού πολιτεύματος και ότι όλα αυτά έγιναν με τη σύμπραξη εκείνου επιπλέον επικαλούνταν ως απόδειξη τις άλλες παράνομες δραστηριότητές του, που δεν ήταν σύμφωνες με το ήθος της δημοκρατίας. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΙΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΑΔΙΔΑΚΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Γ2. τινά, ὕβριν, οὖσι, μάλα/πολύ, ἐπαιτιῶ, ὑποληφθεῖσι, ἐξελῷεν, βοᾶν, ἔσται, πεπράχθω. Γ3α. περὶ τῶν Ἑρμῶν: εμπρόθετος προσδιορισμός της αναφοράς στο μηνύεται. ὑπὸ νεωτέρων: εμπρόθετος προσδιορισμός του ποιητικού αιτίου στο γεγενημέναι. τὰ μυστήρια: υποκείμενο του ρ. ποιεῖται σε αττική σύνταξη (αποδίδεται «κατά πρόληψη» ως υποκείμενο και στο ρ. μηνύεται). τὸν Ἀλκιβιάδην: αντικείμενο του ρ. ἐπῃτιῶντο. δήμου: γενική αντικειμενική στο καταλύσει. αὐτοῦ: γενική υποκειμενική στο παρανομίαν. Γ3β. εἰ αὐτὸν ἐξελάσειαν πρῶτοι ἂν εἶναι: εξαρτημένος από τη μετοχή νομίσαντες υποθετικός λόγος της απλής σκέψης του λέγοντος. (Στον ευθύ λόγο, που όμως δεν ζητήθηκε από τους μαθητές και ως εκ τούτου δεν θα πρέπει να ληφθεί υπόψη στη βαθμολογία, θα ήταν: εἰ αὐτὸν ἐξελάσαιμεν πρῶτοι ἂν εἴημεν/εἶμεν.) [Για τη σωστή αναγνώριση οι μαθητές έπρεπε να πάρουν υπόψη τους πέρα από την τυπική μορφή και το νόημα.] [Στο αδίδακτο κείμενο ήταν απολύτως αναγκαίο να διακριθεί το ὅ,τι ως αναφορικό (ὅ,τι ή ὅ τι), κάτι που στη συγκεκριμένη περίπτωση οι εκδόσεις Οξφόρδης δεν το τηρούν. Όλες οι άλλες εκδόσεις όμως και το λεξικό των Liddell Scott αλλά και τα σχολικά βιβλία κάνουν τη διάκριση. Πρόκειται για τις φράσεις ἔστιν ὃς ή ὅστις (= κάποιος), οὐκ ή οὐδεὶς ἔστιν ὅστις (= κανείς), οὐκ ἔστιν ὅστις οὐκ (= οι πάντες), και στο ουδέτερο γένος οὐδὲν ἔστιν ὅ,τι οὐ = δεν υπάρχει τίποτε που να μην = τα πάντα. Η παράλειψη αυτή του θεματοδότη της Κεντρικής Επιτροπής Εξετάσεων προκάλεσε μεγάλη αμηχανία σε καλούς μαθητές. Επίσης, η σχολική Γραμματική που έχουν υπόψη τους οι μαθητές μιλάει για ενεργητική και μέση φωνή, όχι παθητική, που αυτή είναι διάθεση. Και, τέλος, «με τις Ερμές» είναι ή με τους Ερμές; Γιατί το είδαμε και αυτό στις οδηγίες προς τους βαθμολογητές.] ΑΝΤΩΝΗΣ ΣΑΧΠΕΚΙΔΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ ΨΩΜΙΑΔΗΣ 9 / 9