Αναλςηική πεπιγπαθή ηηρ Μελέηηρ: «Ο Παπάνομορ Τύπορ ζηιρ ζςλλογέρ ηων ΑΣΚΙ (1936-74). Από ηη δικηαηοπία ηος Μεηαξά ζηη Μεηαπολίηεςζη» 1. ΣΟ ΚΕΠΣΙΚΟ ΣΗ ΕΡΕΤΝΑ Μέζα επηθνηλσλίαο θαη επνκέλσο πνιηηηζκηθά αγαζά, νη πεξηνδηθέο εθδόζεηο θξαηνύλ βαζηθό ξόιν δηακεζνιαβεηή γηα ηε δηακόξθσζε απόςεσλ θαη ζέζεσλ ζηελ θνηλσλία. Αλνηθηό βήκα γηα ηελ δηαηύπσζε απόςεσλ, ν Σύπνο απνηειεί ηαπηόρξνλα ηζρπξό εξγαιείν γηα ηελ έθθξαζε ξεπκάησλ, ζπκθεξόλησλ θαη ηάζεσλ θαη πξνζηαηεύεηαη ζηηο ζύγρξνλεο θνηλσλίεο από έλα, πεξηζζόηεξν ή ιηγόηεξν ειαζηηθό, λνκνζεηηθό πιαίζην πνπ βαζίδεηαη ζηελ αξρή ηεο «ειεπζεξίαο ηεο έθθξαζεο θαη ηεο δηαθίλεζεο ησλ ηδεώλ». Η «ειεπζεξνηππία», κηα θαηάθηεζε ησλ ρξόλσλ ηεο λεσηεξηθόηεηαο, δελ ππήξμε, σζηόζν πάληα, κηα ζαθήο θαη δεδνκέλε ζπλζήθε, κηα παγησκέλε θαηάζηαζε γηα ηελ έθδνζε θαη ηελ δηαθίλεζε ησλ εληύπσλ. ε πεξηόδνπο θνηλσληθώλ εληάζεσλ, πνιέκσλ θαη αλαθαηαηάμεσλ, αιιά θαη απηαξρηθώλ θαη δηθηαηνξηθώλ θαζεζηώησλ, ν Σύπνο ή κέξνο ηνπ, γλώξηζε άκεζα ηνλ αληίθηππό ηνπο ηέζεθε ππό θαζεζηώο αλαγθαζηηθήο ινγνθξηζίαο. ηηο πεξηόδνπο απηέο, θάπνηεο εθεκεξίδεο ζπλέρηζαλ λα ηππώλνληαη θαη λα θπθινθνξνύλ παξάλνκα. Κάπνηεο άιιεο έθαλαλ, γηα πξώηε θνξά, ηελ εκθάληζή ηνπο κέζα ζε ζπλζήθεο απνθιεηζκνύ θαη παξαλνκίαο, ελεκεξώλνληαο γηα ηε δηαθνξεηηθή εθδνρή ησλ πξαγκάησλ θαη θαηεπζύλνληαο κε δηαθνξεηηθέο πξνηάζεηο πξνο άιιεο αληηθαζεζησηηθέο ινγηθέο. πσο θάζε έληππν, θαη ην παξάλνκν ππάξρεη σο εηδηθό πξντόλ ηνπ ρώξνπ πνπ ην παξάγεη θαη ην δηαθηλεί. Δίλεη πιεξνθνξίεο γηα ηηο πνιηηηθέο νξγαλώζεηο θαη ηνπο θνξείο πνπ ην παξήγαγαλ, γηα ηελ γεσγξαθία θαη ηελ έθηαζε ηνπ θαηλνκέλνπ ζε όιε ηελ Ειιάδα.. Εηθνλνγξαθεί ηνπο εθάζηνηε «παξάλνκνπο» θαη αλαγλσξίδεη ηνπο ηύπνπο ηεο παξαλνκίαο πνπ ππάξρνπλ. Απνηππώλεη ηνπο όξνπο θαη ηα όξηα ζηηο δηαθνξεηηθέο ζπλζήθεο (δηθηαηνξίεο, Καηνρή θαη Αληίζηαζε, εηδηθά θαζεζηώηα) θαη αλαδεηθλύεη ηηο δηαζεζηκόηεηεο ησλ αλζξώπσλ θαη ησλ πνιηηηθώλ ρώξσλ πνπ ρξίδνληαη ζπληειεζηέο ησλ εθδόζεσλ ζε μερσξηζηέο ζηηγκέο. Από ηελ άπνςε απηή θαηαρσξείηαη σο «θαιό εξγαιείν» γηα ηελ κειέηε θαη ηνπ εθάζηνηε παξαγσγνύ ηνπ κέζα ζηνπο θηλδύλνπο πνπ ζέηεη ε απαγόξεπζε. Αζθαιείο δίαπινη γηα ρεηξαθεηεηηθέο θαη ξηδνζπαζηηθέο πξνηάζεηο, νη 1
εθεκεξίδεο απνηεινύλ επίζεο εξγαιεία παξαπιεξνθόξεζεο θαη νπηζζνδξνκηθώλ αλαδξνκώλ. ηηο πεξηόδνπο ηεο παξαλνκίαο γίλνληαη νη απνθιεηζηηθνί δηαθηλεηέο πιεξνθνξηώλ θαη ινγνθξηκέλσλ εηδήζεσλ, αιιά θαη νη θαη' εμνρήλ πξνπαγαλδηζηέο ηδεώλ νη νπνίεο εθ ησλ πξαγκάησλ θέξνπλ ζηνηρεία ηεο ακθηζβήηεζεο σο πξνο ηα εθάζηνηε απηαξρηθά θαζεζηώηα. Εηδηθά δε, ζηε δηάξθεηα ηεο Αληίζηαζεο απέλαληη ζηηο δπλάκεηο ηεο Καηνρήο, ηα παξάλνκα έληππα απέθηεζαλ κηα ηδηαίηεξε βαξύηεηα ιεηηνπξγώληαο αλαηξεπηηθά απέλαληη ζηηο δπλάκεηο ηεο μέλεο θαηνρήο. Οη παξάλνκεο εθεκεξίδεο θαη ηα πεξηνδηθά, αθξηβώο ιόγσ ησλ εηδηθώλ ζπλζεθώλ, δηώμεσλ θαη απαγνξεύζεσλ, κέζα ζηηο νπνίεο παξάρζεθαλ θαη δηαθηλήζεθαλ, ζπγθξνηνύλ έλα μερσξηζηό ζώκα ην νπνίν ραξαθηεξίδεηαη από ηελ ζπαληόηεηα θαη ηελ κνλαδηθόηεηα θάζε θύιινπ. Σν ζώκα απηό, κέρξη ζήκεξα, δελ έρεη γίλεη αληηθείκελν ζπζηεκαηηθήο έξεπλαο. Αλ θάπνηεο κειέηεο έρνπλ γίλεη γηα ηνλ παξάλνκν ηύπν ηεο Καηνρήο αθνξνύλ θπξίσο έληππα πνπ θπθινθόξεζαλ ζε ηνπηθό επίπεδν ή ηελ παξάλνκε εθδνηηθή παξαγσγή θάπνησλ νξγαλώζεσλ θαη θπζηθά δελ είλαη εμαληιεηηθέο. Αληίζηνηρα, θάπνηεο πξώηεο απνηππώζεηο πνπ έρνπλ δεκνζηεπζεί γηα ηα παξάλνκα έληππα ζηε ρνύληα είλαη απνζπαζκαηηθέο θαη πνιηηηθά εληνπηζκέλεο. Η πξσηνηππία θαη ε ζεκαζία ηεο κειέηεο έγθεηηαη ζην όηη βαζίδεηαη γηα πξώηε θνξά ζε έλα ηδηαίηεξα εθηεηακέλν ζώκα πεγώλ, ην νπνίν κέζα από ηελ θαηαγξαθή ηνπ ζηελ ειεθηξνληθή βάζε δεδνκέλσλ ησλ ΑΚΙ, ρξεζηκνπνηήζεθε γηα ζηαηηζηηθέο επεμεξγαζίεο. Οη ζπιινγέο ησλ ΑΚΙ είλαη νη ζεκαληηθόηεξεο θαη πιένλ εθηεηακέλεο ζπιινγέο παξάλνκνπ ηύπνπ, ζηηο νπνίεο πεξηιακβάλνληαη κνλαδηθέο ζεηξέο εληύπσλ, από όιν ην πνιηηηθό θάζκα, από ηνλ αγώλα θαηά ηνπ θαζηζκνύ αιιά θαη ελαληίνλ ηεο επηάρξνλεο δηθηαηνξίαο. 2. Η ΣΑΤΣΟΣΗΣΑ ΣΗ ΤΛΛΟΓΗ ην πιαίζην ηνπ πξνγξάκκαηνο εληνπίζηεθαλ, ραξαθηεξίζηεθαλ θαη ςεθηνζεηήζεθαλ ηα πξσηνζέιηδα από έλαλ ζπλνιηθό αξηζκό 1912 παξάλνκσλ, εκη-παξάλνκσλ ή κε παξάλνκε θπθινθνξία ζηελ Ειιάδα εληύπσλ ηεο πεξηόδνπ 1936-1974. Από ηνπο ηίηινπο απηνύο, 1136 απόθεηληαη ζηηο ραξηώεο ζπιινγέο ησλ ΑΚΙ θαη 501 απνηεινύλ κέξνο ηεο ςεθηαθήο ζπιινγήο ηνπο,. Πξνέξρνληαη θαη από άιινπο νξγαληζκνύο, όπσο ηα Γ.Α.Κ., ην Ε.Λ.Ι.Α., ην Ίδξπκα Υαξίιανπ Φισξάθε, ην Μνπζείν Μπελάθε θαη από ηδησηηθέο αξρεηαθέο ζπιινγέο. Σέινο, 231 από ηηο εγγξαθέο, ζπληζηνύλ βηβιηνγξαθηθή αλαγξαθή ηίηισλ πνπ ιαλζάλνπλ ελώ έρεη 2
επηζεκαλζεί κε βεβαηόηεηα ε θπθινθνξία ηνπο. Από ην ζύλνιν ησλ ςεθηνπνηεκέλσλ ηίηισλ ηνπ πξνγξάκκαηνο, 1517 απνηεινύλ πξσηόηππα ηεθκήξηα θαη 163 είλαη πξντόλ αλαπαξαγσγήο. Σέινο, 840 ηίηινη αληηζηνηρνύλ ζε έληππν πιηθό, 735 ζε πνιπγξαθεκέλν, ελώ πεξηιακβάλνληαη 134 ρεηξόγξαθα ηεθκήξηα θαη 46 δαθηπιόγξαθα, ζηελ κεγάιε ηνπο πιεηνςεθία από ηελ πεξίνδν ηεο Καηνρήο θαη ηεο Αληίζηαζεο. Πεπιοδολόγηζη ηελ δηάξθεηα ηεο κεηαμηθήο δηθηαηνξίαο (1936-41) αληηζηνηρνύλ κόιηο 22 ηίηινη. ηελ πεξίνδν ηεο Καηνρήο θαη ηεο Αληίζηαζεο (1941-44) ζπγθεληξώλεηαη ν κεγαιύηεξνο αξηζκόο, 1048 ηίηινη. Υεηξόγξαθα, δαθηπιόγξαθα, πνιπγξαθεκέλα θαη έληππα θύιια θπξίσο ησλ κεγαιύηεξσλ θαη γλσζηόηεξσλ αληηζηαζηαθώλ νξγαλώζεσλ (Ε.Α.Μ.-Ε.Λ.Α.., Ε.Δ.Ε..-Ε.Ο.Ε.Α., Ε.Κ.Κ.Α.), πνιηηηθώλ θνκκάησλ ζηελ πιεηνςεθία ηνπο ηνπ εακηθνύ κπινθ (Κ.Κ.Ε.,.Κ.Ε., Ε.Λ.Δ., Α.Κ.Ε.), νξγαλώζεσλ όπσο ε Εζληθή Αιιειεγγύε, θύιια ησλ ζπκκαρηθώλ δπλάκεσλ πνπ δηαλέκνληαλ παξάλνκα ζηελ Ειιάδα, έληππα ησλ πνιηηηθώλ λενιαηώλ (Ε.Π.Ο.Ν., Ε.Δ.Ε.Ε., Π.Ε.Α.Ν., Ο.Κ.Ν.Ε., Ε.Α.Μ.Ν.). Πέξαλ απηώλ πξέπεη λα αλαθέξνπκε έλαλ ζεκαληηθό πινύην κεκνλσκέλσλ ηίηισλ πξνεξρόκελσλ από κηθξόηεξεο θαη ζρεηηθά άγλσζηεο ζπιινγηθόηεηεο, ζπζπεηξώζεηο θαη νξγαλώζεηο ελόο αραξηνγξάθεηνπ σο έλα βαζκό πεδίνπ: ηξνηζθηζηηθά θόκκαηα, εζληθηζηηθέο θαη παηξησηηθέο νξγαλώζεηο κε δπζδηάθξηην ζηίγκα θαη ξόιν, κεηξηνπαζείο θηλήζεηο παιαηνθνκκαηηθώλ, αθόκα θαη νξγαλώζεηο κε μεθάζαξα αληηθνκκνπληζηηθό ραξαθηήξα εθδίδνληαη ζηελ παξαλνκία ή θάπνηε κε ηελ αλνρή ηνπ θαηνρηθώλ δπλάκεσλ. ηελ πεξίνδν πνπ αθνινπζεί από ηελ απειεπζέξσζε έσο ην μέζπαζκα ηνπ εκθπιίνπ πνιέκνπ (1945-1947) θαηαγξάθνληαη 309 ηίηινη, νη νπνίνη αθνξνύλ θπξίσο έληππα πνπ βξίζθνληαη ζηα όξηα ηεο λνκηκόηεηαο, κηαο λνκηκόηεηαο εμάιινπ εμαηξεηηθά ζρεηηθήο θαη εύζξαπζηεο. ηα ρξόληα ηνπ εκθπιίνπ πνιέκνπ (1947-1949) αληηζηνηρνύλ 132 ηίηινη. Ο «παξάλνκνο ηύπνο» πξνέξρεηαη ζρεδόλ απνθιεηζηηθά από ην βνπλό, ηηο ειεγρόκελεο δειαδή πεξηνρέο από ηηο δπλάκεηο ηνπ Δεκνθξαηηθνύ ηξαηνύ. Οη εθεκεξίδεο θαη ηα πεξηνδηθά πνπ πεξηιακβάλνληαη ζην πξόγξακκα θέξνπλ σο εθδόηε ην Κ.Κ.Ε., ηνλ Δ..Ε., ηελ Δ.Ν.Ε., ηελ Π.Δ.Ε.Γ., ην Α.Κ.Ε., ην Ν.Ο.Φ. θαη γεληθόηεξα ηηο νξγαλώζεηο εθείλεο πνπ ζην δίπνιν πνπ δεκηνπξγήζεθε επέιεμαλ ή ζπγθξνηήζεθαλ ζην πιαίζην ηνπ θνκκνπληζηηθνύ ζηξαηνπέδνπ. ηε κεηεκθπιηαθή θαη πξνδηθηαηνξηθή ζπγρξόλσο πεξίνδν (1950-1967) θαηαγξάθνληαη 47 ηίηινη πνπ αθνξνύλ ηηο εθδόζεηο ησλ πνιηηηθώλ πξνζθύγσλ θαζώο 3
θαη νξηζκέλα έληππα παξάλνκσλ ππξήλσλ ηεο Ε.Π.Ο.Ν. θαη ηνπ Κ.Κ.Ε. ζηελ Ειιάδα. Σέινο ζηελ πεξίνδν ηεο δηθηαηνξίαο ησλ ζπληαγκαηαξρώλ (1967-1974) θαηαγξάθνληαη 357 ηίηινη από ην εμσηεξηθό θαη από ην εζσηεξηθό. Είδορ ενηύπος Από ηνπο αλαγξαθόκελνπο ηίηινπο, νη 1581 είλαη ηίηινη εθεκεξίδσλ θαη νη 334, πεξηνδηθώλ. Αλαιπηηθά, όζνλ αθνξά ηηο εθεκεξίδεο ε ρξνληθή θαηαλνκή έρεη σο εμήο: γηα ην 1936-41 ην ζύλνιν ησλ ηίηισλ (22), 1037 ηελ πεξίνδν 1941-44, 279 ηελ πεξίνδν 1945-47, 128 ζηα ρξόληα ηνπ εκθπιίνπ, 35 ζηελ πξνδηθηαηνξηθή πεξίνδν θαη 77 ζηε δηάξθεηα ηεο δηθηαηνξίαο. Οη ηίηινη πεξηνδηθώλ απνπζηάδνπλ από ηελ πεξίνδν 1936-41. ηελ Καηνρή εληνπίδνληαη 11 ηίηινη πεξηνδηθώλ, ζηελ πεξίνδν ηεο απειεπζέξσζεο, 30, ζηνλ εκθύιην, 4, ζηελ πεξίνδν 1950-67, 12 θαη ζηελ δηθηαηνξία, 276. Τόπορ έκδοζηρ Ο θύξηνο όγθνο ησλ αλαγξαθόκελσλ εληύπσλ εθδίδεηαη ζηελ Ειιάδα. Η ελόηεηα αληηδηθηαηνξηθόο ηύπνο εμσηεξηθνύ πεξηιακβάλεη 3 ηίηινπο ηεο πεξηόδνπ ηεο κεηαμηθήο δηθηαηνξίαο θαη 260 ηίηινπο ηεο δηθηαηνξίαο 1967-1974, όπνπ θπζηθά θαηαγξάθεηαη ε κεγαιύηεξε ζπγθέληξσζε. ηελ ίδηα θαηεγνξία ν ηύπνο ηνπ παξνηθηαθνύ ειιεληζκνύ πεξηιακβάλεη 38 ηίηινπο ηεο πεξηόδνπ ηεο Καηνρήο θαη ηεο απειεπζέξσζεο, αλάκεζα ζηνπο νπνίνπο θαη 25 ηίηινη εθεκεξίδσλ ηεο Αληίζηαζεο ζηε Μέζε Αλαηνιή θαη 3 ηεο επνρήο ηνπ εκθπιίνπ. Ο ηύπνο ηνπ παξνηθηαθνύ ειιεληζκνύ επξεηεξηάδεηαη ζην πξόγξακκα καδί κε απηόλ ηεο ππεξνξίαο. Οη παξάλνκεο ζηελ ειιεληθή επηθξάηεηα- εθδόζεηο ησλ πνιηηηθώλ πξνζθύγσλ αθνξνύλ 9 ηίηινπο ησλ ύζηεξσλ ρξόλσλ ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1940, 31 ηεο πεξηόδνπ 1950-67 θαη 13 ηίηινπο ηνπ 1967-74. Ειδικέρ καηηγοπίερ Πέξα από ηηο εθδόζεηο πνπ απεπζύλνληαη ζε έλα επξύηεξν θνηλό, εηδηθέο εθδόζεηο δηαηξέρνπλ ηελ πεξίνδν πνπ κειεηνύκε. Η ζεκαληηθόηεξε αξηζκεηηθά είλαη ν λεαληθόο ηύπνο: 7 ηίηινη ηεο πεξηόδνπ 1936-41, 327 ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1940, 10 ηεο πξνδηθηαηνξηθήο πεξηόδνπ θαη 38 ηεο πεξηόδνπ ηεο δηθηαηνξίαο αθνξνύλ ζπάληεο εθδόζεηο λεαληθώλ, θνηηεηηθώλ θαη καζεηηθώλ νξγαλώζεσλ. Αμίδεη επίζεο λα αλαθεξζνύκε ζε θάπνηεο εηδηθέο θαηεγνξίεο όπσο ν ζαηπξηθόο ηύπνο πνπ αληηζηνηρεί ζε 32 εγγξαθέο. εκαληηθό κεξίδην θαηαιακβάλνπλ θαη ηα έληππα πνπ εθδίδνληαη από ηνπο πνιηηηθνύο θξαηνύκελνπο ζηηο θπιαθέο θαη ηηο εμνξίεο. Η θαηεγνξία απηή αλ θαη δηαπεξλά ην ζύλνιν ηεο πεξηόδνπ πνπ 4
δηεξεπλήζεθε ζην πξόγξακκα, παξνπζηάδεη ηε κεγαιύηεξε ππθλόηεηα ζηε δεθαεηία ηνπ 1940 κε 44 ηίηινπο. Αληίζηνηρα γηα ηελ πεξίνδν 1936-41 θαηαγξάθνληαη 9 ηίηινη, 5 ηίηινη γηα ην 1950-67 θαη 3 γηα ηελ πεξίνδν ηεο απξηιηαλήο δηθηαηνξίαο. 3. ΟΙ ΕΠΙΜΕΡΟΤ ΕΝΟΣΗΣΕ Α. Ο παπάνομορ ηύπορ ζηιρ ημέπερ ηηρ δικηαηοπίαρ ηηρ 4 ηρ Αςγούζηος Οη απαγνξεύζεηο ζηελ θπθινθνξία ησλ εληύπσλ ηεο Αξηζηεξάο θαη ε ππνρξεσηηθή ινγνθξηζία ζηνλ Σύπν πνπ επέβαιιε ε δηθηαηνξία ηνπ Ισάλλε Μεηαμά απνηεινύλ ηελ αθξαία εθδήισζε θαηαζηνιήο ησλ ειεπζεξηώλ ηνπ Σύπνπ, νη νπνίεο είραλ ήδε πεξηζηαιεί, από ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1930, κε ην «Ιδηώλπκν» θαη ηελ αζηάζεηα, ηηο πνιηηηθέο εληάζεηο θαη ηηο ζπλερείο θπβεξλεηηθέο ελαιιαγέο πνιηηηθώλ, ζηξαηησηηθώλ πξνζσπηθνηήησλ θαη θαζεζηώησλ. Οξηαθά αληηπξνζσπεπηηθέο ηνπ εθδνηηθνύ ηνπίνπ ζηα ρξόληα ηεο κεηαμηθήο δηθηαηνξίαο, νη θαηαγεγξακκέλεο ςεθηαθά ζεηξέο παξάλνκσλ εληύπσλ ηεο πεξηόδνπ ζηα ΑΚΙ πεξηιακβάλνπλ 22 ηίηινπο πνπ επηκεξίδνληαη σο εμήο: Παξάλνκνο αληηδηθηαηνξηθόο ηύπνο : 10 Αληηδηθηαηνξηθόο ηύπνο εμσηεξηθνύ : 3 Σύπνο νκάδσλ ζπκβηώζεσο εμνξίζησλ : 9 Υαξαθηεξηζηηθό ηνπ αληηθαζεζησηηθνύ ηύπνπ είλαη ε πνιιαπιόηεηα ησλ ζρεκάησλ θαη ησλ νξγαλώζεσλ έθδνζήο ηνπ. ηελ Ειιάδα θύξηνη εθδόηεο ηνπ είλαη ην Κ.Κ.Ε., πνιηηηθέο θηλήζεηο θαη ελώζεηο, θαζώο θαη λενιαηίζηηθεο νξγαλώζεηο. Αληίζεηα, ζην εμσηεξηθό ηα κέησπα πνπ ζπγθξνηνύληαη κε ηε ζπλεξγαζία θνκκνπληζηώλ θαη κηαο κεξίδαο ξηδνζπαζηώλ θαη πξννδεπηηθώλ θηιειεπζέξσλ, ή αληίζηξνθα, θξαηνύλ ηνλ θπξίαξρν ηόλν ελαληίνλ ηεο δηθηαηνξίαο. Μηα ηδηαίηεξε θαηεγνξία απνηειεί, ηέινο, απηή ησλ εληύπσλ ησλ νκάδσλ ζπκβηώζεσο ησλ εμνξίζησλ θνκκνπληζηώλ, νη νπνίεο απνηεινύλ πεγή εζσηεξηθήο πιεξνθόξεζεο θαη ηαπηόρξνλα έλα ηξόπν απαζρόιεζεο ησλ ίδησλ ησλ θξαηνπκέλσλ. B. Από ηον πόλεμο ζηην πολςθωνία ηηρ Ανηίζηαζηρ Η ζπιινγή ησλ ΑΚΙ γηα ηνλ παξάλνκν ηύπν ηεο πεξηόδνπ Μάηνο 1941- Οθηώβξηνο 1944 πεξηιακβάλεη 1048 ηίηινπο. Αλ θαη δελ κπνξεί λα ζεσξεζεί 5
εμαληιεηηθή, παξέρεη ηελ πιεξέζηεξε κέρξη ζήκεξα εηθόλα γηα ηελ ηζηνξία ηνπ Σύπνπ ηεο πεξηόδνπ, όπσο απηή δηακνξθώζεθε από ηηο πξώηεο εκέξεο ηεο γεξκαληθήο εηζβνιήο κέρξη ηελ απειεπζέξσζε. ηε ζπιινγή απηή πιελ ησλ παξάλνκσλ εληύπσλ πνπ θπθινθόξεζαλ ζηελ Ειιάδα, πξνζζέζακε δύν εηδηθέο θαηεγνξίεο εληύπσλ πνπ ππνιείπνληαη ζαθώο ζε αξηζκνύο ηίηισλ θαη ζε ππθλόηεηεο, δηακνξθώλνληαο έηζη ηξεηο αλ θαη εμαηξεηηθά άληζεο θαηεγνξίεο: Ο παξάλνκνο αληηζηαζηαθόο ηύπνο (1002) Ο ηύπνο ησλ ειιεληθώλ ζηξαηησηηθώλ θαη αληηζηαζηαθώλ δπλάκεσλ ζηελ Μέζε Αλαηνιή (28) Ο ζπκκαρηθόο ηύπνο πνπ εθδίδεηαη ζηελ ειιεληθή γιώζζα θαη δηνρεηεύεηαη παξάλνκα ζηελ Ειιάδα (9) Σα ππόινηπα έληππα επηκεξίδνληαη ζε αθόκε κηθξόηεξεο θαηεγνξίεο όπσο ζαηπξηθόο ηύπνο, ηύπνο ησλ θπιαθώλ θ.ά. Η αλάιπζε πνπ επηρεηξνύκε σο πξνο ηνλ θύξην όγθν ησλ παξάλνκσλ εθδόζεσλ νξγαλώλεηαη ζε 4 άμνλεο ζύκθσλα κε : ηε ρξνληθή αθνινπζία πνπ δηέπεη ηελ εθδνηηθή παξαγσγή ηε γεσγξαθηθή θαηαλνκή ησλ εληύπσλ ζηελ ειιεληθή επηθξάηεηα ηνπο θνξείο έθδνζεο δειαδή ζηηο νξγαλώζεηο πνπ ηα παξήγαγαλ ή ζπλδέζεθαλ καδί ηνπο ηελ εθδνηηθή παξαγσγή ησλ δύν αληίπαισλ πνιηηηθώλ ρώξσλ ηνπ Ε.Α.Μ. θαη ζρεκαηηθά ηνπ αληη-ε.α.μ., όπσο δηακνξθώλεηαη ηηο παξακνλέο ηεο Απειεπζέξσζεο. Ο άμνλαο κε βάζε ηηο εθδνηηθέο ππθλόηεηεο θαη έηνο επηηξέπεη αθελόο ηελ νξηδόληηα δηεξεύλεζε ηνπ εθδνηηθνύ ηνπίνπ ζηελ θξίζηκε θάζε ηεο έλαξμεο ηεο γεξκαληθήο Καηνρήο θαη αθεηέξνπ δηαπηζηώζεηο σο πξνο ηελ θάζεηε εμέιημή ηνπ κέρξη ηηο εκέξεο ηεο Απειεπζέξσζεο. ηελ πξώηε πεξίνδν από Μάην κέρξη ηνλ επηέκβξην ηνπ 1941, εληνπίδνληαη δύν θαηεγνξίεο παξάλνκσλ εθδόζεσλ: εθείλεο πνπ ζπλερίδνπλ λα εθδίδνληαη παξάλνκα από ηελ πεξίνδν ηεο δηθηαηνξίαο ηνπ Μεηαμά θαη θάπνηεο πνπ θάλνπλ γηα πξώηε θνξά ηελ εκθάληζή ηνπο. ηελ πξώηε θαηεγνξία εγγξάθνληαη έληππα πνπ ζπλδένληαη κε ηελ θνκκνπληζηηθή Αξηζηεξά. ε κηα ηδηαίηεξε θαηεγνξία πνπ 6
αλαδεηά ηε ζπλέρεηα, ελδηαθέξνλ παξνπζηάδεη ε ζπλέρηζε ηεο πξαθηηθήο έθδνζεο εληύπσλ ησλ δηαθόξσλ ζηξαηησηηθώλ κνλάδσλ πνπ κεηαθέξεηαη θαη αλαλεώλεηαη ζηελ Μέζε Αλαηνιή. ηελ θαηεγνξία σζηόζν ησλ πξσηνεκθαληδόκελσλ εληύπσλ ηεο Αληίζηαζεο, ν Σύπνο κάιινλ παξαθνινπζεί ηηο αξρηθέο ζησπέο θαη ηηο ακεραλίεο ηεο θνηλσλίαο. Μέρξη ηνλ Αύγνπζην ηνπ 1941 ηξεηο κόλνλ ηίηινη εθεκεξίδσλ θαηαγξάθνληαη. Η πξώηε κεγάιε αιιαγή δηαθαίλεηαη ην θζηλόπσξν ηνπ 1941. πλδέεηαη κε ηελ αλαζπγθξόηεζε ηνπ Κ.Κ.Ε. θαη ηελ ίδξπζε ηνπ Ε.Α.Μ., κε ηελ αλάδπζε ησλ δπλάκεσλ πνπ ζα απνηειέζνπλ ηηο ζηαζεξέο ζνζηαιηζηηθέο ζπληζηώζεο ηνπ, αιιά θαη κε ηελ ελεξγνπνίεζε νκάδσλ πνπ πξόζθεηληαη ζην Εζληθό Ελσηηθό Κόκκα ηνπ Παλαγηώηε Καλειιόπνπινπ. Καηαγξάθεηαη επίζεο ε πξώηε έλνπιε νκάδα «Οδπζζέαο Αλδξνύηζνο» ζηε Νηγξίηα. Ωο πξνο ηελ εμέιημε ηνπ αξηζκνύ ησλ παξάλνκσλ εθδόζεσλ, ζύκθσλα κε ηε ςεθηαθή βάζε ησλ ΑΚΙ, νη ηίηινη επηκεξίδνληαη σο εμήο: 1941: 35, 1942: 90, 1943: 440, 1944: 637. εκεηώλνπκε ηελ εθηίλαμε ηεο παξάλνκεο εθδνηηθήο παξαγσγήο από ην 1943, απόξξνηα ηνπ πνιηηηθνύ ραξαθηήξα πνπ απνθηά ε Αληίζηαζε, ηεο αλαδηεπζέηεζεο ελόο αληη-εαμηθνύ ρώξνπ από ηα κέζα ηνπ 1943, αιιά θαη ηεο καδηθήο εηζόδνπ ησλ λέσλ ζην πνιηηηθό θαη θνηλσληθό πξνζθήλην κεηά ηε δεκηνπξγία ηεο Ε.Π.Ο.Ν. ηνλ Φεβξνπάξην ηνπ 1943 όπσο θαη ηεο νξηζηηθήο εμάπισζεο ησλ αληηζηαζηαθώλ δπλάκεσλ ζηελ ύπαηζξν θαη ζηελ νξεηλή ελδνρώξα. Ο δεύηεξνο άμνλαο επηηξέπεη δηαπηζηώζεηο σο πξνο ηε γεσγξαθηθή θαηαλνκή ησλ ηίηισλ ηεο πεξηόδνπ πνπ θαηαλέκνληαη σο εμήο: Αζήλα 236 Πεηξαηάο 15 ηεξεά Ειιάδα 64 Θεζζαιία 148 Πεινπόλλεζνο 100 Ήπεηξνο 47 Θεζζαινλίθε 50 Μαθεδνλία 120 Θξάθε 15 Κξήηε 34 Νεζηά Αηγαίνπ 6 Νεζηά Ινλίνπ 20 Υσξίο ηόπν έθδνζεο 153 Ο κεγάινο αξηζκόο ησλ παξάλνκσλ εληύπσλ πνπ παξάγνληαη ζηηο κεγαινππόιεηο αλαδεηθλύεη ηελ παξαηεηακέλε θαη ακείσηε δπλακηθή ηνπ 7
αληηζηαζηαθνύ θηλήκαηνο ζην ζπγθξόηεκα Αζήλαο Πεηξαηά θαη ζηε Θεζζαινλίθε. Η ιεγόκελε «αζηηθή αληίζηαζε» πνπ ζπγθέληξσζε νξγαλώζεηο όινπ ηνπ πνιηηηθνύ θάζκαηνο ζπλέδεζε ηελ παξνπζία ηεο, αιιά θαη ηελ παξάλνκε εθδνηηθή ηεο παξαγσγή κε ηα κεγάια αζηηθά θέληξα θαη θπξίσο κε ηελ πξσηεύνπζα. Από ηελ άιιε πιεπξά, νη θαηαλνκέο ησλ εληύπσλ ζηελ πεξηθέξεηα καο επηηξέπνπλ δηαπηζηώζεηο σο πξνο ηηο άληζεο ππθλόηεηεο ηεο εθδνηηθήο δξαζηεξηόηεηαο αλάκεζα ζε πεξηνρέο ζηηο νπνίεο ην αληηζηαζηαθό θίλεκα δελ δεκηνύξγεζε ζύιαθεο ππνδνρήο, όπσο γηα παξάδεηγκα ζηα λεζηά ηνπ Αηγαίνπ ή ζηε βνπιγαξνθξαηνύκελε Θξάθε θαη ζε εθείλεο όπνπ νη αληηζηαζηαθέο νξγαλώζεηο άλζηζαλ όπσο γηα παξάδεηγκα ζηε Θεζζαιία, όπνπ ιεηηνύξγεζε από πνιύ λσξίο ην εμαηξεηηθά δξαζηήξην εθδνηηθό ηνπ Ε.Α.Μ. «Ρήγαο». Η δηαζηαύξσζε αλά λνκνύο θαη θαη έηνο ηεο εθδνηηθήο θίλεζεο παξέρεη ηηο δπλαηόηεηεο γηα εμεηδηθεπκέλεο παξαηεξήζεηο ζε ηνπηθό επίπεδν. Παξάδεηγκα ζηελ θαηεύζπλζε απηή παξέρεη ε δπηηθή Πεινπόλλεζνο, θαη θπξίσο νη λνκνί Ηιείαο θαη Αραΐαο πνπ εκθαλίδνπλ εμαηξεηηθά πινύζηα παξαγσγή. Ο ηξίηνο άμνλαο αθνξά ηηο θαηαλνκέο κε βάζε ηνπο θνξείο έθδνζεο ησλ παξάλνκσλ εληύπσλ. Μέζα από ηνλ εληνπηζκό ησλ θνξέσλ επηρεηξείηαη αθελόο ε αλαγλώξηζε ηεο ηαπηόηεηαο ησλ εληύπσλ θαη αθεηέξνπ ε ηαμηλόκεζή ηνπο ζε επξύηεξεο θαηεγνξίεο πνπ ζρεηίδνληαη κε ηηο δηαθνξεηηθέο κνξθέο ηεο Αληίζηαζεο. Η ζθηαγξάθεζε ηνπ ηνπίνπ θαη ησλ πνιηηηθώλ ρώξσλ επηηξέπεη παξαηεξήζεηο γηα ηελ εθδνηηθή δξαζηεξηόηεηα ησλ θνκκάησλ θαη ησλ κεησπηθώλ ζρεκάησλ ηόζν ηνπ Ε.Α.Μ., όζν θαη ηεο Λ.Α.Ε. θαη ηνπ Π.Α.. πνπ θάλνπλ ηελ εκθάληζή ηνπο ην 1943, αιιά θαη ηεο πιεζώξαο ησλ αληηζηαζηαθώλ νξγαλώζεσλ ζηηο νπνίεο επηκεξίδεηαη ζπγθεθξηκέλε θάζε θνξά εθδνηηθή παξαγσγή. Επηζεκαίλεηαη όηη ε παξαηεξνύκελε εμαηξεηηθά άληζε θαηαλνκή εληύπσλ κεηαμύ ησλ πξνζθείκελσλ ζην Ε.Α.Μ. νξγαλώζεσλ θαη ζην ππό δηακόξθσζε αληη- ΕΑΜηθό ζηξαηόπεδν δελ νθείιεηαη απνθιεηζηηθά ζηηο δηαθνξεηηθέο ππθλόηεηεο πνπ εκθαλίδεη ε ςεθηαθή βάζε ησλ ΑΚΙ θαη ζηε ζρεηηθή πιεξόηεηά ηνπο σο πξνο ηα έληππα ηεο Αξηζηεξάο. Πξόθεηηαη γηα αληζόηεηεο πνπ θαηαγξάθνπλ θπξίσο δύν δηαθνξεηηθέο πνιηηηθέο πξαθηηθέο ζην ρώξν ησλ παξάλνκσλ εθδόζεσλ, όπσο απηέο εθθξάζηεθαλ αλάκεζα ζην Ε.Α.Μ. θαη ζην αληίπαιν ηηο παξακνλέο ηεο Απειεπζέξσζεο αληη-εαμηθό ζηξαηόπεδν. Με ηελ θαηαγξαθή απηήο ηεο αληηπαιόηεηαο πνπ έθξπβε κέζα ηεο ηα ζπέξκαηα ηνπ εκθπιίνπ πνιέκνπ αζρνιείηαη 8
ν ηέηαξηνο άμνλαο ηεο παξνύζαο κειέηεο, ν νπνίνο επηρεηξεί κηα νξηδόληηα αλάγλσζε ηνπ εθδνηηθνύ ηνπίνπ ην 1944 θαη κέρξη ηεο εκέξεο ηεο Απειεπζέξσζεο. Γ. Ανηιδικηαηοπικόρ ηύπορ 1967-1974 ηηο ζπιινγέο ησλ ΑΚΙ βξίζθνληαη 357 αληηδηθηαηνξηθά έληππα ηα νπνία ηα δηαθξίλακε ζε 3 θαηεγνξίεο: ν παξάλνκνο ηύπνο: αληηδηθηαηνξηθά έληππα πνπ θαηά ηεθκήξην ηππώζεθαλ θαη δηαθηλήζεθαλ ππό ζπλζήθεο παξαλνκίαο ζην εζσηεξηθό ηεο ρώξαο (47) ν αληηδηθηαηνξηθόο ηύπνο ηνπ εμσηεξηθνύ: αληηδηθηαηνξηθά έληππα πνπ θπθινθόξεζαλ λόκηκα ή ιάζξα ζηηο άιιεο πιελ ηεο Ειιάδαο ρώξεο, ελώ ε Καηνρή ηνπο ζηελ ειιεληθή επηθξάηεηα ζπληζηνύζε αδίθεκα. (260) ν «λόκηκνο» αληηδηθηαηνξηθόο ηύπνο: έληππα πνπ εθδόζεθαλ θαη θπθινθόξεζαλ ζηελ Ειιάδα από πξόζσπα ή θνξείο κε ζαθή αληηδηθηαηνξηθή ζηάζε θαη ηα νπνία επηρείξεζαλ, θαηά ηελ πεξίνδν «θηιειεπζεξνπνίεζεο» ηνπ θαζεζηώηνο, λα αζθήζνπλ, επζέσο ή πιάγηα, ζπλερή θαη ζπζηεκαηηθή θξηηηθή ζε απηό (50) Ο θαζαπηό παξάλνκνο ηύπνο ζην εζσηεξηθό ηεο ρώξαο, θπθινθόξεζε ζηελ ειιεληθή γιώζζα θπξίσο ζηελ Αζήλα θαη πξνήιζε από αληηζηαζηαθέο νξγαλώζεηο θαη θόκκαηα, θπξίσο ζπλδεδεκέλα κε ηελ Αξηζηεξά. Σελ πξώηε ηξηεηία, κέζα ζε ζπλζήθεο εμαηξεηηθά δπζκελείο κεηέθεξε πιεξνθνξίεο θαη αθύπληζε πνιίηεο, αλαδεηθλύνληαο, ηηο πεξηζζόηεξεο θνξέο, έληνλε ηελ ηδενινγηθή θαη πνιηηηθή ηαπηόηεηα ησλ εθδνηώλ ηνπ. Ο ζρεηηθά κηθξόο αξηζκόο ησλ παξάλνκσλ εληύπσλ δελ απμήζεθε ηδηαίηεξα ζηελ πεξίνδν κεηά ην 1970 θαη ηελ ειεγρόκελε «θηιειεπζεξνπνίεζε» ηνπ θαζεζηώηνο, θαζώο ε άξζε ηεο πξνιεπηηθήο ινγνθξηζίαο επέηξεςε ηελ έθδνζε πεξηνδηθώλ εληύπσλ πνπ κεηέθεξαλ ηηο ηδέεο ησλ θηλεκάησλ ηεο δεθαεηίαο ηνπ 60 θαη παξάιιεια άζθεζαλ θξηηηθή ζην θαζεζηώο ζπληειώληαο ζηελ ελεκέξσζε θαη ζηε δηακόξθσζε ηεο γεληάο πνπ ζπκκεηείρε ζην θνηηεηηθό θίλεκα ηεο πεξηόδνπ 1971-1973. ε αληίζεζε κε ηελ πεξίνδν ηεο Καηνρήο ηα πεξηζζόηεξα από ηα έληππα πνπ εμέθξαζαλ ηελ αληίζεζή ηνπο ζην θαζεζηώο θπθινθόξεζαλ ζην εμσηεξηθό. Ελώ ζην εζσηεξηθό, νη θύξηνη θνξείο έθδνζεο ήηαλ ηα θόκκαηα θαη νη νξγαλώζεηο πνπ ζπλδένληαλ κε ηε δηαζπαζκέλε αξηζηεξά, ζην εμσηεξηθό ππήξμε έλα επξύ ηόμν νξγαλώζεσλ θαη νκάδσλ, από ην ρώξν ηεο «επαλαζηαηηθήο» αξηζηεξάο έσο ηε βαζηιόθξνλα δεμηά, θαζώο θαη έλαο εληππσζηαθόο αξηζκόο ελώζεσλ θαη ζπιιόγσλ, θαζώο θαη αλεμάξηεησλ εθδνηώλ. Η επηξξνή ηνπ Μάε ηνπ 68 απνηππώλεηαη ζηελ 9
έθδνζε κηαο ζεηξάο πεξηνδηθώλ εληύπσλ νξγαλώζεσλ ηεο «επαλαζηαηηθήο αξηζηεξάο», νη νπνίεο δελ ζα έρνπλ αληίζηνηρε δξαζηεξηόηεηα ζηελ Ειιάδα, θαη ιόγσ ηνπ όηη νη ηδέεο απηέο κεηαθέξνληαη από ηνλ «λόκηκν» αληηδηθηαηνξηθό ηύπν. Η εθδνηηθή πνηθηιία απνηππώλεηαη ηόζν ζηηο γιώζζεο έθδνζεο (θπξηαξρεί ε ειιεληθή, αιιά ππάξρεη θαη κηα ζεκαληηθή παξνπζία ηεο αγγιηθήο, γαιιηθήο θαη γεξκαληθήο γιώζζαο), όζν θαη ζηηο ρώξεο (24 ηνπιάρηζηνλ θξάηε), ζηηο πόιεηο (63 ηνπιάρηζηνλ), όζν θαη ζηνπο θνξείο έθδνζεο θαη ζηε ζεκαηνινγία. Πξόθεηηαη γηα έλα θαηλόκελν κνλαδηθό ζηελ ηζηνξία ηνπ ειιεληθνύ ηύπνπ ζηνλ 19ν θαη 20ό αηώλα. 10