Προσεγγίζοντας τις διαδικασίες μετασχηματισμού στην περιοχή του Μεταξουργείου

Προσεγγίζοντας τις διαδικασίες μετασχηματισμού στην περιοχή του Μεταξουργείου Άννα Γαβαλά Στέλλα Γιαννίτσα Σωτηρία Καρασιώτου Ουρανία Μαρκαντά Σίσσυ Πετράκου Αντώνης Χαζάπης Αθηνά Χατζηαθανασίου

κοινή τοποθέτηση 1. Προς μια κοινή τοποθέτηση Συλλογικό κείμενο Τον τελευταίο καιρό το κέντρο της Αθήνας έχει γίνει αντικείμενο μιας πολύπλευρης συζήτησης και μιας έντονης ιδεολογικής φόρτισης. Στα πλαίσια αυτά το Μεταξουργείο, μια από τις κατ εξοχήν κεντρικές περιοχές, αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς συγκεντρώνει όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που το καθιστούν μια περιοχή με μεταβατικό χαρακτήρα. Ο χαρακτήρας αυτός εντοπίζεται στις τάσεις μετασχηματισμού που παρατηρούνται σήμερα στην περιοχή και οι οποίες αναγνωρίζονται από εμάς ως επιβαλλόμενες προς μια συγκεκριμένη κατεύθυνση και προς μια κυρίαρχη έκφραση οικονομικών και πολιτισμικών προτύπων. Το Μεταξουργείο για εμάς παρουσιάζει σήμερα μια εικόνα πολλαπλότητας. Σαν τόπος γίνεται αντιληπτός ως ένα πεδίο δράσης πολλαπλών δυναμικών και έκφρασης διαφορετικών κουλτούρων, ενώ ταυτόχρονα συμπυκνώνει πλήθος νοηματοδοτήσεων για την πόλη και την συλλογική της μνήμη. Ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε το Μεταξουργείο, η αφήγηση/ απεικόνιση που μόλις παραθέσαμε, σκιαγραφεί την οπτική μας και διαμορφώνει όλα τα βήματα της ερευνητικής μας διαδρομής. Η οπτική αυτή διαμορφώνει και το όραμα που έχουμε για την περιοχή και το οποίο εκφράζεται μέσα από τις έννοιες της συμβίωσης, της πολυσυλλεκτικότητας, της πολιτισμικής αντιπροσώπευσης και της διαπραγμάτευσης της μνήμης. Ξεκινώντας το συλλογικό μας ερευνητικό ταξίδι, δημιουργούμε μια γενική υπόθεση εργασίας, ότι στο Μεταξουργείο βρίσκεται σε εξέλιξη μια διαδικασία συμπίεσης των διαφορετικών κοινωνικο-οικονομικών πρακτικών και δράσεων. Αν και η διαδικασία αυτή δεν μπορεί παρά να προσεγγιστεί μέσα στα πλαίσια παγκοσμιοποιούμενων διεργασιών, όπως η αποβιομηχάνιση, η νεοφιλελεύθερη διαχείριση του χώρου, η ανάπτυξη της συμβολικής οικονομίας και του συμβολικού κεφαλαίου και οι νέες εκδοχές εμπορευματοποίησης του πολιτισμού, η παραπάνω υπόθεση εργασίας θέτει σημαντικούς προβληματισμούς. Στην περιοχή του Μεταξουργείου πράγματι παρατηρούνται μια σειρά από χαρακτηριστικά, όπως η ανάπτυξη του επενδυτικού κεφαλαίου, η κινητοποίηση της αγοράς ακινήτων, η εισαγωγή και πύκνωση πολιτιστικών δραστηριοτήτων, η προσπάθεια προσέλκυσης νέων κατοίκων και εκτοπισμού ευάλωτων κοινωνικών ομάδων, χαρακτηριστικά τα οποία κατ εξοχήν συνδέονται με τις διαδικασίες gentrification. Εν τούτοις όμως, μια προσεκτικότερη προσέγγιση των διαδικασιών μετασχηματισμού της περιοχής, αναδεικνύει πλήθος ιδιαίτερων χαρακτηριστικών που το διαφοροποιούν σημαντικά από το να αποτελέσει έναν τυπικό και καθολικό εξευγενισμό. Τέτοια χαρακτηριστικά προκύπτουν από τις τοπικές ιδιαιτερότητες σε κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο όπως αυτές έχουν ιστορικά διαμορφωθεί, από την αδυναμία του εγχώριου επενδυτικού κεφαλαίου και την απουσία θεσμικής υποστήριξης, και τέλος από τους αστάθμητους παράγοντες που προκύπτουν από τη συγκυρία της οικονομικής κρίσης. 3

κοινή τοποθέτηση Η παραπάνω διαδικασία μετασχηματισμού, αυτός ο ιδιότυπος, εν δυνάμει εξευγενισμός, αλλά και οι ιδιαιτερότητες που επισημάναμε προσεγγίζονται από εμάς μέσα από επιμέρους θεματικές ενότητες, που συγκροτούν σπονδυλωτά το σύνολο της έρευνας. Οι ενότητες αυτές είναι οι εξής: 1. Κατασκευή και διαχείριση της συλλογικής μνήμης _ Αθηνά Χατζηαθανασίου 2. Οι μεταλλαγές των παραγωγικών δραστηριοτήτων _ Ουρανία Μαρκαντά 3. Κατοίκηση και κατοικία _ Άννα Γαβαλά 4. Ευάλωτες κοινωνικές ομάδες μετανάστες _ Διονυσία Πετράκου 5. Συμβολική οικονομία και πολιτισμός _ Σωτηρία Καρασιώτου 6. Η λειτουργία του δημόσιου χώρου _ Αντώνης Χαζάπης 7. Εμπλεκόμενοι φορείς _ Στέλλα Γιαννίτσα 4

ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ Δ.Π.Μ.Σ. Α Ρ Χ Ι Τ Ε Κ Τ Ο Ν Ι Κ Η Σ Χ Ε Δ Ι Α Σ Μ Ο Σ Τ Ο Υ Χ Ω Ρ Ο Υ Κ Α Τ Ε Υ Θ Υ Ν Σ Η : Π Ο Λ Ε Ο Δ Ο Μ Ι Α - Χ Ω Ρ Ο Τ Α Ξ Ι Α Το ζήτημα της μεθοδολογίας και της θεωρίας στο σχεδιασμό του χώρου Διδ. Ε. Παναγιωτάτου Ομαδικό αντικείμενο εργασίας : Προσεγγίζοντας τις διαδικασίες μετασχηματισμού στην περιοχή του Μεταξουργείου Αθηνά Χατζηαθανασίου, Ουρανία Μαρκαντά, Άννα Γαβαλά, Διονυσία Πετράκου, Σωτηρία Καρασιώτου, Αντώνης Χαζάπης, Στέλλα Γιαννίτσα Ατομική θεματική: Συμβολική οικονομία και κοινωνικοί μετασχηματισμοί Σωτηρία Καρασιώτου, αρχ. μηχ. ΕΜΠ

Περιεχόμενα 1. Προς μια κοινή τοποθέτηση _ Συλλογικό κείμενο 3 2. Μετακοξουργείο _ Ατομικό κείμενο 5 2.1. Απεικόνιση _ Παρελθόν 5 2.2. Χρονικές Τομές 8 2.3. Απεικόνιση _ Παρόν 11 3. Υπόθεση Εργασίας & θεωρητικά προτάγματα 15 3.1. Συμβολική οικονομία και κουλτούρα 15 4. Χαρτογράφηση της συμβολικής οικονομίας του Μεταξουργείου 17 4.1. Ερωτηματολόγιο 20 5. Συνεντεύξεις/ Συζητήσεις 21 5.1. Η κυρίαρχη αφήγηση _ πρακτικές αποκλεισμού 21 5.2. Μια διαφορετική αφήγηση _ πρακτικές συμπερίληψης 26 6. Προς μια ερμηνευτική τοποθέτηση 28 Βιβλιογραφία 29

Μεταξουργείο _ απεικόνιση Συμβολική οικονομία και κοινωνικοί μετασχηματισμοί Ατομικό κείμενο 2. Μεταξουργείο 2.1 Απεικόνιση Παρελθόν Η περιοχή του Μεταξουργείου βρίσκεται στο Βορειοδυτικό τμήμα του Ιστορικού Κέντρου και αποτελεί μια από τις πρώτες γειτονιές που δημιουργήθηκαν στην Αθήνα στα μέσα του 19 ου αιώνα ως πρωτεύουσα του νεοσύστατου Ελληνικού κράτους. Η γένεση της οφείλεται «σε μια παρεξήγηση» (Χατζιώτης, 2005: 12), αφού η οικοδόμηση της ξεκίνησε ενόψει της προοπτικής χωροθέτησης των ανακτόρων στην περιοχή, γεγονός που θα την καθιστούσε την πιο προνομιούχα και αριστοκρατική γειτονιά της Αθήνας. Η τελική απόφαση (1836) να τοποθετηθούν τα ανάκτορα στην σημερινή τους θέση, στην περιοχή του Συντάγματος, αλλάζει ριζικά την πορεία εξέλιξης της περιοχής, αφού πλέον θεωρείται «έκκεντρη». Η αγορά γης, που για λίγο έχει κινητοποιηθεί, παγώνει και η τεράστια επένδυση του πρίγκιπα Καντακουζηνού, το μέγαρο που θα στέγαζε ένα μεγάλο εμπορικό κέντρο και την οικία του, εγκαταλείπεται και μένει ανολοκλήρωτο. Η χωροθέτηση των ανακτόρων προδιαγράφει τον υπάρχον και μετέπειτα χαρακτήρα των διαφορετικών περιοχών της πρωτεύουσας και της διαίρεσης τους σε «ανατολικές» και «δυτικές», σε «αστικές» και «λαϊκές». Το Μεταξουργείο παγιώνεται ως μια «μη-προνομιούχα» - εργατική περιοχή όταν το 1852-54 το εγκαταλελειμμένο μέγαρο Καντακουζηνού μετατρέπεται σε εργοστάσιο επεξεργασίας κουκουλιών και παραγωγής μεταξιού. Το εργοστάσιο του μεταξουργείου είναι την εποχή αυτή ίσως η μεγαλύτερη βιομηχανική μονάδα της χώρας από πλευράς απασχόλησης εργατικού δυναμικού (Χατζιώτης, 2005), ενώ αποτελεί σημαντικό αστικό συντελεστή αφού λειτουργεί καταλυτικά για την οικιστική ανάπτυξη της περιοχής. Ο σημαντικός ρόλος της λειτουργίας του εργοστασίου στη διαμόρφωση και αποκρυστάλλωση του χαρακτήρα της περιοχής διαφαίνεται και από την καθιέρωση της ονομασίας της ως το «Μεταξουργείο» από το 1856. Εκτός από το εργοστάσιο του μεταξουργείου στην περιοχή λειτουργούσαν διάφορες άλλες μικρότερες αλλά σημαντικές βιομηχανίες και βιοτεχνίες, από αμαξοποιεία μέχρι και σανδαλοποιεία. Είναι χαρακτηριστικό ότι μεσοπολεμικά το 1/3 περίπου των κτισμάτων της περιοχής ήταν ή περιελάμβαναν στο ισόγειο εργαστήρια, μικροβιοτεχνίες ή καταστήματα. Η παραγωγική δραστηριότητα αποτελούσε μέχρι και πρόσφατα σημαντικό παράγοντα διαμόρφωσης της χωρικής και κοινωνικής φυσιογνωμίας της περιοχής, όμως θα ήταν μονόπλευρο να υποστηρίζαμε ότι μέσα στα πλαίσια αυτά διαμορφώθηκε μια καθαρά εργατική και λαϊκή κουλτούρα. Αν και πολλοί αθηναιογράφοι πιστεύουν ότι το Μεταξουργείο εξακολούθησε να είναι μια εργατική φτωχογειτονιά ακόμη και την περίοδο του Μεσοπολέμου, ο Χατζιώτης (2005) υποστηρίζει ότι τις δεκαετίες του 20-30 το Μεταξουργείο είχε εξελιχθεί σε μια «καλοστεκούμενη» μεσοαστική γειτονιά της Αθήνας, θέτοντας ως κεντρικό παράγοντα αυτού του μετασχηματισμού την εισροή των Μικρασιατών προσφύγων και των κοινωνικο- 5

Μεταξουργείο _ απεικόνιση πολιτισμικών χαρακτηριστικών με τα οποία μπόλιασαν τις υπάρχουσες δομές. Η κουλτούρα λοιπόν που διαμορφώθηκε στην περιοχή είχε έναν κατά κάποιο τρόπο υβριδικό χαρακτήρα. Το Μεταξουργείο χαρακτηρίζεται ως μια από τις σημαντικότερες θεατρογειτονιές της Αθήνας του Μεσοπολέμου, με πολλές θεατρικές σκηνές, όπως το «ΑΙΦΕΛ», το «ΛΑΟΥ», το «ΠΕΡΟΚΕ» να λειτουργούν στην ευρύτερη περιοχή. Οι χώροι αυτοί αποτελούσαν κατά βάση την πολιτισμική έκφραση της τοπικής κοινότητας και της ζωής και του χαρακτήρα του συγκεκριμένου τόπου, με πλήθος παραστάσεων παντομίμας και αργότερα επιθεωρήσεων, και πολλές φορές δημιουργούς και πρωταγωνιστές λαϊκούς καλλιτέχνες που είχαν μεγαλώσει στο Μεταξουργείο. Αυτό που είναι σημαντικό εδώ είναι ότι σιγά-σιγά οι χώροι αυτοί άρχισαν να γίνονται δημοφιλείς και σε άλλες τάξεις της Αθηναϊκής κοινωνίας. Ο Χατζιώτης γράφει χαρακτηριστικά: «Από το καλοκαίρι του 1914, το θέατρο Λαού γίνεται το σημείο συναντήσεως και συγχρονισμού όλων των Αθηναϊκών κοινωνικών τάξεων. Ο κύριος με το μονόκλ και το σκληρό κολλάρο κάθεται δίπλα-δίπλα με τον εργάτη και τον επαρχιώτη. Οι εντυπωσιακές γυναικείες τουαλέτες στριμώχνονται στους ξύλινους πάγκους του Μεταξουργιώτικου θεάτρου με τα τσίτια και τους αλατζάδες που φορούν οι γυναίκες της γειτονιάς. Και όλοι διασκεδάζουν το ίδιο χαρούμενα. [ ]Η παράσταση ξεπερνά τα όρια της θεατρικής επιτυχίας και αποκτά τις διαστάσεις μιας πραγματικής κοινωνικής επαναστάσεως. Μιας επαναστάσεως όμως, που γίνεται ειρηνικά, χωρίς βία και αναστάτωση, αλλά που ίσως γι αυτόν ακριβώς τον λόγο επηρεάζει βαθύτατα την κοινωνική ζωή της Αθήνας.» (Χατζιώτης, 2005: 143-44) Επιθεώρηση Σκούπα, θέατρο Λαού, Μεταξουργείο 1914 Πηγή: Χατζιώτης, 2002 6

Μεταξουργείο _ απεικόνιση Δεν θα μπορούσαμε να γνωρίζουμε μέσα από ποιες συνθήκες και διαδικασίες γινόταν αυτή η κοινωνική διαπλοκή και αλληλεπίδραση (η κοινωνική επανάσταση όπως την χαρακτηρίζει ο Χατζιώτης) και φυσικά ποιες οι πιθανές συνέπειες στις διαφορετικές κουλτούρες. Όμως, τα παραπάνω μας βοηθούν να καταλάβουμε πως οι αλληλοσυνδέσεις των τόπων και των διαφορετικών κουλτούρων δεν είναι μια εντελώς νέα κατάσταση που χαρακτηρίζει την σημερινή εποχή της παγκοσμιοποίησης και της εντατικοποίησης, αλλά κάτι που συνέβαινε πάντα και κατά κάποιο τρόπο διασφάλιζε την τροφοδότηση και το «μπόλιασμα» των ιδιαιτεροτήτων των διαφορετικών κουλτούρων. Επίσης, μας επισημαίνουν ότι από πάντοτε οι χώροι πολιτιστικής παραγωγής και κατανάλωσης, ήταν άμεσα συνδεδεμένοι με τις κοινωνικές σχέσεις και τους συσχετισμούς και έπαιζαν με ποικίλο τρόπο καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση των διαφορετικών αφηγήσεων για τον τόπο και τους ανθρώπους τους. Η παραπάνω περιγραφή αποτελεί μια συγκεκριμένη ιστορική αφήγηση της περιοχής ου Μεταξουργείου, η οποία διαρθρώθηκε μέσα από την προσωπική διαδικασία αναζήτησης ιστορικών στοιχείων και σημαντικών χρονικών τομών που σχετιζόντουσαν με κάποιο τρόπο με την συγκεκριμένη περιοχή αλλά και το ερευνητικό αντικείμενο που έχουμε επιλέξει. Παρακάτω παραθέτουμε έναν πίνακα στον οποίο βρίσκονται συγκεντρωμένες οι σημαντικότερες, κατά τη γνώμη μας, χρονικές τομές, οι οποίες έμμεσα ή άμεσα διαμόρφωσαν την χωρο-κοινωνική πραγματικότητα της περιοχής και σε ορισμένες εκ των οποίων αναφερθήκαμε στην παραπάνω αφήγηση. 7

Μεταξουργείο _ απεικόνιση 2.2. Χρονικές τομές Εθνικές / Τοπικές 1832 Ίδρυση πρώτου ανεξάρτητου ελληνικού κράτους 1833 Πρόταση Κλεάνθη Σάουμπέρτ ια την οικοδόμηση των ανακτόρων του νεοσύστατου κράτους στον Κεραμεικό 1836 Τελική απόφαση για την τοποθέτηση των ανακτόρων στο Σύνταγμα 1852 Ίδρυση του εργοστασίου του μεταξουργείου 1856 Καθιερώνεται η ονομασία Μεταξουργείο 1859-1861 Ίδρυση του εργοστασίου φωταερίου ( Γκάζι) 1875 Παύση της λειτουργίας του εργοστασίου του μεταξουργείου 1886 Ίδρυση του ιστορικού καφενείου του Βουξινού και δημιουργία θεατρικής σκηνής στον ίδιο χώρο 1901 Ίδρυση του Βασιλικού θεάτρου στην οδό Αγ. Κωνσταντίνου 1922 Μικρασιατική καταστροφή / Εισροή προσφύγων πολιτισμική μίξη 1946-1949 Εμφύλιος Πόλεμος 1955 Δημιουργία ΓΟΚ (1985_ Νόμος περί Αντιπαροχής) 1967-1974 Δικτατορία Μέσα δεκαετίας 70 Βοτανικού Εισροή εσωτερικών μεταναστών στην περιοχή του Μεταξουργείου, Γκάζι, 1975 Ένταξη Μεταξουργείου στο Ιστορικό κέντρο της Αθήνας 1982 Ανάπλαση της Πλάκας 1985 Ρυθμιστικό Σχέδιο Αθηνών. Περιλαμβάνει πλάνο εξυγίανσης του Μεταξουργείου / Πρόγραμμα ΕΑΧΑ 1987 Το εργοστάσιο του Γκαζιού κηρύσσεται διατηρητέο- ο δήμος ξεκινά την μετατροπή του σε σημαντικό χώρο πολιτισμού 1989 Το κτίριο του Μεταξουργείου περιέρχεται στο Δήμο Αθηνών 1990 «Μελέτη Αναβάθμισης Μεταξουργείου», (Ι.Α. Δημητριάδης) 8

Μεταξουργείο _ απεικόνιση 1998 ΦΕΚ 616/Δ/98 _ Εισάγεται για το μεγαλύτερο μέρος της περιοχής του Μεταξουργείου η χρήση «γενική κατοικία» 2001 Μελέτη Α. Καρύδη (Ανάθεση ΥΠΕΧΩΔΕ, ΕΑΧΑ) 2004 Ολυμπιακοί Αγώνες 2010 Μνημόνιο 2011 Ρυθμιστικό Σχέδιο Αθήνας/Αττικής 2021 Παγκόσμιες 1914-1918 Α Παγκόσμιος Πόλεμος 1939-1945 Β Παγκόσμιος Πόλεμος 1968 (Μάης) κινητοποιήσεις και κοινωνικές διεκδικήσεις για διευρυμένη πολιτισμική έκφραση. Δεκαετία του 70 Πετρελαϊκές κρίσεις. Αποκέντρωση της βιομηχανικής παραγωγής και ανάγκη των αγορών για νέες διεξόδους. 1979-81 Στροφή προς τον Νεοφιλελευθερισμό. Δεκαετία του 80 Μεταμοντερνισμός/ Μετανεωτερικότητα, Πολιτισμική στροφή, Εμπορευματοποίηση της κουλτούρας και ανάπτυξη της «συμβολικής οικονομίας». 9

Μεταξουργείο _ απεικόνιση Τμήμα του χάρτη της Αθήνας του F. Aldenhoven, 1837 Πηγή: www.eie.gr Τμήμα χάρτη της Αθήνας του C. von Stranz, 1862 Πηγή: www.eie.gr 10

Μεταξουργείο _ απεικόνιση 2.3. Απεικόνιση- Παρόν. Σήμερα, το Μεταξουργείο είναι μια περιοχή που αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον εξαιτίας της πολύπλευρης συζήτησης και της ιδεολογικής φόρτισης που έχει αποκτήσει. Η εικόνα που παρουσιάζει εμπεριέχει διαφορετικές αφηγήσεις και διαφορετικές ερμηνείες και φυσικά πολλαπλές κουλτούρες που συνυπάρχουν στον χώρο. Η εγγύτητα της με το ιστορικό και εμπορικό κέντρο της Αθήνας με μια ταυτόχρονη αίσθηση «απόκεντρου» που δημιουργεί ο μικρής κλίμακας κτιριακός όγκος, το ιδιαίτερο απόθεμα άδειων κτιρίων και κενών οικοπέδων με την ταυτόχρονη εγκατάλειψη λόγω αδυναμίας συντήρησης, οι σκόρπιες παραγωγικές δραστηριότητες που σταδιακά χάνονται με την ταυτόχρονη ανάπτυξη δραστηριοτήτων πολιτισμού, οι ευάλωτες κοινωνικές ομάδες, μετανάστες, τοξικοεξαρτημένοι, εκδιδόμενες, μικρομεσαίοι κάτοικοι και ταυτόχρονα η νέα «δημιουργική τάξη» που αναπτύσσεται. Το Μεταξουργείο αποτελεί ένα πεδίο δράσης πολλαπλών δυναμικών και έκφρασης διαφορετικών κουλτούρων. Σε μια από τις πρώτες επισκέψεις μας στην περιοχή, σε έναν πεζόδρομο δίπλα σε αν άδειο οικόπεδο συναντάμε μια αυτοσχέδια παράσταση: «Δύο νέοι έχουν στήσει ένα πρόχειρο σκηνικό και αυτοσχεδιάζουν. Το κοινό φαίνεται να έχει μαζευτεί τυχαία. Στην πρώτη σειρά κάθονται δυο κοπέλες Ρομά. Έχουν εγκαταλείψει την οικογενειακή παρέα που φαίνεται να οικειοποιείται τον χώρο του άδειου οικοπέδου δίπλα, τοποθετώντας πλαστικές καρέκλες, και παρακολουθούν με ενδιαφέρον την παράσταση. Δίπλα τους άνθρωποι μεγαλύτερης ηλικίας πιθανόν από την γειτονιά καθώς και διάφορες μητέρες με παιδάκια στην αγκαλιά. Πιο πέρα, λίγο πιο αποστασιοποιημένα, δύο Αφγανοί έχουν κοντοσταθεί και παρακολουθούν και αυτοί. Η παράσταση είναι αρκετά ερασιτεχνική, αλλά το ενδιαφέρον από το πολυσυλλεκτικό κοινό είναι μεγάλο» (από προσωπικές σημειώσεις κατά τη διάρκεια επισκέψεων στην περιοχή) Η παραπάνω περιγραφές αποτελούν μια απεικόνιση της περιοχής του Μεταξουργείου η οποία σκιαγραφεί μια οπτική διαμορφωμένη από εμάς, μια αφήγηση πολλαπλότητας και διαπραγμάτευσης στο χώρο και στο χρόνο. Έρχεται λοιπόν, σε αντίθεση με την αφήγηση που διαμορφώνεται και την εικόνα που κατασκευάζεται για το Μεταξουργείο ως τόπο μέσα από τις πρακτικές των κυρίαρχων δυνάμεων δημόσιος λόγος, κρατικές πολιτικές, επιχειρηματικά και ιδιωτικά συμφέροντα- και η οποία δεν είναι άλλη από την υποβάθμιση. Η αντίθεση αυτή βρίσκεται σε ένα βασικό σημείο, την μονοδιάστατη ερμηνεία των διαφορετικών πολλαπλών κοινωνικοπολιτισμικών παραμέτρων, ως μια συνεκτική και κυρίαρχη αφήγηση. Η παραπάνω σκέψη θα μπορούσε να αποτελεί απλά μια παρατήρηση, όμως εμπεριέχει μια δυναμική. Μέσα από τον τρόπο ερμηνείες των τόπων και των πρακτικών του, διαμορφώνεται και το όραμα που έχουμε για αυτούς αλλά και ο τρόπος με τον οποίο τους προσεγγίζουμε σχεδιαστικά (Παναγιωτάτου). Επομένως, μια μονοδιάστατη ερμηνεία «υποβάθμισης» συνεπάγεται ή είναι απαραίτητη ενός αντίστοιχα μονοδιάστατου οράματος. Στην ηλεκτρονική σελίδα της ΜΚΟ «ΚΜ Πρότυπη Γειτονιά», ενός μη κερδοσκοπικού οργανισμού που δημιουργήθηκε το 2008, από επτά κατοίκους και επαγγελματίες της περιοχής του Κεραμεικού- Μεταξουργείου (ΚΜ) το όραμα της εν λόγω οργάνωσης, εκφράζεται από την παρακάτω περιγραφή: 11

Μεταξουργείο _ απεικόνιση [ ] Η περιοχή παρουσιάζει φθίνουσα πορεία τα τελευταία χρόνια σε πολλαπλά επίπεδα: πληθυσμιακής πυκνότητας, ποιότητας κτιριακού αποθέματος, αστικού εξοπλισμού κοινόχρηστων χώρων, συνδυασμού χρήσεων γης, για να καταλήξει σήμερα σε ποσοστό 46% επί των συνολικών ιδιοκτησιών της, να φιλοξενεί κτίρια ερείπια και σε κακή κατάσταση τα περισσότερα εκ των οποίων εγκαταλειμμένα, και αδόμητα οικόπεδα. Σήμερα δηλαδή το ΚΜ είναι μία, κατά μεγάλο μέρος, κενή περιοχή, γεγονός από το οποίο απορρέουν ευκαιρίες άλλα και απειλές. Ευκαιρία είναι η δυνατότητα σύγχρονης αρχιτεκτονικής παρέμβασης στην περιοχή λόγω των πολλών κενών ιδιοκτησιών και της έντονης διαφοροποίησης του κτιριακού αποθέματος προκειμένου να διαμορφωθούν ιδιωτικοί και δημόσιοι χώροι που να εξυπηρετούν της σύγχρονες ανάγκες διαβίωσης, ευκαιρία είναι η δυνατότητα προσέλκυσης κατοίκων και επαγγελματιών που αναζητούν κάτι διαφορετικό από αυτά που προσφέρει η Αθήνα σήμερα μιας και η περιοχή δεν έχει κάποια συγκεκριμένη ταυτότητα, ευκαιρία είναι η δυνατότητα εφαρμογής πιλοτικών προγραμμάτων σε διάφορους τομείς δεδομένης της υπάρχουσας αστικής ποικιλομορφίας, ευκαιρία είναι και η δυνατότητα παρέμβασης της πολιτείας με καινοτόμους τρόπους και χαμηλή οικονομική επιβάρυνση, στον δημόσιο χώρο. Από την άλλη πλευρά απειλείται η ασφάλεια των κατοίκων της περιοχής, απειλείται η ανθρώπινη ακεραιότητα λόγω της αυξημένης παραβατικότητας που παρατηρείται σε αυτή. Απειλή είναι το διαρκώς διευρυνόμενο χονδρεμπόριο κινέζικων ειδών ένδυσης καθώς πολλαπλασιάζει τις παράνομες αποθήκες που λειτουργούν στην περιοχή αλλοιώνοντας τον χαρακτήρα της κατοικίας, απειλή είναι το αυξανόμενο πλήθος των παράνομων στην πλειοψηφία τους οίκων ανοχής 3% του συνόλου των κτιρίων στην περιοχή απειλή είναι οι φωτιές που συχνά καίνε κτίρια και που οφείλονται σε εφήμερες καταλήψεις εγκαταλειμμένων κτιρίων από τοξικομανείς. Σε αυτό το τοπίο κάτοικοι & επαγγελματίες προσπαθούν να σχεδιάσουν και να διαμορφώσουν τις συνθήκες για ένα καλύτερο μέλλον για την περιοχή. Οι μη κερδοσκοπικοί οργανισμοί ΚΜ Πρότυπη Γειτονιά, Μέγας Αλέξανδρος, ημόσιο Σήμα, ReMap, διάφορες κινήσεις πολιτών αλλά και επιχειρήσεις όπως η OLIAROS και η ΓΕΚ που δραστηριοποιούνται στον τομέα της ανάπτυξης ακινήτων, με διαφορετικό τρόπο η κάθε μία, θέατρα όπως το Μεταξουργείο, το Από Μηχανής Θέατρο κ.α. καταστήματα υγειονομικού ενδιαφέροντος που σέβονται το χαρακτήρα κατοικίας της περιοχής, άλλοτε από κοινού άλλοτε μη, εργάζονται για το κοινό όραμα.[ ] (πηγή: http://www.kmprotypigeitonia.org/?p=orama, υπογράμμιση δική μου) Στο παραπάνω κείμενο υπογράμμισα λέξεις-κλειδιά που θεωρώ ότι σκιαγραφούν τον τρόπο με τον οποίο γίνεται η απεικόνιση και διαφαίνεται το όραμα για την περιοχή του Μεταξουργείου, λαμβάνοντας τον λόγο της παραπάνω ΜΚΟ ως αντιπροσωπευτικό της κυρίαρχης συζήτησης. Έτσι, η κατανόηση του χώρου της περιοχής ως κενού, η προσέλκυση νέων κατοίκων και επαγγελματιών, και η επιθυμία διαμόρφωσης μιας συγκεκριμένης ταυτότητας, φαίνεται να αποτελούν τις κατευθυντήριες για τις διαδικασίες μετασχηματισμού που είτε συμβαίνουν, είτε είναι επιθυμητό να συμβούν στο Μεταξουργείο. 12

Μεταξουργείο _ απεικόνιση Σύμφωνα με την Massey oι μετασχηματισμοί των τόπων προέρχονται από συνδέσεις και αλληλεπιδράσεις με άλλους τόπους και από τις συνεχείς διεργασίες μεταξύ των παγκόσμιων δομών και των ιδιαίτερων τοπικών δυναμικών και δράσεων. Η ανάπτυξη της «συμβολικής οικονομίας» (Zukin, 1995) στην περιοχή του Μεταξουργείου, της πολιτιστικής δηλαδή κατανάλωσης και της βιομηχανίας που αυτή συνεπάγεται, θα μπορούσαμε να πούμε επομένως ότι είναι το αποτέλεσμα παγκόσμιων οικονομικών δομών και διαδικασιών, οι οποίες σε ένα σημαντικό βαθμό είναι αναπόφευκτες. Η λειτουργία τους, όμως, ως ένα εργαλείο διαμόρφωσης μιας κυρίαρχης κουλτούρας αποτελεί μια δυναμική που διακυβεύεται σε επίπεδο τοπικό και επομένως αποτελεί ένα «χώρο» διαπραγμάτευσης, τόσο σε υλικό όσο και σε φαντασιακό επίπεδο. Στο Μεταξουργείο, οι διεργασίες μετασχηματισμού φαίνεται να κατευθύνονται με τέτοιον τρόπο, ώστε να συγκλίνουν προς μια μονοδιάστατη έκφραση μιας κυρίαρχης κουλτούρας, καθώς και συγκεκριμένων κυρίαρχων πολιτισμικών προτύπων. Στην συγκεκριμένη ερευνητική προσπάθεια θα προτιμούσαμε να αποφύγουμε επομένως να χαρακτηρίσουμε τις διαδικασίες μετασχηματισμού και πίεσης στο Μεταξουργείο ως μια περίπτωση εξευγενισμού, αντίθετα θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτό που λαμβάνει χώρα εδώ γίνεται από εμάς αντιληπτό ως μια διαδικασία διαπραγμάτευσης. Στα πλαίσια αυτά, το προσωπικό μας όραμα τοποθετείται μέσα σε έναν χώρο οριακό, με την έννοια της συνεχούς μετατόπισης ανάμεσα στις διαφορετικές εμπειρίες και αφηγήσεις. Το περιθώριο της ελεύθερης και ισότιμης πολιτισμικής έκφρασης και αντιπροσώπευσης των διαφορετικών κουλτούρων δημιουργεί για εμάς, μια διαδικασία διαπραγμάτευσης και μετατόπισης ικανής να ορίσει τα υλικά και σχεσιακά πλαίσια που αναπτύσσονται οι διαφορετικές ατομικές και συλλογικές ταυτότητες. Το όραμα μας επομένως, δεν αποτελεί ένα γενικό πλάνο για την περιοχή, αντίθετα αποτελεί την πρόταση επαναπροσδιορισμού της υλικής βάσης των πολιτισμικών αναπαραστάσεων. (Zukin, 1995) «[ ] Εάν εναποθέσουμε στις πόλεις μια αίσθηση της κουλτούρας ως ένα διάλογο στον οποίο συμμετέχουν πολλές διαφορετικές μεριές, τότε θα αναγκαστούμε να μιλήσουμε για τις κουλτούρες της πόλης, και όχι για μια συνεκτική κουλτούρα της πόλης ή μια ποικιλία εξωτικών υποκουλτούρων. Δεν είναι η πολυπολιτισμικότητα ή η ποικιλία των κουλτούρων η οποία πρέπει να γίνει κατανοητή, αλλά η ρευστότητα, η ανάμειξη, η διαπραγμάτευση.» (Zukin 1995: 290) 13

14 Μεταξουργείο _ απεικόνιση

υπόθεση εργασίας & θεωρητικά προτάγματα 3. Υπόθεση Εργασίας & θεωρητικά προτάγματα 3.1. Συμβολική οικονομία και κουλτούρα Σε μια πρώτη προσέγγιση, παρατηρούμε ότι οι χώροι πολιτιστικής παραγωγής και κατανάλωσης της περιοχής, τα θέατρα, οι γκαλερί, τα δημιουργικά γραφεία, πλαισιώνονται και τροφοδοτούνται από τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του τόπου, αλλά δεν δημιουργούν συνδέσεις - κοινωνικές, πολιτισμικές, οικονομικές- με τις πολλαπλές τοπικές κουλτούρες και τις ευάλωτες κοινωνικές ομάδες που συνδέονται άμεσα με τον χαρακτήρα αυτόν. Δημιουργούμε, έτσι, σε αυτό το στάδιο μια αρχική υπόθεση εργασίας, την οποία θα παραθέταμε ως εξής: Στο Μεταξουργείο η προσπάθεια επιβολής συγκεκριμένων και κυρίαρχων πολιτισμικών προτύπων ενισχύεται μέσα από την μονοδιάστατη διαχείριση και προβολή μιας κυρίαρχης κουλτούρας, που αποκλείει τις πολλαπλές πολιτισμικές εκφράσεις και τις διαφορετικές εκπροσωπήσεις των υποκειμένων. Η παραπάνω υπόθεση εργασίας σε καμία περίπτωση δεν αποτελεί παραδοχή ή ερώτημα προς επαλήθευση μέσα από αντικειμενικές μελέτες δεδομένων και στοιχείων, αντίθετα αποτελεί την οπτική και την υποκειμενική/προσωπική θεώρηση μιας από τις πολλαπλές πραγματικότητες της περιοχής, την οποία επιθυμούμε να φωτίσουμε. Η οπτική αυτή αποτελεί την ραχοκοκαλιά της μελέτης και έχει διαμορφώσει όλα τα στάδια της, την απεικόνιση, το όραμα, την ιστορική αναδρομή και τις χρονικές τομές που επιλέξαμε να παραθέσουμε, τα ερευνητικά εργαλεία συλλογής δεδομένων και στοιχείων, καθώς και την τελική αποτίμηση και επεξεργασία των δεδομένων αυτών. Καθ όλη τη διάρκεια της έρευνας, η οπτική θα αναπροσαρμόζεται, θα αμφισβητείται και θα επικυρώνεται βάσει της εξέλιξης της εμπειρικής ανάγνωσης της περιοχής και των μετασχηματισμών της. Ταυτόχρονα οι έννοιες της «συμβολικής οικονομίας» και της κουλτούρας θα αποτελέσουν το νήμα της διαδρομής μας για την ανάγνωση της περιοχής του Μεταξουργείου και το θεωρητικό οπλοστάσιο για την ερευνητική προσέγγιση των διαδικασιών μετασχηματισμού τον οποίο υπόκειται. Οι θεωρητικές αυτές καταβολές είναι ιδιαίτερα σημαντικές και απαραίτητες, γιατί διαμορφώνουν το θεωρητικό πλαίσιο οργάνωσης τόσο του προβληματισμού, όσο και της ίδιας της έρευνας, δίνοντας έτσι νόημα και σημασία στα γεγονότα. «Η θεωρητική υποδομή είναι αναπόσπαστο στοιχείο της επιστημονικής διαδικασίας. Είναι απαραίτητη όχι μόνο για να οργανώσει με σύστημα και συνοχή τα πορίσματα της έρευνας, αλλά και για να κατευθύνει τον προβληματισμό και το είδος των ερωτήσεων.» (Παναγιωτάτου) Η «συμβολική οικονομία», λοιπόν, γίνεται από εμάς αντιληπτή ως μια νέα μορφή οικονομικής δραστηριότητας, η οποία συνδυάζει το επιχειρηματικό κεφάλαιο με την κουλτούρα και έχει την ορατή ικανότητα να παράγει χώρο και σύμβολα. Η κουλτούρα εδώ χρησιμοποιείται ως ένα εμπορευματοποιημένο προϊόν, το οποίο με την απομάκρυνση της τοπικής παραγωγικής βάσης από τις πόλεις του δυτικού κόσμου, έχει γίνει ολοένα και περισσότερο το βασικό επιχειρηματικό ζητούμενο, αλλά και ένας ισχυρός τρόπος ελέγχου των πόλεων. Η Sharon Zukin στο βιβλίο της The Cultures of Cities γράφει χαρακτηριστικά: «Το να χτίζεις μια πόλη εξαρτάται από το πώς οι άνθρωποι συνδυάζουν τους παραδοσιακούς οικονομικούς παράγοντες της γης, της εργασίας και του κεφαλαίου. Αλλά επίσης εξαρτάται από το πώς διαχειρίζονται τις συμβολικές γλώσσες αποκλεισμού και δικαιώματος. Η εικόνα και η αίσθηση 15

υπόθεση εργασίας & θεωρητικά προτάγματα της πόλης αντικατοπτρίζουν αποφάσεις σχετικά με το τι και ποιος πρέπει να είναι ορατός και ποιος όχι, με την έννοια της τάξης και της μη-τάξης, και την χρήση της αισθητικής δύναμης.[ ]» (Zukin 1995:7) Η ανάπτυξη της συμβολικής οικονομίας των πόλεων πραγματοποιείται σε χώρους, όχι «κενούς», σε χώρους που ήδη είναι φορτισμένοι και νοηματοδοτημένοι και κατοικούνται από διαφορετικούς ανθρώπους και διαφορετικές κουλτούρες. Επομένως, θέτει συνεχώς ερωτήματα σχετικά με τον τρόπο με τον οποίο διαχειρίζεται την υπάρχουσα αυτή κατάσταση. Από την άλλη, παραθέτουμε την έννοια της κουλτούρας ως ένα σύστημα νοημάτων μέσα από τον οποίο δημιουργούνται οι ταυτότητες, ατομικές και συλλογικές, και για εμάς είναι πάντα μια υβριδική μορφή. Ο χώρος σήμερα γίνεται αντιληπτός ως ένα διευρυμένο και εξαιρετικά πολύπλοκο δίκτυο κοινωνικών, οικονομικών και πολιτικών σχέσεων σε παγκόσμιο επίπεδο και μέσα σε αυτό οι τόποι συνδέονται μεταξύ τους μέσα από ένα συνεχώς μεταβαλλόμενο σύστημα διαπλοκής και αλληλεπίδρασης. Έτσι, αντιλαμβανόμαστε τους τόπους ως πεδία συνάντησης (Massey 1995) και σταυροδρόμια σχέσεων, ως χώρους δράσης και διαπλοκής των διαφορετικών κοινωνικών ομάδων, και τον ιδιαίτερο χαρακτήρα τους ως το αποτέλεσμα των μοναδικών και ελεύθερων συσχετίσεων μεταξύ τους. Με τον ίδιο τρόπο, αντιλαμβανόμαστε την κουλτούρα ως μια σύνθεση παρόμοιων και διαφορετικών πολιτισμικών στοιχείων, συνεχειών και παρελθοντικών νημάτων διαρρηγμένα από ασυνέχειες και αυθόρμητες παρεμβολές. Ως μια διαδικασία πολιτισμικών διαπραγματεύσεων και εντάσεων, συνεχώς μεταβαλλόμενη εντός αμφισβητήσιμων ορίων. Υπό αυτήν την έννοια, οι κουλτούρες, όπως και οι τόποι ήταν πάντα υβριδικές μορφές. Παραπάνω θέσαμε το θεωρητικό πλαίσιο μέσα στο οποίο τοποθετούμε την διαδικασία της έρευνας. Επιλέξαμε τις δύο αυτές έννοιες, της συμβολικής οικονομίας και της κουλτούρας, για να σκιαγραφήσουμε το ερευνητικό αντικείμενο μας, αλλά και την αντίφαση που το χαρακτηρίζει. Οι ιδεολογικές/θεωρητικές αυτές τοποθετήσεις, έχουν κατευθύνει τον τρόπο με τον οποίο επιλέξαμε να θέσουμε και προσεγγίσουμε τα ερωτήματα μας. 16

χαρτογράφηση της συμβολικής οικονομίας 4. Χαρτογράφηση της συμβολικής οικονομίας του Μεταξουργείου Στην συγκεκριμένη έρευνα δεν θα αναζητήσουμε την επαλήθευση ή μη της υπόθεσης εργασίας μας. Ο στόχος μας δεν είναι να καταλήξουμε σε συγκεκριμένα και «αληθή»/ αδιάψευστα συμπεράσματα, όσο να αφουγκραστούμε αυτό που συμβαίνει στο Μεταξουργείο στο συγκεκριμένο χρόνο. Αυτό που είναι επιθυμητό, επομένως, είναι να δημιουργηθεί μια εντύπωση. Μια εντύπωση του τι συμβαίνει, μέσα από την δική μας υποκειμενική τοποθέτηση (standpoint) ως παρατηρητή, όσο και μέσα από την υποκειμενικότητα που διέπει το υπό παρατήρηση φαινόμενο (Παναγιωτάτου). Η προσέγγιση μας λοιπόν βασίζεται σε ιμπρεσιονιστικά δεδομένα (βλ. Gans, 1962). Σε ένα πρώτο στάδιο αναζητούμε δευτερογενή στοιχεία και συγκεκριμένα χάρτες με τους καταγεγραμμένους χώρους της συμβολικής οικονομίας στην περιοχή του Μεταξουργείου. Οι χάρτες τους οποίους έχουμε στα χέρια μας, δείχνουν τα εστιατόρια, τα μπαρ, τα θέατρα, τις γκαλερί, τα μουσεία και τον πολιτισμό γενικά στις εξής χρονικές τομές: το 1991, το 1997, το 2004 και το 2009. Τα στοιχεία καταγράφτηκαν στα πλαίσια της έρευνας για την εκπόνηση της Διδακτορικής Διατριβής του Π. Μουκούλη. Για την χαρτογράφηση της σημερινής κατάστασης, πραγματοποιήθηκε καταγραφή των χώρων μέσα από τον διαδικτυακό οδηγό ψυχαγωγίας και διασκέδασης αθηνόραμα ( http://www.athinorama.gr/), καθώς και επί τόπου έρευνα. 17

χαρτογράφηση της συμβολικής οικονομίας Χαρτης 1. Πλήθος και χωρική κατανομή χώρων συμβολικής οικονομίας στα αντίστοιχα έτη Δεδομένα: Π. Μουκούλης, www.athinorama.gr, ίδια επεξεργασία 18

χαρτογράφηση της συμβολικής οικονομίας Η αύξηση των χώρων της συμβολικής οικονομίας καταδεικνύει μια γενικότερη τάση. Το ερώτημα βέβαια που τίθεται εδώ είναι το εξής: μπορούν διαπιστωμένες τάσεις ως προς τον χώρο να αποτελέσουν ικανοποιητική και μόνη βάση ερμηνείας για την εξαιρετικά πολύπλοκη πραγματικότητα; (Παναγιωτάτου) Για εμάς σίγουρα όχι, η καταγραφή των ολοένα και αυξανόμενων χώρων της συμβολικής οικονομίας απεικονίζει την πραγματικότητα μονοδιάστατα. Τα στοιχεία αυτά, όμως, μας βοήθησαν σε ένα πρώτο στάδιο, να διαπιστώσουμε ότι δεν υπάρχουν θύλακες της συγκεκριμένης δραστηριότητας στην περιοχή, όσο ένα δίκτυο το οποίο αναπτύσσεται σε όλη σχεδόν την έκταση της. Έτσι τέθηκε ως προσπάθεια να κατανοήσουμε τον τρόπο με τον οποίο λειτουργούν και διαρθρώνονται οι χώροι αυτοί ως δίκτυα, και τον τρόπο με τον οποίο συνδέονται με τη περιοχή. Επιλέξαμε επομένως να βασίσουμε την έρευνα μας πάνω στη συλλογή ποιοτικών δεδομένων. Αυτό που είχε για εμάς μεγαλύτερη βαρύτητα μέσα από την όλη διαδικασία ήταν η αναγνώριση των πολλαπλών διαφοροποιήσεων σε τοπικό και υποκειμενικό επίπεδο. Έτσι, η προσέγγιση μας διαμορφώθηκε με βασικό άξονα τις προσωπικές συνεντεύξεις, με τη μορφή ανοιχτού τύπου συζήτησης, με τους ιδιοκτήτες και διαχειριστές των χώρων της συμβολικής οικονομίας της περιοχής. Οι συζητήσεις αυτές, ήταν επιθυμητό από την μεριά μας να είναι «ανοιχτές», με την έννοια του να εξελίσσονται αυθόρμητα, αφήνοντας τους συνεντευξιαζόμενους να αναπτύσσουν τις απόψεις τους, χωρίς να χρειάζεται να απαντήσουν σε μια συγκεκριμένη σειρά ερωτήσεων. Η μέθοδος που ακολουθήθηκε εδώ επηρεασμένη από αυτό που περιγράφει ο Herbert J. Gans ως «ο ερευνητής που συμμετέχει, αλλά ως ερευνητής», χαρακτηρίζοντας την συμπεριφορά του ερευνητή απέναντι στην ομάδα ανθρώπων που μελετά και στις συζητήσεις τους. «[ ] Σε αυτήν την περίπτωση ο ερευνητής γίνεται ένας πραγματικός συμμέτοχος σε ένα γεγονός ή σε μια συνάθροιση, αλλά η συμμετοχή του προσδιορίζεται από τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα, παρά από τους ρόλους που απαιτούνται στην κατάσταση που μελετά. Για παράδειγμα σε κοινωνικές συναθροίσεις, ο ερευνητής μπορεί να προσπαθήσει να κατευθύνει τη συζήτηση σε θέματα για τα οποία ενδιαφέρεται ιδιαίτερα. Σε αυτές τις περιπτώσεις μπορεί να περιγραφεί ως ένας ερευνητής-μετέχων.» (Gans 339) Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπήρξε μια προπαρασκευαστική διαδικασία από την μεριά μας. Αν και όλη η προ- μελέτη για την περιοχή, καθώς και οι θεωρητικές και προσωπικές μας καταβολές, είχαν ήδη αρχίσει να διαμορφώνουν στο μυαλό μας ερωτήματα, ήταν επιθυμητό να δημιουργηθεί με τους συνεντευξιαζόμενους ένα πεδίο αλληλεπίδρασης. Δηλαδή, ένα πεδίο ανοιχτό στο οποίο οι ερωτήσεις θα διαμόρφωναν τις απαντήσεις και το αντίθετο. Ξεκινώντας, δημιουργήσαμε ένα ερωτηματολόγιο, το οποίο θα αποτελούσε την κατευθυντήρια γραμμή στο μυαλό μας, αλλά δε καμιά περίπτωση δεν χρησιμοποιήθηκε αυτούσιο. Το ερωτηματολόγιο αυτό παρατίθεται παρακάτω. 19

χαρτογράφηση της συμβολικής οικονομίας 4.1. Ερωτηματολόγιο Προσωπικά στοιχεία, ηλικία, επάγγελμα, καταγωγή Πότε ανοίξατε τον χώρο αυτόν; Σε ποια περιοχή μένετε εσείς; Γιατί επιλέξατε την συγκεκριμένη περιοχή, το Μεταξουργείο; Επισκεπτόσασταν την περιοχή πριν ανοίξετε αυτόν τον χώρο; Πως θα περιγράφατε την περιοχή όταν ήρθατε εδώ; Πως θα την περιγράφατε τώρα; Θεωρείται ότι η περιοχή έχει αλλάξει τα τελευταία χρόνια; Και πως αντιλαμβάνεστε αυτήν την αλλαγή; Πιστεύετε ότι συμμετέχετε με κάποιον τρόπο σε αυτήν την αλλαγή; Και πως; Τι είναι για σας η κουλτούρα; Πως γίνεται αντιληπτή σαν έννοια; Σε ποιόν απευθύνονται οι εκθέσεις και τα workshop που κάνετε; Τι κόσμος θέλετε να έρθει εδώ; Και τι κόσμος έρχεται συνήθως; Με βάση τι επιλέγετε τις εκθέσεις και τα σεμινάρια που διοργανώνετε; Είναι μια προσωπική επιλογή; Υπάρχει κάποια αλληλεπίδραση με ένα κοινό που εκφράζει τις επιθυμίες του; Οι επισκέπτες σας είναι κάτοικοι της περιοχής και της γειτονιάς σας; Σας ενδιαφέρει να απευθυνθείτε στους κατοίκους της γειτονιάς, ακόμη και αν δεν ασχολούνται με την τέχνη και τον πολιτισμό έντονα; Θα χαρακτηρίζατε το δίκτυο των ατόμων στα οποία απευθύνεστε υπερτοπικό; Όμως, βρίσκεστε εδώ, με την υλική έννοια. Με ποιόν τρόπο πιστεύετε ότι συνδέεστε με το τοπικό επίπεδο, με την γειτονιά, με την τοπική κοινότητα; Έχετε κάποια σχέση με τους υπόλοιπους χώρους της περιοχής; Κάνετε μαζί κάποιες δράσεις; Στην περιοχή κατοικούν αρκετοί μετανάστες με τις οικογένειες τους. Αυτοί επισκέπτονται τον χώρο σας ποτέ; Πιστεύετε ότι τον γνωρίζουν σαν χώρο; Θα σας ενδιέφερε να δημιουργήσετε κάποια δρώμενα/ εκθέσεις που να αφορούν τους μετανάστες; Θα μπαίνατε στην διαδικασία να τους ενημερώσετε, ίσως και με προσωπική επαφή στον δρόμο, προκειμένου να συμμετέχουν σε αυτό; Θεωρείτε σημαντικό να εκφράζονται πολιτισμικά οι μετανάστες; Να υπάρχει για παράδειγμα η δυνατότητα να οργανώσει η κινεζική κοινότητα της περιοχής ένα workshop με την βοήθεια σας στο χώρο σας; Οι δράσεις και όλα αυτά που διοργανώνετε λαμβάνουν χώρα μόνο μέσα στον χώρο αυτόν; Θα θέλατε να βγείτε και στο δημόσιο χώρο της γειτονιάς; Αν ναι, γιατί; 20

συνεντεύξεις / συζητήσεις 5. Συνεντεύξεις / Συζητήσεις Η επιλογή των συνεντευξιαζόμενων στην συγκεκριμένη περίπτωση, εξαιτίας του μικρού χρονικού περιθωρίου που είχαμε για να πραγματοποιήσουμε την έρευνα καθώς και μιας σχετικής απειρίας στην διαδικασία της προσωπικής συνέντευξης, δεν έγινε όσο οργανωμένα θα επιθυμήσουμε και θα ήταν απαραίτητο. Η επιλογή έγινε βάσει του είδους των δραστηριοτήτων που φιλοξενούσαν οι χώροι και όχι βάσει μιας χωρικής παραμέτρου. Συζητήσαμε, λοιπόν, με τους εξής ανθρώπους- κλειδιά: 1. Την Μ., 48 ετών, χορογράφο, ιδιοκτήτρια πολυχώρου (καφέ χοροθεατρική σκηνή), οδός Μ.Αλεξάνδρου 2. Τον Β., 39 ετών, σκηνοθέτη, ιδιοκτήτη καφενείου, οδός Παραμυθίας 3. Την Θ., 30 ετών, ιδιοκτήτρια ατελιέ μόδας και χώρου εκμάθησης τεχνικών ραπτική, σχεδίου και πλεξίματος, οδός Θερμοπυλών 4. Την Γ., 32 ετών, σκηνοθέτη, διαχειρίστρια θεατρικού εργαστηρίου, οδός Γιατράκου 5. Τον Ε., 35 ετών, γραφίστα, συνιδιοκτήτη γκαλερί & δημιουργικού εργαστήριου, οδός Προφήτη Δανιήλ 5.1. Η κυρίαρχη αφήγηση _ πρακτικές αποκλεισμού Η Μ. άνοιξε τον χώρο πριν από εάν χρόνο, μας είπε ότι σκεφτόταν να κάνει μια τέτοια κίνηση εδώ και αρκετά χρόνια, και κατέληξε στην περιοχή του Μεταξουργείου, επειδή έχει και άλλα θέατρα και χώρους τέχνης και επειδή «ακουγότανε» πολύ. Η ίδια μένει στην περιοχή της Αγ. Βαρβάρας και ενώ σκεφτότανε να έρθει να μείνει στο Μεταξουργείο, τώρα έχει αλλάξει γνώμη, επειδή θεωρεί ότι είναι κάπως επικίνδυνα. Γενικά, μας είπε ότι φοβάται αρκετά στο Μεταξουργείο, ότι της έχουν συμβεί διάφορα, και σε αυτή και σε άλλους γνωστούς της. Θεωρεί ότι υπάρχει υποβάθμιση στην περιοχή, και όταν την ρώτησα πως την ορίζει, μου είπε ότι «.από την μια βλέπεις πανάκριβα lofts, και από την άλλη κάποιον να ψάχνει στα σκουπίδια» Στο σημείο αυτό είναι ενδιαφέρον να αντιπαραθέσω τον τρόπο με τον οποίο επιλέγει να οικειοποιηθεί την περιοχή ο Β. Ο Β. έχει περίπου ένα χρόνο που άρχισε να φτιάχνει το μαγαζί, ενώ είναι κάτοικος της περιοχής εδώ και δύο χρόνια. Ο Β. μας λέει ότι κοιμάται με τα παράθυρα ανοιχτά: «για να τη μάθεις τη γειτονιά, πρέπει να την περπατήσεις, εμένα μου αρέσει να κοιτάς στη γειτονιά τι γίνεται. Άμα τη μάθεις τη γειτονιά, δεν υπάρχει λόγος να φοβάσαι» Στο μαγαζί του πάνε συχνά μετανάστες της γειτονιάς να πιούνε καφέ. «μπορώ να σου 21

συνεντεύξεις / συζητήσεις πω τουλάχιστον τέσσερα άτομα που έρχονται συχνά να πιούνε καφέ εδώ. ο Ταρίφ, ο Τάρεκ. εδώ είναι ένας χώρος ανοιχτός, δεν υπάρχουν κοινωνικοί αποκλεισμοί εδώ πέρα» Στο μαγαζί της Μ. δεν πάνε μετανάστες, όταν είχε ανοίξει οι άνθρωποι της γειτονιάς «δεν καταλάβαιναν τι ακριβώς είναι εδώ. κοιτούσαν από έξω περίεργα δεν ήξεραν αν μπορούσαν να μπουν». Οι πρόβες για τις παραστάσεις είναι ανοιχτές και δωρεάν, όμως πέραν από κάποιους γνωστούς, δεν υπάρχει ανταπόκριση από τους κατοίκους. Την ρωτάω ποιοι επισκέπτονται συνήθως τον χώρο, και μου απαντάει ότι είναι άνθρωποι από άλλες περιοχές, που ασχολούνται με την τέχνη. Εξάλλου οι ίδιοι δεν είναι πολύ ανοιχτοί στην γειτονιά, τους ενδιαφέρει περισσότερο η δημιουργία ενός κοινού φιλότεχνου, που θα μπορεί να «εκτιμήσει» αυτό που κάνουνε. Το ίδιο συμβαίνει και με την Θ. Το κοινό της είναι από άλλες περιοχές, άτομα που πηγαίνανε εκεί από πριν, όταν βρισκότανε σε άλλη περιοχή. ΟΙ λόγοι για τους οποίους εγκαταστάθηκε στην περιοχή, ήταν κυρίως οικονομικοί. «Πολύ πρακτικοί λόγοι, υπάρχει και ο λόγος ότι είναι πολύ ωραία περιοχή,., αυτό με τους πεζόδρομους, παλιά Αθήνα, παλιά κτίρια,., αλλά κακά τα ψέματα, ο πιο σημαντικός λόγος ήτανε η τιμή. Το κύριο κίνητρό ήτανε οικονομικό.» Την ρωτάω αν έρχεται κόσμος από την γειτονιά και την περιοχή, και μου απαντάει ότι δεν έρχονται, και μάλιστα ήταν ιδιαίτερα αρνητικοί μαζί της όταν πρωτοεγκαταστάθηκε. «Αντιμετώπισα και εχθρικές συμπεριφορές. Δηλαδή, η διπλανή, στο διπλανό κτίριο με έχει κατηγορήσει για τα πάντα, μου έχει πει πράγματα που είναι άνω ποταμών,, με έχει στην μπούκα του κανονιού, επειδή αυτή έχει αποφασίσει ότι εγώ είμαι κακιά και ότι τώρα που ήρθα να χτίσω δίπλα της, η ιδιοκτήτρια της θα της ανεβάσει το ενοίκιο, επειδή ανεβαίνει η περιοχή, δηλαδή εντάξει, αν όντως μπορεί να σου προκληθεί κάτι τέτοιο, λυπάμαι, αλλά σε καμία περίπτωση δεν είχα στο μυαλό μου να σου ανεβάσω την τιμή του ενοικίου, δεν με αφορά, δεν με ενδιαφέρει Αν όντως συμβαίνει λυπάμαι πάρα πολύ, αλλά δεν μπορώ να κάνω κάτι εγώ για αυτό. Δηλαδή και τι έπρεπε να έχω κάνει; να μην έρθω; γιατί να μην έρθω; [ ] Νομίζω ότι είναι αναπόφευκτο αυτό ιστορικά» Η Θ. δεν πιστεύει στα «σενάρια που μπλέκουν κόσμο, θεωρίες, κλπ», και δεν θεωρεί ότι είναι μέρος μιας διαδικασίας που λαμβάνει χώρα στην περιοχή. Θα ήθελε να κάνει κάτι για την γειτονιά, κάτι «κοινωφελές», αλλά πρακτικά δεν μπορεί, δεν έχει χρόνο και το θεωρεί πολυτέλεια. «[ ] αλλά πρώτα κοιτάς να σώσεις το τομάρι σου. Αν είχα όλα τα οικονομικά λυμένα, και ήθελα να κάνω και πέντε πράγματα παραπάνω, να μαζέψω κόσμο από την γειτονιά, όχι σε αυτό το στάδιο δεν με ενδιαφέρει. Από την άλλη αν αυτό θεωρήσουμε ότι είναι κάτι καλό και υπήρχε κράτος, και δούλευε σωστά, θα έπρεπε ο Δήμος Αθηναίων να έρθει εδώ, και να μου πει, έλα να κάνουμε αυτό. Εκεί θα ήταν διαφορετικό, [ ], αυτά τα κοινωφελή είναι πολύ καλά, αλλά θέλουνε και ένα κίνητρο από πίσω.» Από την άλλη, ο Β. θεωρώντας ότι υπάρχει μια σκοπιμότητα πίσω από όλα αυτά που γίνονται στο Μεταξουργείο, μας λέει ότι «είναι ένα φοβερό γαϊτανάκι πραγμάτων εδώ» και πιστεύει ότι τελικά και αυτός είναι κομμάτι αυτού. «Και το ότι εγώ είμαι εδώ είναι μια αντίφαση αλλά τουλάχιστον δεν έρχομαι σε αντίθεση με τις αρχές μου Οι χώροι 22

συνεντεύξεις / συζητήσεις πολιτισμού και τέχνης της περιοχής είναι αποστειρωμένοι, δεν έχουν καμία σχέση με την τοπική κουλτούρα. Εδώ υπάρχουν ιδιωτικοί χώροι, όπου έρχεται ένας κόσμος συγκεκριμένος, επισκέπτεται μια έκθεση σε ένα συγκεκριμένο χώρο και φεύγει και τελειώνει η υπόθεση εκεί Γιa αυτό και μείς αποφασίσαμε σαν συλλογικότητα ανθρώπων, όχι σαν μαγαζί, ότι η τέχνη πρέπει να ξαναβγεί στους δρόμους, να κάνουμε ένα street art festival, εδώ στην Παραμυθίας. Να έρθουν καλλιτέχνες, μουσικοί, να φτιαχτεί στο κέντρο ένα τεράστιο έργο, όπου θα το ζωγραφίσουν τα παιδιά, των μεταναστών που ζούνε στην γειτονιά, που είναι απομονωμένα και τα βλέπεις ότι ζούνε σε πολύ άσχημες συνθήκες [ ] Σίγουρα δεν θα είναι μεγάλη η ανταπόκριση από την γειτονιά. Σίγουρα δεν νοιώθουν ότι είναι κάτι δικό τους.» Στην ερώτηση μου πως αντιλαμβάνεται την κουλτούρα ο Β. μου απάντησε: «[ ] Εδώ από πίσω μένει μια οικογένεια Τσιγγάνων, μάλλον Τουρκόγυφτων από την Ξάνθη, όπου προχτές είχανε γλέντι περιτομής για ένα αγοράκι, τον Σαφέτ, που είναι 17-18 μηνών. Μου ζήτησαν και μια σακούλα πάγο για να του βάλουνε, και ήταν απίστευτο το γλέντι τους, ήταν πάρα πολύ όμορφα, με τραγούδια, μουσικές, έσφαξαν δύο αρνιά και τα έβαλαν στα κάρβουνα και ήρθε η αστυνομία και τους σταμάτησε ως παράνομη πράξη. Γιατί κάποτε τους είχαν χώρους να κάνουνε τις περιτομές, και τους κλείσανε. Τώρα δεν υπάρχουν, το κάνουνε στο σπίτι και παράνομα οι άνθρωποι. Όπως και με το γλέντι που κάνουν εδώ όταν έχουνε ραμαζάνι εμένα μένουν απέναντι μου οι Τσιγγάνοι, και τα παιδάκια έρχονται εδώ και διαβάζουμε, κάνουμε μαθηματικά» Εκτός από αυτούς που έρχονται για να πιούνε καφέ υπάρχουν και αρκετοί μετανάστες που κάνουν διάφορες δουλειές για το μεροκάματο στο καφενείο του Β. και στους υπόλοιπους χώρους με τους οποίους ήρθαμε σε επαφή. Στον δημιουργικό εργαστήριο του Ε. πολλές φορές σε εκδηλώσεις που διοργανώνουν φροντίζουν να ενημερώσουν τους Ρομά της περιοχής, οι οποίοι γυρνάνε με τις τροχήλατες καντίνες τους όπου υπάρχει κόσμος και πουλάνε σουβλάκια και μπύρες. Όμως ο Ε. μας λέει: «[ ] Δεν ενδιαφέρονται συνήθως για το τι γίνεται εδώ πέρα. Είναι λίγο στον κόσμο τους, έχουν τις παρέες τους, λέμε ένα γεια αλλά δεν έχουμε πολλά πάρε-δώσε Ας πούμε έρχονται, ρωτάνε τι κάνετε εσείς εδώ;, α, πολύ ωραία, πολύ ωραία, και τη κόρη μου ζωγραφίζει και μέχρι εκεί. Του έχουμε πει φέρε τα, μήπως μπορούμε κάτι να κάνουμε, αλλά δεν έχει έρθει ποτέ να μας δείξει τα σχέδια. Βλέπεις ότι είναι κάπως διστακτικοί, μπορεί και να ντρέπονται μπορεί και να αισθάνονται μειονεκτικά, δεν ξέρω. Εμείς δεν έχουμε δώσει κάποια σημάδια ότι δεν ανοίγουμε την πόρτα μας, ή ότι υπάρχει αυτή η διάκριση» Το κοινό στο οποίο απευθύνεται ο χώρος του Ε. είναι συνήθως από άλλες περιοχές, είναι «καλλιτέχνες, σχεδιαστές και άνθρωποι που θέλουν αν ασχοληθούν ή να εξειδικευτούν» και μαθαίνουν για τα σεμινάρια και τα δρώμενα του χώρου μέσω του διαδικτύου. 23

συνεντεύξεις / συζητήσεις «εμείς προσπαθούμε με νέους ανθρώπους, με νέους καλλιτέχνες, designers, με Έλληνες. Και προσπαθούμε λίγο πολύ να αφυπνίσουμε αυτό το κοινό. [ ] Ούτως ή άλλως, εμείς θεωρούμε ότι προσφέρουμε με αυτήν την έννοια, δίνουμε τον χώρο, δίνουμε τα μέσα, σε νέους ανθρώπους να κάνουνε κάποιο project. Τώρα, αν έρθει μια ομάδα Ρομά και μας πούνε αυτό, και μας αρέσει το project, γιατί να μην το κάνουμε, δεν υπάρχει λόγος, αλλά όχι ότι θα τους πιάσω εγώ και θα έρθω να τους κυνηγάω για να κάνω κάτι και καλά, για να βοηθήσω την περιοχή, ή να βοηθήσω την κοινότητα μου φαίνεται λίγο υποκριτικό» Στην ερώτηση μου για πιθανό σταδιακό εκτοπισμό τωρινών κατοίκων εξαιτίας της αύξησης των ενοικίων, ο Ε. μου απαντάει: «Ποιος δηλαδή, κάποιος ο οποίος νοίκιαζε ένα μαγαζί να του πει δεν γίνεται αυτό από την μια μέρα στην άλλη Εγώ τα βλέπω όλα ξενοίκιαστα εδώ. Σιγά- σιγά ότι θα αναπτυχθεί μια περιοχή, ναι, αλλά τι περιμένουν, ότι θα γίνει Εκάλη; Να σου πω την αλήθεια, το καταλαβαίνω, προς θεού, ο κόσμος όχι να χάσει τα σπίτια του, ούτε να βρεθεί σε δύσκολή θέση, αλλά πάντα οι πόλεις αλλάζανε, και δεν θα ήταν και ωραίο να μείνει η ίδια η Αθήνα, δηλαδή δεν θα ήταν ωραίο να μην χρησιμοποιούνται οι χώροι. [ ] Επειδή μερικοί θεωρούν ότι κάποιες μειονότητες μπορεί και να αισθανθούν περίεργα και να αναγκαστούν να φύγουν και λοιπά, [ ] Λίγο πολύ, εγώ το βλέπω και λίγο έτσι, μοιρολατρικά δηλαδή. [ ] καθένας πράττει με το συμφέρον του, αυτό είναι το τελικό συμπέρασμα» 24

συνεντεύξεις / συζητήσεις Μέσα από τις συζητήσεις, η εντύπωση που μας δημιουργήθηκε, ήταν πολύ κοντά στην αρχική υπόθεση εργασίας μας. Οι χώροι της συμβολικής οικονομίας, σε μεγάλο βαθμό, διαχειρίζονται την κουλτούρα μονοδιάστατα. Ενώ όλοι χαρακτηρίζουν τον χώρο τους και τον τρόπο που δραστηριοποιούνται «ανοιχτό», οι περισσότεροι από αυτούς στην ουσία είναι ανοιχτοί και προσβάσιμοι σε ένα πολύ συγκεκριμένο κοινό, το οποίο στο μεγαλύτερο βαθμό προέρχεται από άλλες περιοχές. Το κοινό αυτό έχει συγκεκριμένα πολιτισμικά πρότυπα και αντιπροσωπεύει μια από τις πολλαπλές κουλτούρες της πόλης. Οι χώροι αυτοί επίσης λειτουργούν ως δίκτυο, με την έννοια ότι ο τρόπος δραστηριοποίησης τους επηρεάζει αντίστοιχους χώρους που δραστηριοποιούνται με παρόμοιο ή ίδιο τρόπο, χωρίς απαραίτητα να υπάρχει κάποια γεωγραφική εγγύτητα. Αυτό οφείλεται επίσης στο γεγονός ότι υπάρχει μια αίσθηση αλληλεγγύης και αλληλοβοήθειας, και σε έναν σημαντικό βαθμό συνεργασίας και κοινής δραστηριοποίησης στην περιοχή. Οι χώροι αυτοί όμως παραμένουν επίσης στις γειτονιές με την υλική έννοια, οπότε το ερώτημα παραμένει τι είδους σχέσεις δημιουργούν μαζί τους. Μέσα από την έρευνα αυτή είδαμε ότι οι χώροι πολιτιστικής δραστηριότητας δεν δημιουργούν καμία σχέση αλληλεπίδρασης με την τοπική κοινότητα και την τοπική κουλτούρα, αντίθετα περιορίζεται στην ανάθεση χειρονακτικών εργασιών σε ορισμένους μετανάστες της περιοχής. Θα μπορούσαμε λοιπόν αν πούμε ότι η κουλτούρα που δημιουργείται και προβάλλεται μέσα από αυτό το δίκτυο των χώρων πολιτισμού σε καμία περίπτωση δεν είναι υβριδική, με την έννοια που παραθέσαμε παραπάνω, αλλά αντίθετα συμπιέζει τον πολλαπλό χαρακτήρα της περιοχής που εντοπίσαμε στην απεικόνιση μας, σε μια κυρίαρχη αφήγηση. 25

συνεντεύξεις / συζητήσεις 5.2. Μια διαφορετική αφήγηση _πρακτικές συμπερίληψης Παρ όλα αυτά, μέσα από την έρευνα μας συναντήσαμε και μια άλλη οπτική, η οποία δημιουργεί μια διαφορετική αφήγηση σε σχέση με το «κυρίαρχο πρότυπο». Μέσα σε αυτήν εντοπίζουμε και το προσωπικό μας όραμα για την περιοχή, για αυτό και επιλέγουμε να την παρουσιάσουμε ξεχωριστά από τις υπόλοιπες. Πρόκειται για μια θεατρική ομάδα η οποία χαρακτηρίζει τον εαυτό της ως ένα «πείραμα εν εξελίξει. Ένα εγχείρημα απόλυτα συνδεδεμένο με τους ανθρώπους και την περιοχή στην οποία βρίσκεται κάθε φορά» και μας τονίζει ότι «είναι συνειδητή η αυτή τη στιγμή η επιλογή της περιοχής του Μεταξουργείου όπου ο δρόμος, η γειτονιά και η σκηνή γίνονται ένα.» Η Γ. είναι σκηνοθέτης και ένα από τα μέλη της ομάδας. Στην συζήτηση μας διηγείται: «Στο Μεταξουργείο ήρθαμε πρώτη φορά πριν το 2007, [ ], σε ένα κτίριο περικυκλωμένο από οίκους ανοχής, από το Αιγυπτιακό καφενείο και από άλλα διάφορα μαγαζιά, είτε κινεζικά, είτε αραβικά, της περιοχής, κι έτσι μπήκαμε στην ουσία στο κέντρο μιας ήδη υπάρχουσας γειτονιάς, ας πούμε, η οποία λειτουργεί με έναν δικό της τρόπο. Στην αρχή υπήρχε κάποιος φόβος, [ ] είμαστε και αρκετές γυναίκες. [ ] Στην αρχή ήμασταν επιφυλακτικοί, σιγά-σιγά αρχίσαμε να εκτός του ότι παρακολουθούσαμε τι συμβαίνει γύρω μας, πως ζούνε αυτοί οι άνθρωποι, τους βλέπαμε στο καφενείο που κάπνιζαν τους ναργιλέδες, αυτά που ακούνε, τις δικές τους μουσικές, όλα αυτά επηρέασαν την δουλειά μας» Τον τελευταίο χρόνο, η ομάδα δούλεψε με δεκαπέντε μετανάστες από το Πακιστάν και το Αφγανιστάν ηλικίας 18 έως 35, που ζούνε στο Μεταξουργείο και δημιούργησαν μια παράσταση και μια έκθεση φωτογραφίας μέσα από τις οποίες διηγούνται ο καθένας την ζωή του και την καθημερινότητα του. «αρχίσαμε να αποκτάμε πολύ καλές σχέσεις με το Αιγυπτιακό καφενείο, τους αφήναμε τα κλειδιά μας, βοηθούσανε σε κάποιες κατασκευές, άνθρωποι, εργάτες από εκεί, είτε για βαφές, είτε για δουλειές που δεν μπορούσαμε να κάνουμε από μόνες μας. Σιγά- σιγά γεννήθηκε η ιδέα να τους εντάξουμε και αυτούς στην δημιουργική μας δουλειά. Έτσι, έγινε μια ταινία μικρού μήκους, σε σχέση με τη γειτονιά, τον χώρο μας και το Αιγυπτιακό καφενείο, όπου παίζουν όλοι όσοι πηγαίνανε στο καφενείο. Υπήρξε ένα τρομερό πάρε-δώσε Η επόμενη παράσταση ήταν για τον πόλεμο στο Ιράκ, ξέρεις οι εμπόλεμες ζώνες, ειδικά στην μέση Ανατολή, βιώνουν πάρα πολύ την μετανάστευση. Γιατί ήρθανε αυτοί οι άνθρωποι εδώ, πως ήρθανε ο καθένας έχει να πει μια διαφορετική ιστορία. [ ]» Τη ρωτάω πως προσεγγίσανε τους μετανάστες. «Η αλήθεια είναι ότι στην αρχή είχαμε διάφορες αρνητικές αντιδράσεις, με την έννοια του ότι στην αρχή, δεν ήξεραν τι κάνουμε, τι είναι το θέατρο, λέγανε τι κάνουν αυτοί, τελετές βουντού, πολλοί νομίζανε ότι ήταν ένας τεράστιος οίκος ανοχής, βαρούσανε πόρτες να μπούνε μέσα [ ] Η αλήθεια είναι ότι δεν έρχονται από μόνοι τους οι άνθρωποι αυτοί εύκολα στο θέατρο. Νομίζουν ότι δεν τους αφορά. Πολλές φορές δεν ξέρουν τι είναι και υπάρχει και ένας φόβος ότι δεν ανήκουμε σε αυτή την κατάσταση ότι είναι κάτι ας πούμε που κάνουν οι άλλοι. Και αυτό είναι πολύ κακό, και μείς προσπαθούμε να το σπάσουμε αυτό με τη δουλειά μας Συνήθως αυτοί έρχονται σε group, δηλαδή είναι πιο εύκολο να τους προσεγγίσεις σαν 26

συνεντεύξεις / συζητήσεις group, να καλέσεις μια τάξη, μια παρέα Και φυσικά δεν γίνεται να έρθουν μόνοι τους, δεν θα έρθουν ποτέ οι άνθρωποι. Δεν είναι στην κουλτούρα τόσο πολύ. Είναι κάτι που το μαθαίνουν» Η Γ. αντιλαμβάνεται την συνεργασία με τα παιδιά από τον Αφγανιστάν και το Πακιστάν για την παράσταση και την έκθεση ως μια διαδικασία αλληλεπίδρασης. «το γεγονός ότι περπατάω στην πόλη και συναντάω συνεχώς διαφορετικούς ανθρώπους με προκαλεί πολύ αυτό, μου προκαλεί την περιέργεια να μάθω για αυτούς τι κάνουν στη ζωή τους, πως ζούνε, να μάθω την πραγματικότητα, γιατί αυτό που μεταφέρουν τα μίντια είναι όλα πολύ γενικοποιημένα, καθένας έχει έρθει εδώ και έχει ένα διαφορετικό background, [ ], είναι πολύ απογοητευτικό να αντιμετωπίζονται όλοι οι άνθρωποι ίδια [ ] πιστεύω ότι δεν πρέπει να είμαστε χωρισμένοι σε στρατόπεδα, αλλά ίσα-ίσα πρέπει να γνωρίσουμε ο ένας τον άλλον, στο κάτω- κάτω όλοι μαζί ζούμε. Εμένα με ενδιαφέρει να μαθαίνω πως ζούνε στο Αφγανιστάν, και πως ζούνε εδώ σε σχέση με αυτό [ ] από την άλλη πιστεύω ότι και συ μέσα από αυτό το πράγμα βοηθιέσαι, επιδρά πάνω σου και επηρεάζει την ζωή σου είναι πολύ σημαντικό.» Τη ρωτάω με ποιόν τρόπο εντάσσονται μέσα από αυτές τις διαδικασίες. Μου απαντάει: «Να στο πω απλά έχουν την ευκαιρία να μιλήσουν. Μην ξεχνάμε ότι όταν ζεις σε μια ξένη χώρα και είσαι μετανάστης, δεν έχεις απαραίτητα την ευκαιρία να μιλήσεις να εκφραστείς πραγματικά και με το σώμα και με την ψυχή. Το θέατρο σου δίνει αυτήν την δυνατότητα. Έχεις την ευκαιρία να ανέβεις στη σκηνή και να μιλήσεις για τη ζωή σου, για αυτά που σε απασχολούνε, το να αφηγηθείς ένα κομμάτι από την ζωή σου, το οποίο νομίζω ότι είναι αναγκαίο, [ ]. Αλλάζει πάρα πολύ τους ανθρώπους μέσα στην καθημερινότητα τους, έχουν καλύτερη επικοινωνία μεταξύ τους, με εμάς. Γνωρίζουν καλύτερα και την χώρα στην οποία βρίσκονται μέσα από αυτό. Και με τις φωτογραφίες που παίρνουν για την έκθεση, κινούνται στην πόλη, παίρνουν φωτογραφίες.» 27