Οπτική Επικοινωνία Γραφιστική & Επικοινωνία 1

Οπτική Επικοινωνία Γραφιστική & Επικοινωνία 1

Η έννοια του ίχνους Κάθε μορφή επικοινωνίας απαιτεί (τουλάχιστον) ένα πομπό ένα μέσο κι ένα δέκτη. Ο άνθρωπος σε μια απόπειρα εξερεύνησης του περιβάλλοντός του, αναζητά τρόπους επικοινωνίας με τους άλλους ανθρώπους, αλλά και με τη φύση, με το πνεύμα, με το θείο. Τα πρώτα ίχνη γραφής που έχουν ανακαλυφθεί είναι οι σπηλαιογραφίες του Λασκό στη Γαλλία που χρονολογούνται περίπου στο 25.000 π.χ. και της Αλταμίρα στην Ισπανία (9.000-17.000 π.χ.). Εκεί παρατηρείται η πρώτη επιθυμία καταγραφής του περιβάλλοντος. Το βαθύτερες σκέψεις του. Ένα γεωμετρικό σχήμα πάνω σ ένα αγγείο καθημερινής χρήσης ή στην επιφάνεια ενός οστέινου εργαλείου, με την τεχνική των απλών εγχαράξεων, δεν τελειοποιεί μόνο το σκεύος ή το εργαλείο, αλλά το ομορφαίνει και του δίνει ένα νόημα που ξεπερνά την αδρανή πρώτη ύλη και κινείται στην πνευματική σφαίρα. 1 Η χάραξη μιας εικόνας με συγκεκριμένη σημασία πάνω σε μια επιφάνεια, αποτελεί την απαρχή ενός συστήματος γραφής. Το παλαιότερο γνωστό σύστημα γραφής είναι η σφηνοειδής σουμεριακή. Το όνομά της οφείλεται στην τριγωνική φόρμα που χαρακτηρίζει το περίγραμμα των σημείων της. Η σφηνοειδής γραφή δεν είναι το ξεκίνημα Πινακίδα οικονομικού περιεχομένου σφηνοειδούς γραφής από ψημένη άργιλο 2364-2359 π.χ. Σπηλαιογραφία της Αλταμίρα 12000 χρόνια πριν Σπήλαιο Νίο στα Πυρηναία κίνητρο της καταγραφής παραμένει άγνωστο: δέηση στους θεούς για επιστρέψουν την επομένη με πολλά θηράματα από το κυνήγι; Διάθεση περιγραφής του σημερινού θηράματος σε όσους έμειναν πίσω και δεν το είδαν ζωντανό; Καταμέτρηση των αποτελεσμάτων του κυνηγίου; Σε όλες τις περιπτώσεις, το μέσο της επικοινωνίας είναι το τοίχωμα του σπηλαίου, πομπός είναι ο «ζωγράφος» και δέκτης άλλοι άνθρωποι ή οι θεοί, ανάλογα με το σκοπό της σχεδίασης. Το απεικονιζόμενο ζώο αποτελεί ένα σύμβολο. Στο Σέσκλο, στη Νεολιθική Ελλάδα (5.000-6.000 π.χ.) έχουμε τα πρώτα χαράγματα σε οστά και πηλό σε σχήματα που δεν έχουν ακόμη αποκρυπτογραφηθεί. Η διακοσμητική, γραπτή ή εγχάρακτη, είναι ένα στοιχείο βαθιά ριζωμένο στη παλαιολιθική παράδοση, που φτάνει ως τη Νεολιθική περίοδο και ολοένα μεταμορφώνεται, βοηθώντας τον άνθρωπο να εκφράσει, πότε συγκεκριμένα και πότε συμβολικά, τις αλλά το αποτέλεσμα της εξέλιξης των συμβόλων από την εικονική αναπαράσταση στη γραφιστική εξέλιξη. 2 Η γραφή & η αναπαραγωγή της Μια γραφή μπορεί να εκφράζει έννοιες, λέξεις ή φθόγγους. Κάθε σύμβολο αντιστοιχεί σε ένα από τα παραπάνω στοιχεία. Το ελληνικό αλφάβητο είναι το πρώτο «μοντέρνο» αλφάβητο στην ιστορία της γραφής (περίπου 1.000 π.χ ). Η εξέλιξη της ελληνικής γραφής από τα κεφαλαία στα πεζά ξεκίνησε τον 4ο αιώνα π.χ και χρειάστηκε περίπου 12 αιώνες για να αποκτήσει μια οριστική μορφή. Το πέρασμα από τα κεφαλαία στα πεζά οφείλεται στην ανάγκη δημιουργίας μιας ταχύτερης γραφής. Οι αρχαίοι Έλληνες γνώριζαν μόνο δυο τεχνικές διαδικασίες αναπαραγωγής: τη χύτευση και το αποτύπωμα. Ο μπρούντζος, ο πηλός και τα νομίσματα ήταν τα μόνα έργα τέχνης που αναπαράγονταν σε σειρά. Τα υπόλοιπα έβγαιναν σε ένα αντίτυπο και δεν υπήρχε τεχνική αναπαραγωγής τους. Με τη χαρακτική στο ξύλο (γκραβούρα), γίνεται για πρώτη φορά δυνατή η αναπαραγωγή της ζωγραφικής, πολύ προτού η τυπογραφία καταστήσει εφικτή την αναπαραγωγή της γραφής. Η λογοτεχνία υπέστη τεράστιες μεταβολές από την εισαγωγή της τυπογραφίας, δηλαδή από την μηχανική αναπαραγωγή της γραφής. Το Μεσαίωνα, εφευρέθηκε η χαρακτική σε χαλκό και σε άλλα υλικά και τον 19ο αιώνα, εφευρέθηκε η λιθογραφία. Οπτική Επικοινωνία Γραφιστική & Επικοινωνία 2

πιστά αντίγραφα των χειρόγραφων γραμμάτων. Η μηχανική αναπαραγωγή του εγγράφου θεωρούνταν κατασκεύασμα του διαβόλου και ο Γουτεμβέργιος κινδύνευσε επανειλημένα να βρεθεί στην πυρά. Ο επικοινωνιακός χαρακτήρας της Γραφιστικής Τα τυπωμένα κείμενα διακοσμούνταν με εικόνες, που χρησιμοποιούνταν σα σφραγίδες χαραγμένες σε ξύλο. Από αυτές τις μεθόδους προέκυπτε περιορισμένος αριθμός αντιτύπων και για το «στήσιμο» κάθε σελίδας προς εκτύπωση, ο τυπογράφος και ο χαράκτης εργάζονταν αρκετές ώρες. Η εκτυπωτική μέθοδος που χρησιμοποιείται σήμερα στο σύνολο σχεδόν των εντύπων ευρείας κυκλοφορίας είναι η όφσετ. Η ευχρηστία της όφσετ σε συνδυασμό με την εισαγωγή των Η/Υ στο χώρο του σχεδιασμού και της αναπαραγωγής του Η εφεύρεση της τυπογραφίας είναι μια τομή στην παγκόσμια ιστορία της γραφής. Το 1442 ο Γουτεμβέργιος, επίσημος εφευρέτης της τυπογραφικής μεθόδου που χρησιμοποιεί κινητά μεταλλικά στοιχεία, ιδρύει στην Μαγνεντία της Γερμανίας το πρώτο τυπογραφικό εργαστήριο και το 1448 τυπώνει με το συνέταιρό του J. Fust την περίφημη «Βίβλο» των 42 γραμμών. Τα πρώτα τυπογραφικά στοιχεία ήταν εντύπου, το έχει οδηγήσει από τη δεκαετία του 1990 σε νέες συνθετικές και αισθητικές κατευθύνσεις. Η βελτίωση της αισθητικής και η απελευθέρωση της σύνθεσης από τεχνικούς περιορισμούς συνδέονται ευθέως με την αμεσότητα και την αποτελεσματικότητα του μηνύματος της επικοινωνίας. Η «νέα» μορφή της επικοινωνίας που προκύπτει από το συνδυασμό γραμμάτων και εικόνας σε μια επιφάνεια με συγκεκριμένα όρια (κάδρο) κάνει τον επαγγελματικό κλάδο Οπτική Επικοινωνία Γραφιστική & Επικοινωνία 3

της γραφιστικής δημοφιλή. Μέχρι τη δεκαετία του 1960 οι διαφημίσεις σχεδιάζονταν από ζωγράφους. Αντίθετα με τη ζωγραφική που είναι εικαστική τέχνη, η γραφιστική είναι εφαρμοσμένη τέχνη. Ο ρόλος του γραφίστα βρίσκεται κάπου ανάμεσα σε αυτόν του καλλιτέχνη και του τεχνίτη. Συνδυάζει γνώσεις ζωγραφικής και σύνθεσης λαμβάνοντας πάντα υπόψη τους κανόνες αναγνωσιμότητας του μηνύματος. Παραδοσιακά ο ρόλος της γραφιστικής είναι διαφημιστικός. Ακόμα κι αν ο στόχος της διαφήμισης δεν είναι οικονομικός είναι απαραίτητη η επικοινωνία συγκεκριμένου μηνύματος στο υποψήφιο κοινό. Γραφιστική & Εικαστικές Τέχνες Ο Μπρέχτ είπε ότι «από τότε που το έργο τέχνης εμπορικοποιείται, δεν μπορεί πια να του αποδοθεί η έννοια του έργου τέχνης». 3 Όλοι οι αναλυτές συμφωνούν με τον Raymonde Moulin 4 στο ότι «για να εισαχθεί ένα αντικείμενο στον κόσμο της τέχνης πρέπει να είναι μοναδικό ή τουλάχιστον σπάνιο. Η καλλιτεχνική ταυτότητα (επωνυμία) επικυρώνει τη μοναδικότητα του προϊόντος. Η καλλιτεχνική σπανιότητα τονίζεται σκόπιμα για οικονομικούς λόγους». Ο Marcel Duchamp είχε προβλέψει ότι: «η σπανιότητα δίνει την καλλιτεχνική ταυτότητα». Κάπου εκεί ενδιάμεσα βρίσκεται και το αντικείμενο της γραφιστικής. Αναφορικά με το παράδειγμα της αφίσας, παρατηρείται ότι στις παλιές αφίσες που δεν είχαν καλλιτεχνικές φιλοδοξίες και ο χαρακτήρας τους ήταν καθαρά διαφημιστικός, αποδίδεται σήμερα καλλιτεχνική αξία, λόγω της σπανιότητάς τους. Αντίθετα, παρατηρώντας έναν πίνακα εκτεθειμένο σε γκαλερί, συχνά αναρωτιόμαστε τί είναι εκείνο που τον διαφοροποιεί από την εμπορική αφίσα, αφού η αισθητική και η μέθοδος δημιουργίας τους είναι οι ίδιες. Έτσι, το αντικείμενο αφίσα, έχει διπλό ρόλο. Το ίδιο συμβαίνει και στη φωτογραφία και γίνεται ευκολότερα αντιληπτό στο φωτογραφικό πορτραίτο: άλλοτε λειτουργεί ως αντικείμενο λατρείας ενός αγαπημένου προσώπου (του εικονιζόμενου) και άλλοτε ως μοντέλο εικαστικής δημιουργίας με άψογη τεχνική και ιδιαίτερη χρήση του φωτός. Όσο η τεχνολογία γίνεται φιλικότερη στο χρήστη τόσο ο διαχωρισμός μεταξύ οικιακού και καλλιτεχνικού θολώνει. Αν μπορούσαμε να συγκρίνουμε τη γλώσσα μιας εικαστικής τέχνης με τη γλώσσα της γραφιστικής, θα λέγαμε ότι αυτή η τελευταία προσεγγίζει περισσότερο την αργκό. Είναι βγαλμένη από την καθημερινή ζωή και έχει σα στόχο να μιλά γρήγορα και ουσιαστικά. Είναι αποκομμένη από νοηματικές φλυαρίες, διότι πρέπει να γίνεται άμεσα αντιληπτή. Τα μηνύματά της είναι συνήθως δυνατά και ξεκάθαρα. Ο χώρος προβολής του αντικειμένου ορίζει συχνά και το χαρακτήρα του. Η γκαλερί απευθύνεται σε λίγους και το ό,τιδήποτε εκτίθεται εκεί γίνεται αυτόματα αντιληπτό ως έργο τέχνης. Το μουσείο επίσης. Παραδοσιακά οι πίνακες ζωγραφικής απευθύνονται σε περιορισμένο αριθμό θεατών. Το γεγονός ότι από το 19ο Οπτική Επικοινωνία Γραφιστική & Επικοινωνία 4

αιώνα ένα μεγάλο κοινό τους κοιτάζει ταυτόχρονα είναι ένα πρώτο σύμπτωμα της κρίσης της ζωγραφικής, η οποία δεν προκλήθηκε μόνο από την εφεύρεση της φωτογραφίας, αλλά μ ένα τρόπο σχετικά ανεξάρτητο απ αυτή την ανακάλυψη, από την αξίωση του έργου τέχνης να απευθύνεται στις μάζες. Διότι ακριβώς η ζωγραφική δεν έχει τη δυνατότητα να προσφέρει υλικό προς μαζική ταυτόχρονη αποδοχή, με τον τρόπο που το έκανε πάντα η αρχιτεκτονική και για κάποια περίοδο η επική ποίηση και όπως συμβαίνει σήμερα στον κινηματογράφο 5. Αντίθετα με τη ζωγραφική, η αφίσα και ιδιαίτερα η γιγαντοαφίσα σχεδιάζονται με στόχο να γίνουν αποδεκτές από το πλατύ κοινό και μάλιστα άμεσα, χωρίς σύνθετες εγκεφαλικές διεργασίες από την πλευρά του κοινού. Η ουσιαστική διαφορά ανάμεσα σε ένα έργο γραφιστικής όπως η αφίσα και σ ένα έργο ζωγραφικής είναι επικοινωνιακή. Παρόλο που τεχνικά και αισθητικά μπορεί να χρησιμοποιούν τους ίδιους κανόνες και τεχνικές το εννοιολογικό περιεχόμενό τους είναι διαφορετικού τύπου. Η γραφιστική, ως εφαρμοσμένη τέχνη, επιδιώκει να περνά ξεκάθαρα μηνύματα στο κοινό, όπου εικόνες και γράμματα μπορεί να συνεργάζονται για την επίτευξη αυτού του στόχου. Πρέπει ο θεατής με μια ματιά να κατανοεί το περιεχόμενο του μηνύματος. Η ζωγραφική από την άλλη μεριά, ως «καθαρή» τέχνη, αποτελεί το πεδίο έκφρασης του δημιουργού της, με αποτέλεσμα συχνά να ναρκισσεύεται. Είναι το αποτέλεσμα της συνήθως υποσυνείδητης- ασχολίας του καλλιτέχνη με τον εαυτό του και ως τέτοια απαιτεί από τον εξωτερικό θεατή μια προσπάθεια για να κατανοήσει το περιεχόμενό της. Έτσι, ο θεατής μπαίνει στη λογική να μαντέψει «τί θέλει να πει ο καλλιτέχνης;», παρόλο που είναι πιθανό ο «καλλιτέχνης» να μην επιθυμεί να πει τίποτα. Ο Alan Fletcher υποστηρίζει ότι: «ένας σχεδιαστής περνάει τον περισσότερο χρόνο του προσπαθώντας να λύσει τα προβλήματα άλλων. Ένας καλλιτέχνης νοιάζεται να λύσει μόνο το δικό του πρόβλημα» 6. Αν αποδεχτούμε ότι το μεγαλύτερο μουσείο γραφιστικής είναι το σούπερ μάρκετ (ετικέτες, συσκευασίες, αποδείξεις,...) ή ακόμα το αστικό περιβάλλον (γιγαντοαφίσες, σήματα τροχαίας-σύγχρονα ιερογλυφικά, γκράφιτι, βιτρίνες καταστημάτων, περίπτερα,...), καταλαβαίνουμε εύκολα ότι η Εφαρμοσμένη Τέχνη Γραφιστική αποποιείται τον καλλιτεχνικό, δυνάμει ναρκισσιστικό χαρακτήρα της Εικαστικής Τέχνης και μπαίνει στην υπηρεσία του πολίτη, του διαφημιστή, του βιομηχάνου που προβάλλει το προϊόν του, του χούλιγκαν που χαράζει το όνομα της ομάδα του ή του αναρχικού που γράφει συνθήματα με σπρέι στον τοίχο του Πολυτεχνείου. Η γραφιστική χάνει τον προσωπολατρικό χαρακτήρα της τέχνης. Το βάρος μετατίθεται-περνά από το πρόσωπο του δημιουργού στη δύναμη του μηνύματος. Επίσης, το οπτικό αποτέλεσμα συνδέεται συχνότερα με το διαφημιζόμενο προϊόν παρά με το πρόσωπο του σχεδιαστή του. Υποσημειώσεις 1. Τάκης Κατσουλίδης, Το Σχέδιο του Γράμματος, Εκδόσεις Καστανιώτη. 2. Τάκης Κατσουλίδης, Το Σχέδιο του Γράμματος, Εκδόσεις Καστανιώτη. 3. Bertold Brecht, Der Dreigroschenprozeb, Berlin, Kiepenheuer, 1931. 4. Raymonde Moulin, Le Marché de l art. Mondialisation et nouvelles technologies, Flammarion, coll. Dominos, 2000. 5. Walter Benjamin, L OEUVRE D ART A L EPOQUE DE SA RE- PRODUCTIBILITE TECHNIQUE. 6. Alan Fletcher, συνέντευξη στο περιοδικό Cool:2, Αύγουστος 2004. Οπτική Επικοινωνία Γραφιστική & Επικοινωνία 5