Η εκτός Αθηνών σκηνική παρουσία του θιάσου της Ελένης Χαλκούση: Οι περιοδείες της

Η εκτός Αθηνών σκηνική παρουσία του θιάσου της Ελένης Χαλκούση: Οι περιοδείες της «Δύο πράγματα δεν θα ξεχάσω, όσα χρόνια κι αν περάσουν, από εκείνη την πρώτη μου τουρνέ. Το ξενοδοχείο του Λαυρίου, όπου μέναμε, και τους τοίχους των υπνοδωματίων του. Οι διάφοροι ξένοι τεχνικοί που είχαν περάσει από κει για τις ανάγκες των μεταλλείων είχαν ζωγραφίσει πάνω από τα κρεβάτια τους παντός είδους και διαστάσεων κοριούς, απ αυτούς που αφθονούσαν στα κρεβάτια, στο πάτωμα, στην οροφή, παντού». 1 Οι ανεξίτηλες μνήμες, που σημειώνει η Ελένη Χαλκούση στο Θεατρικό της Ημερολόγιο από την πρώτη περιοδεία της, δεν έχουν να κάνουν με την ίδια τη σκηνική πράξη. Με οδηγό την ηθοποιό καλούμαστε να παρακολουθήσουμε μια πτυχή από την ελληνική θεατρική ζωή του Μεσοπολέμου. Και οι αποσπασματικές, ενίοτε θολές αυτοβιογραφικές αφηγήσεις της μαρτυρίες που αναπόφευκτα δεν μπορούμε να εμπιστευτούμε χωρίς τεκμηρίωση αποτελούν εξαιρετικά χρήσιμους δείκτες για να μη χάνουμε τον προσανατολισμό μας. Οι διαδρομές και οι σταθμοί, οι τόποι και οι χρόνοι των περιπλανήσεων του θιάσου της Κωνσταντινουπολίτισσας Ζαππίδας, δηλαδή μια πρωτοβάθμια καταγραφή των μετακινήσεών του στα διάφορα σημεία του ελληνικού χάρτη, είναι ο πρωταρχικός στόχος αυτής της εργασίας. Μερικές νύξεις για τα σκηνικά και τα κοστούμια, για τα συχνά αυτοσχέδια θεατράκια που φιλοξενούσαν τις παραστάσεις και μυούσαν το εν πολλοίς ακόμα απαίδευτο ελληνικό κοινό στην τέχνη του θεάτρου, καθώς και ο αντίκτυπος των παραστάσεων του θιάσου στα δημοσιεύματα της εποχής, συμπληρώνουν το υλικό που θα αποπειραθούμε να συγκεντρώσουμε και να ανασυνθέσουμε. Οι συγγραφείς και οι τίτλοι των έργων που παραστάθηκαν καταγράφονται στο βαθμό που το επιτρέπουν οι διαθέσιμες μαρτυρίες και στη συνέχεια σχολιάζονται οι επιλογές του ρεπερτορίου. 2 Εικόνες όπως εκείνη του ξενοδοχείου του Λαυρίου, που αναδύονται μέσα από τα αυτοβιογραφικά σχόλια της ηθοποιού, μας δίνουν το μέτρο, για να μην υποτιμούμε τις αντιξοότητες, που σάρκαζαν ειρωνικά απέναντι στα μεγαλόπνοα σχέδια και τους τολμηρούς οραματισμούς των νέων πρωτοπόρων εργατών του θεάτρου, ανάμεσα στους οποίους συγκαταλέγεται η απόφοιτος του Ωδείου των Παρισίων, από τα μέσα 1 Ελένη Χαλκούση, Θεατρικό Ημερολόγιο, Αθήνα, Κάκτος, 1981, σ. 198. 2 Όταν οι μαρτυρίες δεν παραδίδουν το όνομα του συγγραφέα χρησιμοποιώ την συντομογραφία [χ.σ.], ενώ στις περιπτώσεις που μπορώ να ταυτίσω τον τίτλο του έργου με κάποιο γνωστό δραματουργό, συμπληρώνω το όνομά του σιωπηρά. 1

της δεκαετίας του 1920. 3 Την πρώτη τουρνέ στο Λαύριο πρέπει να την τοποθετήσουμε στις αρχές του 1928, όταν η Χαλκούση έχει αποχωρίσει από τον θίασο των Νέων: στα μέσα του Γενάρη αυτής της χρονιάς πρωταγωνιστεί στη Στέλλα Βιολάντη, του Ξενόπουλου, με δικό της θίασο, στο Δημοτικό Θέατρο του Πειραιά. 4 Στα τελευταία χρόνια της δεκαετίας του 1920, καθώς ξεσπά η μεγάλη μεσοπολεμική κρίση του θεάτρου στην Αθήνα, η νεαρή ηθοποιός προσπαθώντας να «ανασυγκροτηθεί», όπως λέει η ίδια, πήρε «το δρόμο της επαρχίας», όπως έκαναν ακόμα και οι βεντέτες της εποχής. 5 Το καλοκαίρι του 1928 βρέθηκε στη Θεσσαλονίκη, όπου σε συνεργασία με τον Λουδοβίκο Λούη, άλλοτε ζεν-πρεμιέ του θιάσου της Κυβέλης, δίνουν μια «θριαμβευτική», σειρά παραστάσεων. 6 Κάπου εδώ λοιπόν ξεκινά και η δική μας περιπλάνηση. Ακολουθώντας τον θίασο θα φτάσουμε περίπου μέχρι το τέλος του 1935, όπου φαίνεται να σταματούν οι προσπάθειες της 3 Ο Φώτος Πολίτης, «Εθνικόν Θέατρον», Ελεύθερον Βήμα, Δεκ. 1927, στο Θεατρικές Επιφυλλίδες, Αθήνα, Γαλαξίας, 1964, σσ.144-151: 151, συγκαταλέγει τον θίασο των Νέων στους μικρούς θιάσους «που θα έπρεπε να υποστηριχτούν» για να αναπτυχθεί η θεατρική ζωή του τόπου. Την πρώτη παρουσία της Χαλκούση στην Αθήνα με τον θίασο των Νέων έχει ερευνήσει ο Μανώλης Σειραγάκης, «Ο Γιάννης Σιδέρης και ο θίασος των Νέων: Μια θαμπή πηγή», Παράβασις, τόμ. 2, 1998, σσ. 181-211: 192-196. Βλ. επίσης, Αρετή Βασιλείου, Εκσυγχρονισμός ή παράδοση; Το θέατρο πρόζας στην Αθήνα του Μεσοπολέμου, Αθήνα, Μεταίχμιο, 2004, σσ. 39-41. 4 Αγγελική Κωνστάντιου, Το Δημοτικό Θέατρο Πειραιά: 1923 έως Απρίλιος 1941, Διπλωματική εργασία, Τμήμα θεατρικών Σπουδών, ΕΚΠΑ, Αθήνα, 2009, σ. 95 του Παραστασιολογίου. Ακολουθούν μερικές ακόμα παραστάσεις μέσα στο πρώτο δίμηνο, καθώς και τον Απρίλη του 1928, ό. π., σσ. 96-97. Το ρεπερτόριο περιλαμβάνει πολλά από τα έργα που συναντάμε λίγους μήνες αργότερα στη Θεσσαλονίκη, τόσο από το ευρωπαϊκό όσο και από το ελληνικό δραματολόγιο: Fl. Barclay, Όταν οι γυναίκες αγαπούν, G. De Porto-Riche, Τα περασμένα, Oscar Wilde, Σαλώμη, Δ. Μπόγρης, Τ αρραβωνιάσματα, κ. ά. 5 Χαλκούση, ό. π., σ. 45. Βασιλείου, ό. π., σσ. 48-49. 6 «Επιτυχημένες περιοδείες θριαμβευτικές θα μπορούσα να πω ήταν, δύο χρόνια αργότερα, αυτές που έκανα το καλοκαίρι του 1928 στη Θεσσαλονίκη και συνεχίστηκαν το χειμώνα του 1929 στα νησιά του Αιγαίου: Σύρο-Σάμο-Χίο-Μυτιλήνη», Χαλκούση, ό. π., σ. 199. Η ηθοποιός θυμάται σωστά για το καλοκαίρι του 1928 στη Θεσσαλονίκη, όπως τεκμηριώνεται από την έρευνα στον τοπικό τύπο που πραγματοποιήθηκε σε παλαιότερη εργασία μου, βλ. Κωνσταντίνα Ριτσάτου, «Η Ελένη Χαλκούση στο θέατρο και στον κινηματογράφο» στο Χριστίνα Αδάμου (επιμ.), Ο ηθοποιός ανάμεσα στη σκηνή και στην οθόνη, Αθήνα, Καστανιώτης, 2008, σσ. 226-241. Τα προγράμματα που σώζονται στο Θεατρικό Μουσείο και καταγράφονται στην πτυχιακή εργασία της Μαρίας Καρύδη, Ελένη Χαλκούση, Τμήμα Θεατρικών Σπουδών, ΕΚΠΑ, Αθήνα 2012, σσ. 31-38, δημιουργούν μεγάλη σύγχυση, σχετικά με την περιοδεία στη Θεσσαλονίκη. Σε μερικά από αυτά δεν αναγράφεται η ακριβής ημερομηνία, αλλά μόνο ο τόπος και το έτος, ωστόσο εύκολα μπορεί να ταυτιστεί το έργο με τα ευρήματα από τον τοπικό τύπο στην εργασία μου (π. χ. η παράσταση της Στέλλας Βιολάντη, στις 3.9.1928). Αντίθετα, μερικά προγράμματα παρουσιάζουν πλήρη ημερομηνία (ό. π., σσ. 36-38) αλλά δεν αντιστοιχούν σε παραστάσεις στη Θεσσαλονίκη, (π. χ. το έργο, Τα περασμένα, του Georges de Porto-Riche, σύμφωνα με το πρόγραμμα του Θεατρικού Μουσείου, δόθηκε στο Νέον Φάληρον στις 8.11.1928, ενώ η έρευνά μου διαπιστώνει την ίδια παράσταση πολύ νωρίτερα, 1.9.1928). Κατά πάσα πιθανότητα πρόκειται για προγράμματα που τυπώθηκαν πριν από την υλοποίηση της περιοδείας. Εξάλλου είναι πολύ δύσκολο να δίνεται μια μεγάλη σειρά παραστάσεων σε ένα θερινό θέατρο, Νοέμβρη μήνα σε μια πόλη του ελληνικού Βορρά. Επιπλέον, από την εφ. Ελεύθερον Βήμα, 2.10.1928, μαθαίνουμε ότι η σύμπραξη Χαλκούση-Λούη, μετά το τέλος των παραστάσεων στη Θεσσαλονίκη, διαλύθηκε, και τα κυριότερα πρόσωπα ήρθαν στην Αθήνα, ενώ το Νοέμβρη του 1928 ο θίασος της Χαλκούση δίνει σειρά παραστάσεων στο Δημοτικό Θέατρο του Πειραιά, βλ. εφ. Ελεύθερον Βήμα, 3.11.1928 και παρακάτω στην παρούσα εργασία. 2

ηθοποιού να βρίσκεται μόνη ή μαζί με συνεργάτες στο θιασαρχικό τιμόνι. Την επόμενη χρονιά, αρχίζει η συνεργασία της με το «ιερό τέρας», όπως την ονομάζει η ίδια, τη Μαρίκα Κοτοπούλη. 7 Επομένως μας απασχολεί μια οκταετία περίπου (1928-1935) κατά την οποία η Χαλκούση, όχι πάντα με τους ίδιους συνοδοιπόρους, οργώνει την ελληνική επαρχία. Τα προγράμματα που σώζονται στο Θεατρικό Μουσείο και στο ΕΛΙΑ, δεν αποτελούν πάντα ένα στέρεο και ασφαλές έδαφος, καθώς η έρευνα διαπίστωσε συχνά αντιφάσεις αλλά και μεγάλα κενά που απειλούν να καταποντίσουν το ερευνητικό μας σκαρί. Ωστόσο σε μερικές περιπτώσεις παραμένουν η μοναδική, επί του παρόντος, διαθέσιμη μαρτυρία. Ο αθηναϊκός τύπος συμβάλλει στη διαμόρφωση μιας εικόνας, αλλά δεν παρακολουθεί πάντα με ακρίβεια, ούτε καταγράφει πλήρως και λεπτομερώς τις μετακινήσεις του θιάσου της Χαλκούση. Η συλλογή των διάσπαρτων δημοσιευμάτων στον τοπικό τύπο, από τις Σέρρες μέχρι το Ηράκλειο της Κρήτης και η τεκμηρίωση των πληροφοριών που μας παρέχουν, δηλαδή τα στοιχεία που θα οργανώσουν ένα πλήρες και αξιόπιστο Παραστασιολόγιο, δεν είναι βεβαίως ούτε απλή ούτε εύκολη υπόθεση. 8 Η παρούσα εργασία ιχνηλατεί το τοπίο αλλά παραμένει ατελής, καθώς παραπέρα διερεύνηση, σε ερευνητικά δυσπρόσιτες περιοχές της Ελλάδας, δεν αποκλείει καθόλου να συμπληρωθούν ή ακόμα και να αναθεωρηθούν τα δικά μου συμπεράσματα. Πιάνουμε λοιπόν το νήμα από τις πρώτες μέρες του 1928: Η αρχή έγινε, όπως είπαμε, στο Δημοτικό Θέατρο του Πειραιά (Γενάρης-Φλεβάρης, αλλά και Απρίλης), στη συνέχεια εκτός από το Λαύριο, ο θίασος της Χαλκούση πέρασε από τη Σάμο. 9 Μετά τη Θεσσαλονίκη, όπου έδωσε παραστάσεις Αύγουστο και Σεπτέμβριο, 10 επιστρέφει σχεδόν ολόκληρο το Νοέμβριο στον Πειραιά, όπου συμπράττει ξανά με τον 7 Χαλκούση, ό. π., σ. 52. Η συνεργασία με την Κοτοπούλη φτάνει μέχρι το φθινόπωρο του 1944. Στη συνέχεια η Χαλκούση μπαίνει στο Εθνικό Θέατρο, όταν διευθυντής είναι ο Γιώργος Θεοτοκάς, την άνοιξη του 1945. Στον τελευταίο, ομολογεί η ίδια, ότι οφείλει το έναυσμα για να γράψει, βλ. ό. π., σ. 51. 8 Το έδαφος έχουν αρχίσει να ξεχερσώνουν οι εργασίες που εκπονούν οι φοιτητές του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών της Αθήνας, τα ονόματα των οποίων μνημονεύονται εδώ στην αρμόζουσα κάθε φορά θέση. Ευχαριστώ την Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, η οποία έθεσε στη διάθεσή μου αυτό το υλικό. Ευχαριστώ επίσης, την Α. Βασιλείου που μοιράστηκε μαζί μου τα ευρήματα από τη δική της έρευνα στην εφ. Ελεύθερον Βήμα. 9 Ένα πρόγραμμα του Θεατρικού Μουσείου, χωρίς ακριβή ημερομηνία, πιστοποιεί το πέρασμα του θιάσου από το θέατρο Αττικόν της Σάμου το 1928, με το έργο Όταν οι γυναίκες αγαπούν της Florence Luisa Barclay. Η εφημερίδα το Αιγαίο (Σάμου), 3.9.1935, μνημονεύει την παλαιότερη επίσκεψη του θιάσου που άφησε καλές εντυπώσεις, χωρίς να προσδιορίζει τη χρονιά. 10 Για την πλήρη καταγραφή των παραστάσεων, βλ. Ριτσάτου, ό. π., σσ. 239-240. 3

Λουδοβίκο Λούη 11 και τα Χριστούγεννα της ίδιας χρονιάς τους βρίσκουν στο Δημοτικό Θέατρο της όμορφης Σύρου. 12 Αυτή την εποχή το Δημοτικό Θέατρο του Πειραιά φαίνεται ότι άνοιγε τις πύλες του στο θίασο, αφού τον ξαναβρίσκουμε εδώ για τέσσερις παραστάσεις το Φλεβάρη του 1929. 13 Η χιώτικη ρίζα της Χαλκούση έλκει την ηθοποιό στον τόπο της καταγωγής της για τουλάχιστον τρεις περιοδείες. O τοπικός τύπος της Χίου επιβεβαιώνει την επίσκεψη του θιάσου (στα ονόματα των ηθοποιών βρίσκουμε ξανά τον Λ. Λούη), από τις αρχές μέχρι τα μέσα περίπου του Απριλίου του 1929. 14 «Με υπερηφάνειαν μεγάλην η πατρίδα μας υποδέχεται και σφίγγει στοργικά στην αγκαλιά της ένα από τα τιμημένα της παιδιά, αστέρι πραγματικό μέσα στην πλειάδα των αστέρων του καλλιτεχνικού θεατρικού μας στερεώματος, την καλλιτέχνιδα ηθοποιόν Ελένη Χαλκούση από τις πιο μορφωμένες ηθοποιούς της Ελληνικής σκηνής». 15 Στηριγμένοι κυρίως στις ειδήσεις του τοπικού τύπου και σε ένα μοναδικό πρόγραμμα από το ΕΛΙΑ, τεκμηριώνουμε το πέρασμα της Χαλκούση, σε σύμπραξη πάλι με τον Λουδοβίκο Λούη, από το θέατρο Σαπφώ ή και το Πάνθεον, στη Μυτιλήνη, τον Απρίλιο του ίδιου έτους. 16 Στο Θεατρικό της Ημερολόγιο αφιερώνει αρκετές σελίδες στην περιγραφή του επεισοδιακού γεύματος με τον Ηλία Βενέζη και τον Στράτη Μυριβήλη. 17 Το 11 Αγγελική Κωνστάντιου, ό. π., σσ. 97-99. 12 Χαλκούση, ό. π., σ. 200 και εφ. Ελεύθερον Βήμα, 19.12.1928, απ όπου μαθαίνουμε ότι εδώ και ένα εικοσαήμερο ο θίασος της Χαλκούση με τον Λούη, τον Παντόπουλο, τον Δαμάσκο, κ. ά. δίνει παραστάσεις στο θέατρο της Σύρου. Στην εφ. Ελεύθερον Βήμα, 21.2.1929, σημειώνεται ότι ο θίασος επέστρεψε από την Σύρο κι άρχισε παραστάσεις στον Πειραιά. 13 Εφ. Ελεύθερον Βήμα, 18.2.1929. Αγγελική Κωνστάντιου, ό. π., σ. 100. 14 Εφ. Ελεύθερον Βήμα, 21.2.1929, όπου σημειώνεται ότι ο θίασος θα αναχωρήσει από τον Πειραιά για Χίο και στη συνέχεια για Μυτιλήνη. Ειρήνη Σταμούλη, Η θεατρική ζωή στη Χίο 1908-1940, Διπλωματική εργασία, Τμήμα Θεατρικών Σπουδών, ΕΚΠΑ, Αθήνα, 2000, όπου η παραπομπή στην εφ. Νέα Χίος, έτος ΙΘ, αριθμός 2469 και 2471-2476. 15 Νέα Χίος, έτος ΙΘ, αριθμός 2471, το παράθεμα από την εργασία της Ειρήνης Σταμούλη, ό. π., σ. 33. 16 Η Παναγιώτα Ι. Καραμιχαλέλη, Το θέατρο στη Λέσβο, Διπλωματική εργασία τμήμα Θεατρικών Σπουδών, ΕΚΠΑ, Αθήνα 2007, σ. 102-103, ερευνά τον τοπικό τύπο της Μυτιλήνης και διαπιστώνει την παρουσία του θιάσου της Χαλκούση στο θέατρο Σαπφώ, το τελευταίο δεκαήμερο του Απρίλη του 1929. Στο ΕΛΙΑ εντοπίζεται ένα πρόγραμμα του 192; [κατά πάσα πιθανότητα 1929] με τον θίασο της Χαλκούση στο Πάνθεον, στη Μυτιλήνη, με το έργο [χ.σ.] Η αιώνια γυναίκα. Το ρεπερτόριο στη Μυτιλήνη περιλαμβάνει τα γνωστά από τη Θεσσαλονίκη έργα, τα οποία με τη σειρά που παραστάθηκαν είναι: Όταν οι γυναίκες αγαπούν της Florence Luisa Barclay, Μαριονέττες του Pierre Wolff, Η σονάτα του Κρόϋτζερ του Λ. Τολστόι, Βέρα Μίρτσεβα του Leon Ourmantsef, Υπουργείο έρωτος του Yves Mirande, Τζοκόντα του Ντ Ανούντσιο, Έλα να φύγουμε του Jean-Jacques Bernard, Η κυρία με τας καμελίας του Αλ Δουμά υιού, Τα περασμένα του Georges de Porto-Riche, τιμητική της Χαλκούση και αποχαιρετιστήρια παράσταση. 17 Πολύ κοντά, τότε, στην οδύνη της Μικρασιατικής καταστροφής, αξίζουν την προσοχή μας οι σημειώσεις της ηθοποιού: «Δίχως να ξεχαστεί τίποτε απ το Χθες, τα μάτια μας κι ο νους μας είναι ορθάνοιχτα για το Αύριο. Χωρίς να υποτιμάμε την Ανατολή, που μας εσφράγισε για πάντα την σάρκα 4

καλοκαίρι της ίδιας χρονιάς, (Ιούλιος 1929) διαπιστώνουμε το σύντομο πέρασμά της από την πόλη των Σερρών. 18 Ειδήσεις από το Ελεύθερον Βήμα, στα μέσα Μαρτίου του 1930, παρουσιάζουν τον θίασο της Χαλκούση στο Αγρίνιο 19 και το Ελληνικόν Θέατρον πιστοποιεί την παρουσία της αυτή τη χρονιά, στην τελετή του εορτασμού της 25 ης Μαρτίου, στο Μεσολόγγι. 20 Φαίνεται ότι η Λέσβος ήταν επίσης ένας αγαπημένος προορισμός, αφού το Νοέμβριο της ίδιας χρονιάς εμφανίζεται πάλι στο θέατρο Πάνθεον, για δεκαπέντε περίπου μέρες, μέχρι τις αρχές του Δεκέμβρη. 21 Ευρισκόμενη στον ελληνικό βορρά από τη Μυτιλήνη περνά στις Σέρρες, όπου τη συναντούμε ξανά το Γενάρη του 1931. 22 Από τη Μακεδονία μετακινείται στη Θεσσαλία, για να δώσει δεκαεπτά παραστάσεις στα Τρίκαλα. 23 Με συμπληρωμένο το ρεπερτόριο, την άνοιξη βρίσκεται πάλι στη Θεσσαλονίκη, στο στεγασμένο θέατρο, του Λευκού Πύργου, αυτή τη φορά. 24 Ο ερχομός του θιάσου αναγγέλλεται στις 23 και την καρδιά με καυτερό σίδερο, ο νους μας κι ο λογισμός μας είναι στραμμένοι στην Δύση», Χαλκούση, ό. π., σσ. 201-206: 201. 18 Εφ. Ελεύθερον Βήμα, 19.7.1929. Βασίλης Ι. Τζανακάρης, Το θέατρο, ο κινηματογράφος και οι παράξενες παραστάσεις εις την «καλλίστην πόλιν» των Σερρών, από τα τέλη του 19 ου αιώνα μέχρι το λυκόφως του 20ού, Σέρρες, Έκδοση περιοδικού Γιατί, 2003, σ. 82. Ο θίασος περνά μάλλον απαρατήρητος, καθώς η άφιξή του συμπίπτει με τις δημοτικές εκλογές εκείνης της χρονιάς. 19 Όπου «εκλήθη» από τον δήμαρχο Χρήστο Ευαγγελάτο, για τις εορτές της 25 ης Μαρτίου, Ελεύθερον Βήμα, 16.3.1930. 20 Εφ. Το Εληνικόν Θέατρον, αρ. 98, 15.5.1930. Πρωτοσέλιδη είδηση, με φωτογραφία της Χαλκούση, σημειώνει ότι η ηθοποιός κατέθεσε στέφανο στο ηρώο εκ μέρους του «Ελληνικού Θεάτρου» και αφιέρωσε λίγα συγκινητικά λόγια στους γνωστούς και άγνωστους ήρωες του Μεσολογγίου που έπεσαν για την ελευθερία παρατίθεται ολόκληρο το σημείωμα της ηθοποιού. 21 Παναγιώτα Ι. Καραμιχαλέλη, ό. π., σ. 105. Η έναρξη 20.11.1930 και αποχαιρετιστήρια παράσταση 4.12.1930. Η πληροφορία επιβεβαιώνεται από το Ελεύθερον Βήμα, 20.11.1930, όπου σημειώνονται οι ηθοποιοί του θιάσου: Ταβουλάρης, Καρούσος, Βενιέρης, Αυλωνίτης, Νέζερ (χωρίς τα μικρά τους ονόματα). 22 Βασίλης Ι. Τζανακάρης, ό. π., σ. 94. 23 Εφ. Ελεύθερον Βήμα, 8.2.1931. Στην ίδια εφημερίδα, στις 8.3.1931, βρίσκουμε άρθρο του μ.ρ. [Μιχαήλ Ροδάς], «Τα ελληνικά», όπου σημειώνει ότι το τρικαλινό περιοδικό Επαρχία των Ν. Παπά και Ν. Μούρα, σχολιάζει το ρεπερτόριο του θιάσου της Χαλκούση. Μερικές μέρες αργότερα, Ελεύθερον Βήμα, 12.3.1931, δημοσιεύεται επιστολή της Χαλκούση, από την Καρδίτσα, όπου η θιασάρχης απαντά στο εν λόγω άρθρο του περιοδικού και υπερασπίζεται όσα υποστήριξε σε διάλεξή της «Περί του μεταπολεμικού θεάτρου». Επιπλέον, πληροφορεί τους αναγνώστες για τις επιλογές του ρεπερτορίου της, που υποστηρίζουν και τα ελληνικά έργα: από τις 17 παραστάσεις στα Τρίκαλα, οι πέντε ήταν έργα του εγχώριου δραματολογίου. 24 Πέντε προγράμματα του Θεατρικού Μουσείου εμφανίζουν τον Θίασο της Έλενας Χαλκούση στη Θεσσαλονίκη, στις ημερομηνίες: 24, 25, 26, 28, 29.4.1931 και 15.5.1931, με το ρεπερτόριο: Leon Ourmantsef, Βέρα Μίρτσεβα, Yves Mirande, Υπουργείον έρωτος, Γκαίτε, Ιφιγένεια εν Ταύροις, [χ. σ.] Γδύσου και πέσε, Dario Nicodemi, Η έχθρα, Α. Θεοδωρίδη, Ο κύριος βουλευτής. Αποδελτιώθηκαν από την Δημοτική Βιβλιοθήκη της Θεσσαλονίκης, η Εφημερίς των Βαλκανίων και τα Μακεδονικά Νέα, τον Απρίλιο και τον Μάιο του 1931 και επιβεβαιώθηκε ότι ο θίασος της Ελένης Χαλκούση βρίσκεται στη συμπρωτεύουσα από 24.4.1931 μέχρι τα μέσα του Μάη (δεν πιστοποιήθηκε ακριβής ημερομηνία αναχώρησης, αλλά οι αγγελίες για παραστάσεις του θιάσου σταματούν στις 16.5.1931). Το ρεπερτόριο, πέρα από τους παραπάνω τίτλους, περιλαμβάνει: Florence Luisa Barclay, Όταν οι γυναίκες αγαπούν, [χ.σ.] Τα ωραιότερα μάτια του κόσμου, Lοuis Verneuil, Θα με παντρευτείς, [χ.σ.] Αιώνια γυναίκα, Α. Δουμά υιού, Η κυρία με τας καμελίας, μια «φιλολογική βραδιά» με τρία μονόπρακτα της 5

Μαρτίου και αποτελείται από τους κυρίους Καρούσο, Αρώνη, Αυλωνίτη, Νέζερ, Παπαδάκη και τις κυρίες Ιω. Κονταξή, Τζ. Νέζερ, Ανθή Μπασταλή, κ.ά. Ο τύπος της «περιφρονημένης συμπρωτεύουσας» υποδέχεται την «εκλεκτήν καλλιτέχνιδα» σαν «χελιδόνι μιας πνευματικής ανοίξεως» που θα «ταράξει τα λιμνάζοντα νερά της ξεγνοιασιάς και της νιρβάνας» και θα «τρίψη απ τα μάτια» των Θεσσαλονικέων «τις τσίμπλες του ύπνου». 25 Ο θίασος πέρασε και από την Κοζάνη και έδωσε παραστάσεις για δυο εβδομάδες, στο δεύτερο δεκαπενθήμερο του Ιουνίου του 1931. 26 Η χρονιά που εγκαινιάζεται το Εθνικό Θέατρο στην Αθήνα, το 1932, είναι μια «σκοτεινή χρονιά» για τον θίασο της Χαλκούση, γιατί οι μαρτυρίες μας είναι εξαιρετικά ισχνές: περιορίζονται επί του παρόντος σε ένα όλο κι όλο πρόγραμμα του Θεατρικού Μουσείου και λίγες ειδήσεις στον τύπο. Ωστόσο, τα ευρήματα είναι αξιοπρόσεκτα, καθώς παρουσιάζουν την Χαλκούση στην Κωνσταντινούπολη, στο Γαλλικό θέατρο του Πέραν να συνεργάζεται με τον θίασο του Τούρκου ηθοποιού Ραζίτ Ριζά και να πρωταγωνιστεί στην παράσταση του τρίπρακτου έργου του Σπύρου Μελά, Μια νύχτα μια ζωή. 27 Το Ελληνικόν Θέατρον σημειώνει ότι αυτό το έργο του Έλληνα συγγραφέα είναι ένα από τα «αρτιώτερα της νεοελληνικής θεατρικής φιλολογίας» και η παράσταση σημείωσε «καταπληκτικήν επιτυχίαν καλλιτεχνική και κοσμική» καθώς παρευρέθηκε η αφρόκρεμα της κοινωνίας της Πόλης. 28 Στηριγμένοι στα προγράμματα του Θεατρικού Μουσείου και του ΕΛΙΑ διαπιστώνουμε ότι το 1933 ο θίασος συνεργασίας Χαλκούση Αποστολίδη δίνει μια σημαντική σειρά παραστάσεων στο Ηράκλειο της Κρήτης. 29 Την ίδια χρονιά (το ντόπιας συγγραφέως, Μερόπης Βασιλικού, Λ. Τολστόϊ, Σονάτα του Κρόυτζερ, Γρ. Ξενόπουλου, Στέλλα Βιολάντη. Ακολούθησαν τρία ακόμα μονόπρακτα των τοπικών συγγραφέων Δέλιου, Αξιωτίδη και Θεοδωρίδη, τα οποία ξεσήκωσαν θύελλα διαμαρτυριών ακόμα και από δημοσιογράφους που υποστήριξαν τον θίασο της Χαλκούση, βλ. ενδεικτικά, εφ. Μακεδονικά Νέα, 17, 18 και 22.5.1931. 25 Γιόχαν, «Εφήμερον Ευχάριστα νέα», εφ. Μακεδονικά Νέα, 27.4.1931. 26 Εφ. Βόρειος Ελλάς, 13 και 28.6.1931, από την εργασία της Έρι Κύργια, ό. π., σσ. 95-96 και 167. Συγκεκριμένες πληροφορίες έχουμε μόνο για δυο έργα που εμφανίζονται πολύ τακτικά στο ρεπερτόριο του θιάσου: το Θα με παντρευτείς του Lοuis Verneuil και το Έρως κατασκόπου του François de Curel. 27 Το πρόγραμμα του Θεατρικού Μουσείου με ημερομηνία 24.4.1932 παρουσιάζει τον θίασο της Έλενας Χαλκούση στην «Τουρκία-Γαλλικό Θέατρο Άλσος Ραζίτ Ριζά». Το Ελεύθερον Βήμα, 3.5.1932, επιβεβαιώνει μερικώς την πληροφορία του προγράμματος: στην Κωνσταντινούπολη παραστάθηκε το έργο του Σπ. Μελά Μια νύχτα μια ζωή, αλλά από τον τούρκικο θίασο του Ρασίτ Ριζά, με τη συμμετοχή της Ελένης Χαλκούση. Η είδηση τεκμηριώνεται από Το Ελληνικόν Θέατρον, αρ. 146, 15.5.1932, σ. 3, όπου φωτογραφία της ηθοποιού με τον Ρασίτ Ριζά. Το εκτενές άρθρο αναφέρεται στη μεγάλη απήχηση που έχουν τα έργα του Σπ. Μελά, έξω από τα ελληνικά σύνορα και διευκρινίζει ότι στην παράσταση του Ρασίτ Ριζά, η Χαλκούση είχε αναλάβει τον πρωταγωνιστικό ρόλο παίζοντας στα ελληνικά, ενώ η ίδια συνεργάστηκε με τον καθηγητή και συγγραφέα Ισχάν Μπέη για τη μετάφραση του έργου στα τούρκικα. 28 Εφ. Το Ελληνικόν Θέατρον, αρ. 146, 15.5.1932, σ. 3. 29 Έξι προγράμματα του Θεατρικού Μουσείου σημειώνουν μόνο το έτος και το θέατρο Ολύμπια (χωρίς ένδειξη τόπου), ενώ τέσσερα ακόμα με τα ίδια στοιχεία συμπληρώνουν δίπλα την πόλη, το Ηράκλειο 6

Σεπτέμβριο), ο θίασος παίρνει τα ονόματα τριών συνεργατών: Χαλκούση-Λούη- Ραυτόπουλου και βρίσκεται στην Κεφαλονιά, στο Αργοστόλι. 30 Λίγο αργότερα δίνει ξανά παραστάσεις στο Δημοτικό Θέατρο του Πειραιά (Νοέμβριος 1933), αλλά τη θέση του Λούη έχει πάρει ο Αποστολίδης (θίασος Χαλκούση-Αποστολίδη- Ραυτόπουλου). 31 Στη συνέχεια είναι πολύ πιθανό, ο θίασος με την ίδια σύνθεση να επισκέφθηκε τον Βόλο. 32 Φαίνεται ότι αυτή η σύμπραξη Ελένης Χαλκούση -Γιάννη Αποστολίδη Ιωακείμ Ραυτόπουλου διατηρείται και την επόμενη χρονιά. Στο πρώτο τρίμηνο του 1934 ο θίασος βρίσκεται πάλι στο βορρά, εμφανίζεται στο θέατρο Αίγλη στην Καβάλα (Φλεβάρης-Μάρτης) και η είδηση του ερχομού του συνοδεύεται από εγκωμιαστικά σχόλια: «Ένας από τους εκλεκτότερους και αρτιώτερους θιάσους» που πέρασαν ποτέ από την πόλη. 33 Θα ακολουθήσει μια μεγάλη σειρά παραστάσεων δύο έργα κάθε βραδιά για τρεις περίπου εβδομάδες. 34 Προγράμματα του Θεατρικού Μουσείου και τοπικός τύπος τεκμηριώνουν, ότι τον Απρίλιο και Μάιο του 1934 ο θίασος με την ίδια σύνθεση βρίσκεται ξανά στη Λέσβο και δίνει παραστάσεις, για διάστημα σχεδόν ενός Κρήτης. Νομιμοποιούμαστε να υποθέσουμε ότι και τα δέκα προγράμματα αναφέρονται στον ίδιο τόπο. Το όνομα του θιάσου είναι τώρα Χαλκούση Αποστολίδη και τα έργα που παραστάθηκαν είναι: Jean Sarment, Τα ωραιότερα μάτια του κόσμου (μτφρ. Ε. Χαλκούση), Marcel Pagnol, Τοπάζ, Franz Arnold - Ernst Bach, Μια φορά το χρόνο, Παντελής Χόρν, Το μελτεμάκι, Louis Verneuil, Ο κύριος της πλατείας, Hamilton, Οι κατεργάρηδες, Louis Verneuil - Georges Berr, Δεσποινίς Φλυτ, Franz Arnold - Ernst Bach, Ο αγνός γλεντζές, J. Tithente, Για την αγάπη της, Pierre Wolff, Οι Μαριονέττες. 30 Βαρβάρα Σπ. Γεωργοπούλου, Ο Διόνυσος στο Ιόνιο. Το θέατρο στην Κεφαλονιά 1900-1953, Εταιρεία Κεφαλληνιακών Ιστορικών Ερευνών, Βραβείο Ακαδημίας Αθηνών, Σειρά Διατριβών και Μελετών, Αθήνα, 2010, σσ. 114-115. Από τον τοπικό τύπο αναφέρονται, το Τελώνιον, 23.9.1933 και ο Κεφαλληνιακός Κήρυξ, 17.9.1933. 31 Κωνστάντιου, ό. π., σσ. 127-128 του Παραστασιολογίου. 32 Εφ. Ελεύθερον Βήμα, 29.11.1933, όπου αναγγέλλεται η αναχώρηση του θιάσου για τον Βόλο. 33 Μαρία Στεφανακίδη, Το θέατρο στην Καβάλα 1927-1940, Πτυχιακή εργασία, Τμήμα Θεατρικών Σπουδών, ΕΚΠΑ, Αθήνα 2012, σσ. 110-117. Η αναγγελία το ερχομού του θιάσου στην εφ. Ταχυδρόμος (Καβάλας), 13.2.1934, όπου τα ονόματα των ηθοποιών: Ελένη Χαλκούση, Καίτη Αποστολίδου, Κατίνα Κολυβά, Παμφίλη Πουναλιέτου, Κική Σάντου, Ζ. Κυριακίδου, Στέλλα Σάντρη, Γιάννης Αποστολίδης, Κείμης Ραυτόπουλος, Σαντοριναίος, Σιμόπουλος, Τριανταφυλλίδης, κ. ά. Βλ. επίσης, εφ. Ελεύθερος Kήρυξ (Καβάλας), 26.2.1934, όπου σημειώνεται ότι το θεατρικό αυτό σχήμα αποτελείται από «τα πλέον εκλεκτά στοιχεία του ελληνικού σοβαρού θεάτρου» και το θεατρόφιλο κοινό της πόλης απολαμβάνει τόσο το παίξιμο των ηθοποιών όσο και τα «εκλεκτά» έργα. Ο θίασος ξεκινά παραστάσεις στις 23.2.1934, με την «ξεκαρδιστική σάτιρα του κ. Συναδινού Γνωρίζετε ότι». Τελευταία παράσταση στις 17.3.1934. 34 Τα έργα με την σειρά που παραστάθηκαν στην Καβάλα, όπως εμφανίζονται στον τοπικό τύπο: Γνωρίζετε ότι του Θ. Συναδινού, Διπλοπρόσωπος του Ένεκεν, Μια φορά το χρόνο «εξωφρενική φάρσα» [χ.σ.], Δακτυλογράφος ζητεί θέσιν του Τίμου Μωραϊτίνη, Σονάτα του Κρόυτζερ του Τολστόι, Τοπάζ του Πανιόλ, Βέρα Μίρτσεβα του Ρώσου Ακαδημαϊκού Ουρμαντσέφ, Οι μαιτρέσσες του μπαμπά του Ντεβάλ, Μια νύχτα μια ζωή του Σπύρου Μελά, Μια φορά το χρόνο «φάρσα» [χ.σ.], Κοσμική κίνησις του Θ. Συναδινού, Θέλω να ζήσω του «μεγάλου Γερμανού συγγραφέα Μπρούσκερ», Φθινοπωρινά βιολιά «το αριστούργημα» του Ρώσου συγραφέα Σουργκουτσέφ, Κατηγορουμένη εγέρθητι [χ.σ.], Ισπανική μύγα «εξωφρενική φάρσα» του Μπαχ, Ο αρχισιδηρουργός του Ονέ, Η κυρία με τα κόκκινα «φάρσα» του Λ. Βερνέιγ, Το γράμμα του Μώγκαμ Σόμερσετ, Η εκδίκηση «το αριστουργηματικό δραματικό έργο του Ισπανού συγγραφέα Ζ. Τιθέντε», Η ζηλιάρα του Θ. Συναδινού, Φοιτητικές τρέλες «κομεντί» του Μονεζίνι. 7

μήνα, στο θέατρο Σαπφώ. 35 Ο επόμενος σταθμός είναι το θέατρο Αστήρ της Χίου για μικρό χρονικό διάστημα. 36 Το πιθανότερο είναι ότι το χειμώνα ανάμεσα στο 1934-1935 η Χαλκούση κάνει μια μεγάλη τουρνέ σε διάφορες περιοχές της Πελοποννήσου, εργαζόμενη στο θεατρικό σχήμα που φέρει το όνομα «Θίασος Ελένης Χαλκούση και Καλλιτεχνική Συντροφιά», ενώ στο Θεατρικό Ημερολόγιο σημειώνει ότι το σχήμα αυτό το είχαν με τον Πέλο Κατσέλη. 37 Διαθέτουμε μια σειρά προγραμμάτων του Θεατρικού Μουσείου και του ΕΛΙΑ, που πιστοποιούν το πέρασμα της «Συντροφιάς» για αρκετές παραστάσεις από το Καφενείον Θηβαίου, (κατ ευφημισμόν στα προγράμματα: Αίθουσα Θηβαίου) στο Άργος το 1934, το Νοέμβριο της ίδια χρονιάς από το θέατρο Αμερικανικόν της Τρίπολης, το Γενάρη του 1935 από το Κινηματοθέατρον Έσπερος στην Καλαμάτα, τον επόμενο μήνα από το θέατρο Ανάπλασις στο Αίγιο, και την ίδια περίοδο πέρασε από την Εμπορική Λέσχη της Σπάρτης. 38 Παρόλα αυτά, «οι δουλειές δεν πήγαιναν καλά και τα οικονομικά του θιάσου και τα δικά μου, μάλλον χάλια» θυμάται η Ελένη Χαλκούση. 39 Στα μέσα περίπου του Απρίλη του 1935 συναντάμε τον θίασο για μια και μοναδική παράσταση που οργανώνει η Χιακή Αδελφότητα «Κοραής», στο Δημοτικό θέατρο του Πειραιά. 40 Την θερινή θεατρική περίοδο που ακολούθησε, η «Καλλιτεχνική 35 Παναγιώτα Ι. Καραμιχαλέλη, ό. π., σσ. 119-120. Έναρξη 19.4.1934 και αποχαιρετιστήρια παράσταση 14.5.1934. Βλ. εφ. Δημοκράτης (Λέσβου), 3.5.1934, κριτική της παράστασης. Τα ευρήματα από τον τοπικό τύπο συμπληρώνονται από ένα πρόγραμμα του ΕΛΙΑ το οποίο παρουσιάζει τον ίδιο θίασο να βρίσκεται στην Μυτιλήνη την θεατρική περίοδο 1933-1934 (χωρίς ακριβή ημερομηνία) στο θέατρο Σαπφώ με το έργο Γνωρίζετε ότι του Θ. Συναδινού. Διαθέτουμε ακόμα δεκαεπτά προγράμματα του Θεατρικού Μουσείου με ακριβείς ημερομηνίες. Το ρεπερτόριο, με τη σειρά που παρουσιάζεται στα προγράμματα, περιλαμβάνει τα έργα: Η καρδιά κυβερνά [χ.σ.], Μια φορά το χρόνο των Franz Arnold - Ernst Bach, Δεσποινίς Φλύτ του Louis Verneuil, Ο εμψυχωτής του Henri Bataille, Οι Μαριονέττες του Pierre Wolf, Η καταιγίς του Henry Bernstein, Θέλω να ζήσω του Μπρούχνερ, Ένας γιος από την Αμερική [χ.σ.], Τοπάζ του Marcel Pagnol, Γνωρίζετε ότι του Θ. Συναδινού, Σαμψών του Henry Bataille, Κοσμική κίνησις του Θ. Συναδινού, Ο αγνός γλεντζές των Franz Arnold, Ernst Bach,, Ο κύριος της πλατείας του Louis Verneuil, Τα ωραιότερα μάτια το κόσμου του Jean Sarment, Έρως κατασκόπου του François de Curel, Το γράμμα του Somerset Maugham. 36 Προγράμματα από το ΕΛΙΑ και τοπικός τύπος τεκμηριώνουν το πέρασμα του θιάσου Ελένης Χαλκούση-Γιάννη Αποστολίδη-Ιωαμείμ Ραυτόπουλου, τον Μάιο του 1934 από το θέατρο Αστήρ της Χίου. Τα έργα που παίζονται είναι του Θ. Συναδινού, Γνωρίζετε ότι και Κοσμική κίνησις. Δύο ακόμα προγράμματα από το Θεατρικό Μουσείο συμπληρώνουν την εικόνα μας με τα έργα: Η κυρία με τα κόκκινα του Louis Verneuil, και Όταν οι γυναίκες αγαπούν της Florence Luisa Barclay. Βλ. και Ειρήνη Σταμούλη, ό. π., Νέα Χίος, έτος 24 ο, αρ. φ. 3586-3591. 37 Χαλκούση, ό. π., σ. 224. 38 Οι πληροφορίες του ικανοποιητικού αριθμού προγραμμάτων δεν μπορούν να τεκμηριωθούν χωρίς έστω μια επιλεκτική έρευνα στον τοπικό τύπο της Πελοποννήσου, εργασία που παραμένει ζητούμενο. Τα έργα που εμφανίζονται σε αυτά τα προγράμματα δεν διαφοροποιούν ουσιαστικά την εικόνα που έχουμε σχηματίσει από τις έως τώρα περιπλανήσεις της Χαλκούση. 39 Χαλκούση, ό. π., σ. 224. 40 Κωνστάντιου, ό. π., σ. 134. 8

Συντροφιά» βρίσκεται στη Λέσχη Ανδρίων της Άνδρου. 41 Το Σεπτέμβρη της ίδιας χρονιάς βρίσκεται στο θερινό θέατρο Φάληρον (πρώην Καλομοίρη) της Σάμου. 42 Σύμφωνα με τα προγράμματα του Θεατρικού Μουσείου, τον Αύγουστο και ένα μέρος του Σεπτέμβρη του 1935, επισκέπτεται ξανά το θέατρο Φάληρο της Θεσσαλονίκης. 43 Ωστόσο, για μια ακόμα φορά η έρευνα του τοπικού τύπου δεν επιβεβαίωσε αυτή την επίσκεψη. 44 Αντίθετα, αμέσως μετά στο δεύτερο μισό του Σεπτέμβρη, ο χιακός τύπος τεκμηριώνει ένα ακόμα πέρασμα του θιάσου από το θέατρο Νικήτα της Χίου. 45 Κάπου εδώ εξαντλούνται οι μαρτυρίες που έχουμε συγκεντρώσει μέχρι σήμερα, γύρω από τους τόπους και τους χρόνους της εκτός Αθηνών σκηνικής παρουσίας του θιάσου της Ελένης Χαλκούση. Από βορρά προς νότο της ελληνικής επικράτειας διατρέξαμε μια οκταετία περίπου, την περίοδο, που όπως είπαμε, έχει επωμιστεί μόνη ή μαζί με άλλους συνεργάτες τις θιασαρχικές ευθύνες. Όλα αυτά τα χρόνια το ρεπερτόριο του θιάσου ακολουθεί σε γενικές γραμμές τις επιλογές της πρώτης περιοδείας στη Θεσσαλονίκη. «Κινείται στην πεπατημένη από τις αθηναϊκές σκηνές: μοιράζεται ανάμεσα στο ευρωπαϊκό -με έμφαση στο γαλλικό- βουλεβάρτο, και στην ανάδειξη των Ελλήνων δραματουργών της εποχής. Η ηθοποιός και θιασάρχης προσπαθεί να ισορροπήσει ανάμεσα στους δύο παγιωμένους πόλους του μεσοπολεμικού θεάτρου, το εμπορικό και το ποιοτικό δραματολόγιο, κάνοντας μικρές παραχωρήσεις στο τελευταίο. Εν κατακλείδι, αναπαράγει σε μεγάλο βαθμό την τακτική του ρεπερτορίου 41 Οι πληροφορίες μας είναι από τα προγράμματα του ΕΛΙΑ, και τα έργα που παίζουν είναι: Ο αγνός Γλεντζές των Franz Arnold Ernst Bach, Αυτός είμαι του Θ. Συναδινού, Κοσμική κίνησις του Θ. Συναδινού, Ο Ποπολάρος του Γρ. Ξενόπουλου, Η σονάτα του Κρόυτζερ του Λ. Τολστόι. 42 Εφ. Αιγαίον (Σάμου), 3.9.1935. Στο ΕΛΙΑ σώζεται το πρόγραμμα του έργου Ο Ποπολάρος του Γρ. Ξενόπουλου. 43 Τα προγράμματα του Θεατρικού Μουσείου, θέλουν την «Καλλιτεχνική Συντροφιά» της Χαλκούση, στο θέατρο Φάληρο με τα έργα Η έχθρα του Dario Nicodemi, Ο Ποπολάρος του Γρ. Ξενόπουλου και Αυτός είμαι του Θ. Συναδινού. 44 Αποδελτιώθηκαν η Εφημερίς των Βαλκανίων και τα Μακεδονικά Νέα, για τον Ιούλιο, Αύγουστο και Σεπτέμβρη του 1935 και δεν εντοπίστηκε καμιά μαρτυρία. Στη Θεσσαλονίκη αυτή την περίοδο βρίσκεται ο θίασος Χαντά-Οικονόμου-Δράμαλη, ο θίασος της Ολυμπίας Καντιώτου Φιλιππίδη είναι στο θέατρο του Μεγάλου Αλεξάνδρου και αναγγέλλεται η παράσταση της Τασίας Αδάμ με την Μήδεια στο «υπαίθριον στάδιον» (για τους δυο μήνες δεν φαίνεται η παράσταση αυτή να υλοποιήθηκε). Επίσης στα μέσα του Σεπτέμβρη δίνει παραστάσεις στο θέατρο του Λευκού Πύργου, «Η μάνδρα του Αττίκ» και ο θίασος του Αργυρόπουλου στο Παλλάς. 45 Ειρήνη Σταμούλη, ό. π., Νέα Χίος, έτος 26 ο, αρ. φ. 3948, 3951,-3955, 3962, 3964. Επίσης, προγράμματα του Θεατρικού Μουσείου παρουσιάζουν τον θίασο «Ελένης Χαλκούση και Καλλιτεχνική Συντροφιά» στο θέατρο Νικήτα της Χίου, με τα έργα: Ο Ποπολάρος του Γρ. Ξενόπουλου, Ο αγνός γλεντζές των Franz Arnold - Ernst Bach, Μαριονέττες του Pierre Wolf, Σπανιόλικες Αγάπες του Vicente Blasco Ibanez. Επίσης προγράμματα του ΕΛΙΑ συμπληρώνουν τα έργα: Αυτός είμαι και Κοσμική κίνησις του Θ. Συναδινού, Η σονάτα του Κρόυτζερ του Λ. Τολστόι. 9

της Μαρίκας Κοτοπούλη». 46 Ο τοπικός τύπος ωστόσο, πολύ συχνά υποστηρίζει πως «ο θίασος Χαλκούση φημίζεται για τα έργα τέχνης που αναβιβάζει και την ευσυνειδησία στην απόδοσή των, [ ] ότι αντιπροσωπεύει το πρωτοποριακό θέατρο στην Ελλάδα». 47 Και σημειώνει, ότι την ηθοποιό «διακρίνει η ευσυνειδησία, η εργατικότητα και η μετριοφροσύνη», την ίδια ώρα που αναγνωρίζεται ως μια «ιέρεια της τέχνης των πραγματικών θεατρικών έργων». 48 Η Χαλκούση, έστω σποραδικά, αποπειράται να αναμετρηθεί με τις νέες τάσεις του μεσοπολεμικού θεάτρου. Ομολογεί ακόμα ότι σχεδιάζει «να παίξη αρχαίαν τραγωδίαν την Ιφιγένειαν ή την Αντιγόνη εις το ύπαιθρον», προφανώς επηρεασμένη από την αίγλη των πρόσφατων εκείνη την εποχή Δελφικών εορτών του Άγγελου και της Εύας Σικελιανού (1927 και 1930). 49 Παράλληλα θεωρεί χρέος της να μοιραστεί την ευρωπαϊκή πνευματική και καλλιτεχνική της σκευή με το κοινό της ελληνικής επαρχίας και να πυροδοτήσει επιπλέον το ενδιαφέρον των θεατών για τα νέα ρεύματα. Με αυτό τον προσανατολισμό οργανώνει διαλέξεις που προηγούνται ή έπονται των παραστάσεων, στη Θεσσαλονίκη, στη Μυτιλήνη, στη Χίο, στην Κοζάνη, στην Καβάλα, και έχουν πάντα το ίδιο θέμα: «Περί της εξελίξεως του μεταπολεμικού θεάτρου» ή εναλλακτικά το «Θέατρο της πρωτοπορίας». 50 Πέρα από τον προφανή στόχο της επικοινωνίας με 46 Ριτσάτου, ό. π., σσ. 234-235 όπου και οι σχετικές παραπομπές. 47 Εφ. Εφημερίς των Βαλκανίων, 23.4.1931. 48 Αντ. Κοσμ. «Τι θα παίξη ο θίασος της Δ/δος Ελ. Χαλκούση. Έργα ξένα και εντόπια. Φιλολογικές Δευτέρες και Παρασκευές», εκτενές πρωτοσέλιδο άρθρο για την παρουσία του θιάσου, που περιλαμβάνει συνέντευξη της Χαλκούση, στην Εφημερίδα των Βαλκανίων, 26.4.1931. Ο αρθρογράφος αναφέρεται την προηγούμενη επίσκεψη του 1928 που είχε αφήσει τις καλύτερες εντυπώσεις στο κοινό της συμπρωτεύουσας. Η θιασάρχης μιλά για τα σχέδιά της και υπόσχεται να μείνει ολόκληρη τη θερινή περίοδο, ενώ κάθε Δευτέρα θα ανεβάζει ένα «φιλολογικό» -εκείνη την εποχή ταυτίζεται με το «ποιοτικό»- έργο, ενώ κάθε Παρασκευή ένα έργο Θεσσαλονικιού συγγραφέα. 49 Την επιθυμία εκφράζει η ηθοποιός στην παραπάνω συνέντευξη και ο αρθρογράφος συμπληρώνει: «φανταζόμεθα ότι το γήπεδο του Ηρακλέους είναι κατάλληλον δια μίαν τοιαύτην μυσταγωγίαν, δια μιαν τοιαύτην παράστασιν, η οποία θα μείνη ιστορική», εφ. Εφημερίς των Βαλκανίων, 26.4.1931. Για την απήχηση των δραστηριοτήτων του Σικελιανού, βλ. εντελώς ενδεικτικά το άρθρο, Μ. Γραικούσης, «Δελφικές εορτές», εφ. Το Ελληνικόν Θέατρον, αρ. 98, 15.5.1930, σ. 1-2. Στην ίδια σελίδα η φωτογραφία της Χαλκούση και τα σχόλια από την επίσκεψη στο Μεσολόγγι, που μνημονέψαμε παραπάνω. 50 Στη Θεσσαλονίκη το 1928 και το 1931, εφ. Εφημερίς των Βαλκανίων, 26.4.1931, όπου η Χαλκούση δηλώνει, ότι πριν από την αυριανή παράσταση του έργου του Σαρμέν, Τα ωραιότερα μάτια του κόσμου, θα δώσει μικρή διάλεξη με θέμα το «Θέατρο της πρωτοπορίας και πώς πρέπει να παίζονται τα έργα του είδους αυτού». Στη Μυτιλήνη το 1929, Σ. «Θίασος Χαλκούση. Η αποψινή θεατρική εσπερίς με το έργον Έλα να φύγουμε», εφ. Ελεύθερος Λόγος (Λέσβου), 26.4.1929, πριν από την παράσταση η Χαλκούση δίνει διάλεξη με τίτλο: «Το θέατρο μεταπολεμικώς». Στη Χίο, διάλεξη με θέμα: «Το μεταπολεμικό θέατρο», εφ. Νέα Χίος, αρ. φ. 2474, βλ. Ειρήνη Σταμούλη, ό. π., σ. 33. Στην Κοζάνη το 1931, εφ. Βόρειος Ελλάς (Κοζάνης), 13.6.1931, στις 15 Ιουλίου θα παιχτεί το έργο Έρως κατασκόπου του François de Curel και θα ακολουθήσει διάλεξη της Χαλκούση με θέμα: «Περί της εξελίξεως του μεταπολεμικού θεάτρου», βλ. Έρι Κύργια, ό. π., σ. 95-96, 167. Στην Καβάλα το 1934, εφ. Ελεύθερος Κήρυξ, 5.3.1934, πριν από την παράσταση του έργου Θέλω να ζήσω του Γερμανού συγγραφέα 10

το κοινό της, έξω από τη σκηνή, από ένα άλλο μετερίζι, η θιασάρχης μοιάζει να ζητά να επαναπροσδιορίσει το δρόμο της, να προσπαθεί να στοχαστεί φωναχτά για τον προορισμό του νεότερου θεάτρου. Εύλογα θα απευθύνει κανείς την ερώτηση: τότε τι πήγε στραβά; Γιατί γλίστρησε η Χαλκούση, όπως και τόσοι άλλοι καλλιτέχνες του καιρού της, στην πεπατημένη οδό και επιλέγει έργα όπως το Γδύσου πέσε, μια «ακατάλληλη διά δεσποινίδας» τρίπρακτη κωμωδία, «ένα άβαθο επιπόλαιο βουλεβαρδιέρικο κατασκεύασμα»; 51 Τέτοιου είδους απορίες διατυπώνονται δημόσια και η ηθοποιός αισθάνεται υποχρεωμένη να απαντήσει ενυπόγραφα στις «δυσμενείς κριτικές» με ένα νέο ερώτημα: «Όταν το κοινό και οι κριτικοί στην ακατάλληλη κωμωδία σπεύδουν τρεις φορές πιο αθρόοι παρά σε μια φιλολογική βραδυά με διάλεξη της δ/δος Χαλκούση, ποιος φταίει;». 52 Μοιάζει σχεδόν αδιανόητο σήμερα να παίζεται από τον ίδιο θίασο στην απογευματινή παράσταση το Όταν οι γυναίκες αγαπούν της Μπάρκλεϋ και στην εσπερινή της ίδιας μέρας η Ιφιγένεια εν Ταύροις του Γκαίτε στη μετάφραση του Κ. Χατζόπουλου. 53 Την μεθεπόμενη μέρα να ακολουθεί η «ξεκαρδιστική κωμωδία» Γδύσου πέσε. 54 Στη συνέχεια Η σονάτα του Κρόυτζερ του Τολστόι και αμέσως μετά το Άι στο διάολο τρελλοοικογένεια. 55 Για να ξεπεράσουμε την έκπληξη και τις πρώτες αντιδράσεις σε ένα τόσο ετερόκλητο κράμα ρεπερτορίου, δεν χρειάζεται να ψάξουμε πολύ, φτάνει να προσπαθήσουμε να ανασυνθέσουμε, έστω ατελώς, μερικές τουλάχιστον από τις συντεταγμένες της θεατρικής ζωής του Μεσοπολέμου, πέρα από το αθηναϊκό κέντρο, στις περιοδείες του θιάσου. Πώς ήταν άραγε τα θεατρικά κτίσματα μέσα στα οποία καλούνται να πραγματώσουν όχι μόνο φάρσες και κωμωδίες τα λεγόμενα «εμπορικά εργάκια» χαμηλών Μπρούσκερ, η Χαλκούση θα μιλήσει για τις τάσεις του μεταπολεμικού θεάτρου, βλ. Στεφανακίδη, ό. π., σ. 114. 51 Τάκις Πόντιος, «Το θέατρό μας: Γδύσου πέσε θίασος Χαλκούση», εφ. Εφημερίς των Βαλκανίων, 29.4.1931. Το ερώτημα απευθύνει ο συντάκτης του εκτενούς άρθρου, ο οποίος είναι φίλα διακείμενος στις προσπάθειες της Χαλκούση. Ακολουθούν πολλά δημοσιεύματα του ίδιου αρθρογράφου που αποτυπώνουν το βλέμμα ενός υποψιασμένου κριτικού της θεατρικής ζωής. 52 «Το θέατρό μας: Μια απάντησις της Δ/δος Χαλκούση». Η ηθοποιός συγκεντρώνει μια σειρά από λόγους για τους οποίους ένας θίασος είναι αναγκασμένος να παρουσιάζει και τέτοια έργα. Επιπλέον υπερασπίζεται την ποιότητα της γαλλικής πρωτοπορίας και επισημαίνει ότι η λέξη «βουλεβάρτο» υποτιμάται στην Ελλάδα χωρίς ουσιαστικά να αναγνωρίζεται το περιεχόμενό της. Αξιοπρόσεχτη είναι η εκτενής απάντηση του Τάκι Πόντιου, στην Εφημερίδα των Βαλκανίων 2.5.1931, όπου ξεκαθαρίζει ότι εκείνο που κατ αρχάς σχολίασε αρνητικά και δεν πήρε απάντηση από τη Χαλκούση ήταν η προχειρότητα με την οποία παραστάθηκε το Γδύσου πέσε. Στη συνέχεια εξετάζει τον προορισμό του καλλιτέχνη, συνδέει τη στάση του κοινού με την κοινωνική κατάσταση και υποστηρίζει ότι η τέχνη σαν κοινωνικό φαινόμενο αντανακλά το περιεχόμενο της σύγχρονής της εποχής. 53 Εφ. Μακεδονικά Νέα, 26.4.1931, «εις αμφότερα τα έργα παίζει ολόκληρος ο θίασος με επικεφαλής την δεσποινίδα Ελ. Χαλκούση». 54 Εφ. Μακεδονικά Νέα, 28.4.1931. 55 Εφ. Εφημερίς των Βαλκανίων, 6 και 7.5.1931. 11

απαιτήσεων, όπως για παράδειγμα Ο αγνός γλεντζές αλλά και παραστάσεις υψηλής αισθητικής ή ακόμα έργα της ευρωπαϊκής πρωτοπορίας; 56 Πώς κατάφερναν να γεφυρώσουν το χάσμα ανάμεσα στο Δουμά και τον Σαρμάν; Πλην ολίγων λαμπρών εξαιρέσεων, όπως στο θέατρο της Σύρου ή στο Δημοτικό Θέατρο του Πειραιά, ο θίασος στην καλύτερη περίπτωση έπαιζε σε κινηματοθέατρα, όπως στο Φάληρο και στο Λευκό Πύργο της Θεσσαλονίκης. 57 Στις κωμοπόλεις της ενδοχώρας όμως τους περίμεναν τα καφενεία πολλαπλών χρήσεων, που αποκτούσαν όπως όπως ένα αυτοσχέδιο θεατρικό πατάρι. Κοντά στη Σπάρτη, στα Λεβέτσοβα, όπου η «Καλλιτεχνική Συντροφιά» κλήθηκε να ανεβάσει μέσα σε τρία βράδια, τρία μεγάλα σε έκταση και σκηνικές απαιτήσεις έργα: τον Αρχισιδηρουργό του Ονέ, το Όταν οι γυναίκες αγαπούν της Μπάρκλεϋ και την Κυρία με τας καμελίας του Δουμά υιού, «Θέατρο, φυσικά, δεν υπήρχε, και όλα αυτά τα βαρύγδουπα αισθηματικά αριστουργήματα επρόκειτο να εκτελεστούν κυριολεκτικώς μέσα στο καφενείο της πλατείας, που θα διασκευαζόταν καταλλήλως σε αίθουσα θεάτρου, και που ήταν συγχρόνως και κουρείο και πρακτορείο αυτοκινήτων. Ούτε ηλεκτρικό ρεύμα υπήρχε», σημειώνει γλαφυρά και αυτοσαρκαστικά η Χαλκούση. 58 Υπό αυτές τις αρχιτεκτονικές συνθήκες θα ήταν μάλλον αδικαιολόγητο να περιμένουμε σκηνικά: «Φυσικά, ταξιδεύαμε με σκηνικά υποτυπώδη και χρειώδη έπιπλα σκηνής ακόμα υποτυπωδέστερα. Όμως κι αυτά, συχνά, έμεναν αχρησιμοποίητα όταν το θέατρο-καφενείο που μας στέγαζε δεν είχε σκηνή». 59 Τα σκηνικά περιορίζονταν σε δυο σαλόνια, μη φανταστείτε με επίπλωση, δύο χώρους που σχηματίζονταν με «τοίχους» και «τοιχάκια» που περιόριζαν τη σκηνική πράξη σε ένα κλειστό δωμάτιο που έλειπε ο τέταρτος τοίχος. 60 Όταν «έπιαναν τα μεράκια» την θιασάρχη, «μετά φόβου Θεού», όπως μας λέει η ίδια, και με την αναγγελία φιλολογικής βραδιάς, τολμούσε κάποιο έργο από το καινοτόμο ρεπερτόριο του θιάσου των Νέων. Τότε προσπαθούσαν να καλύψουν τις λεπτομερείς αισθητικές 56 Στα Μακεδονικά Νέα, 28.4.1931, τη φωτογραφία της Ελένης Χαλκούση συνοδεύει ο τίτλος με κεφαλαία γράμματα: «Η Καλλιτεχνική Πρωτοπορία». Και το κείμενο που τοποθετείται κάτω από τη φωτογραφία: «Η αβρά και εμπνευσμένη πρωταγωνίστρια της Ελληνικής Σκηνής της πρωτοπορίας, η οποία με εξαιρετικόν ταλέντον και βαθείαν κατανόησιν ερμηνεύει τα αριστουργήματα του παγκοσμίου δραματολογίου και ιδίως τα έργα της τολμηράς μεταπολεμικής παραγωγής». Βλ. την ίδια φωτογραφία στην Εφημερίδα των Βαλκανίων, 26.4.1931. 57 Κώστας Τομανάς, Το θέατρο στην παλιά Θεσσαλονίκη, Νησίδες, Θεσσαλονίκη, 1994, σσ. 10-18. 58 Χαλκούση, ό. π., σ. 224. Μια ακόμα γλαφυρή περιγραφή των περιπετειών άλλων περιπλανώμενων ηθοποιών, από μια επίσκεψη στα Λεβέτσοβα, το 1909, βρίσκουμε στο: Ευάγ. Δαμάσκος, «Γη της Επαγγελίας», εφ. Το Ελληνικόν Θέατρον, αρ. 146, 15.5.1932, σ. 1-2. 59 Χαλκούση, ό. π., σ. 46. 60 Ό. π., σ. 46. 12

σκηνογραφικές απαιτήσεις του Ντ Αννούντσιο στη Τζοκόντα για παράδειγμα με ένα ριντό, μια λινάτσα βαμμένη σκούρα γκρενά που κρεμούσαν «μόνιμα ένα γύρο κυκλικά στο βάθος της σκηνής» και οι ηθοποιοί έβαζαν όλη τους την τέχνη για να μπορέσουν οι θεατές να επινοήσουν στη θέση της, ένα ατελιέ, ένα δάσος, ένα φαράγγι, μια πλάζ «όλα ομού μια λινάτσα». 61 Οι ιστορικές συνθήκες της Ελλάδας του Μεσοπολέμου δεν θα μπορούσαν να εξασφαλίσουν πολύ ικανοποιητικότερα εφόδια στον τομέα των κοστουμιών για τον περιπλανώμενο θίασο της ηθοποιού. Αν δεν διαθέτει κανείς τον χρόνο για να ξεφυλλίσει ολόκληρο το Θεατρικό Ημερολόγιο της Χαλκούση, αξίζει τον κόπο να απολαύσει ένα τουλάχιστον κεφάλαιο που τιτλοφορείται, «Το νυφικό του Αρχισιδηρουργού», όπου η θιασάρχης καταγράφει την θεατρική γκαρνταρόμπα που έπρεπε να διαθέτει κάθε «πρωταγωνίστρια που σεβόταν τον εαυτό της». 62 Ανάμεσα στα τρία-τέσσερα βραδινά φορέματα με μακριά ουρά, τα δυο-τρία απογευματινά αμπιγιέ κι άλλες τόσες ρόμπ-ντέ-σάμπρ ή ντεζαμπιγιέ, έπρεπε να βρίσκεται ένα μαύρο φόρεμα πένθιμο και ένα λευκό νυφικό τουλάχιστον. Όταν όμως προέκυψε η ανάγκη να χρησιμοποιηθεί για την πρωταγωνίστρια του Αρχισιδηρουργού το εν λόγω νυφικό και η Χαλκούση επιθεώρησε το μπαούλο της, στο «εκθαμβωτικό φως του ήλιου» το φόρεμα αποκαλύφθηκε αξιοθρήνητο. Η χλιαρή σαπουνάδα, η οποία το υποδέχτηκε σε μια λεκάνη φάνταζε μια κάποια λύση. Όμως οι ώρες, που απουσίαζε η ηθοποιός για την πρόβα και το νυφικό μούλιαζε για να αποκτήσει τη χαμένη του φρεσκάδα, αποδείχτηκαν μοιραίες! Το φουστάνι, η περίφημη «φιλγκιουράντ» (φυτικό μεταξωτό) διαλύθηκε στα εξ ων συνετέθη. Η «πολλαπλώς δυστυχισμένη ηρωίδα του Αρχισιδηρουργού» φόρεσε, αντί για νυφικό, το άσπρο μεταξωτό ντεζαμπιγιέ με «νταντελένια μανίκια και άσπρη γούνα στον ποδόγυρο», που φορούσε η Μαργαρίτα Γκωτιέ στον επιθανάτιο ρόγχο της. 63 Καθώς γράφω αυτές τις γραμμές και κλείνω ετούτη την εργασία, το βλέμμα μου πέφτει σε ένα λεύκωμα, όπου το εξώφυλλο κοσμεί η διάσημη προσωπογραφία της Σάρας Μπερνάρ, την οποία ζωγράφισε, το 1876, «μαγεμένος στην κυριολεξία από το είδωλό του», ο Georges Jules Victor Clairin (1843-1919). 64 Εδώ, η αδιαφιλονίκητη βεντέτα του 19ου αιώνα, με ένα μακρύ 61 Χαλκούση, ό. π., σσ. 45-48. 62 Ό. π., σσ. 220-223. 63 Χαλκούση, ό. π., σσ. 222-223. 64 Μαρία Κατσανάκη (επιμ.), Paris 1900. Αρ Νουβώ και Μοντερνισμός. Θησαυροί από το Petit Ralais, Εθνική Πινακοθήκη Μουσείο Αλέξανδρου Σούτζου, 22.11.2010 μέχρι 28.2.2011, σσ. 120-121. Το πορτρέτο με την «ασύλληπτη θεατρικότητα», ό. π., σ. 120, κοσμεί το εξώφυλλο του καταλόγου της έκθεσης. 13

λευκό μεταξωτό φουστάνι με γούνα στο λαιμό, στα μανίκια και στον ποδόγυρο, βρίσκεται σε μια στάση «νωχελική» πάνω σε ένα πολυτελή καναπέ. Και αναλογίζομαι την αβυσσαλέα απόσταση που χωρίζει ετούτη την εικόνα, από εκείνη που κράτησε στη μνήμη της ανεξίτηλα, σχεδόν μισόν αιώνα μετά, η Ελένη Χαλκούση, από την πρώτη «τουρνέ» του Λαυρίου, με την οποία ξεκίνησα την ομιλία μου 14