Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν Ι Α Κ Α Τ Ε Υ Θ Υ Ν Σ Η Σ 1 ο Λ ύ κ ε ι ο Κ α ι σ α ρ ι α ν ή ς

Transcript

1 Κ. Π. Καβάφης, «Μελαγχολία του Ιάσωνος Κλεάνδρου ποιητού εν Κομμαγηνή 595 μ.χ.» Εισαγωγικό σημείωμα Στον αντίποδα όχι μόνο της παλαμικής αλλά και ολόκληρης της ελληνικής ποίησης της Νέας Αθηναϊκής Σχολής βρίσκεται η ποίηση του Καβάφη. Εγκατεστημένος στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, εγκαινιάζει έναν καινούριο δρόμο στην ποίηση, απορρίπτοντας τα καθιερωμένα σχήματα στην επιλογή των θεμάτων και στα εκφραστικά μέσα. Από την άποψη αυτή το έργο του διακρίνεται για την ιδιοτυπία του και τα εξόχως πρωτοποριακά χαρακτηριστικά του, που ενίσχυσαν τις εκφραστικές αναζητήσεις των ποιητών, που από τη γενιά του '20 και έπειτα οραματίζονταν την ανανέωση της ποίησης. Γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια, όπου υπήρχε ακμαία ελληνική παροικία, κυρίως εμπόρων και υπαλλήλων. Έμπορος ήταν και ο πατέρας του. Η μητέρα του καταγόταν από την Κωνσταντινούπολη. Ο Κωνσταντίνος μετά τον θάνατο του πατέρα του ακολούθησε τις μετακινήσεις της οικογένειάς του και έζησε από το 1872 ως το 1878 στο Λονδίνο και από το 1882 ως το 1885 στην Κωνσταντινούπολη. Μετά το 1885 εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Αλεξάνδρεια, όπου και πέθανε. Τις εγκύκλιες σπουδές του έκανε στο Λονδίνο και στην Αλεξάνδρεια. Πανεπιστημιακές σπουδές δεν έκανε, αλλά κατόρθωσε να αποκτήσει βαθύτατη μόρφωση με τις προσωπικές του μελέτες (κυρίως ιστορίας). Επίσης, η διαμονή του στα μεγάλα κοσμοπολίτικα κέντρα της εποχής του (Λονδίνο. Κωνσταντινούπολη. Αλεξάνδρεια) τον εφοδίασε με πλούσια πείρα. Γνώριζε πολύ καλά τη γαλλική και την αγγλική γλώσσα. Ποιήματα αρχίζει να δημοσιεύει το 1886, αλλά θα αργήσει να βρει την προσωπική του έκφραση. Ως το 1900 περίπου η ποίησή του είναι επηρεασμένη από τους ρομαντικούς ποιητές στη διάθεση, στη στιχουργία και στη γλώσσα (καθαρεύουσα). Κατόρθωσε όμως να απαλλαγεί από τους παραδοσιακούς λυρικούς τρόπους και να δημιουργήσει μια ποίηση έντονα προσωπική. Πρόκειται για μια ποίηση απογυμνωμένη από παραδοσιακά λυρικά οχήματα, που φτάνει συχνά έως την πεζολογία. Τον εκφραστικό φόρτο αναπληρώνει εδώ η παραστατικότητα, η εξαιρετική γλωσσική ευστοχία, η λεπτή ειρωνεία και η υποβολή. Μια τέτοια ποίηση ερχόταν σε αντίθεση με την ποίηση που την ίδια εποχή καλλιεργούνταν στην Αθήνα με κύριο εκπρόσωπο τον Κωστή Παλαμά. Γι αυτό και άργησε να γίνει αποδεκτή. Πρώτος τον παρουσίασε στην Αθήνα ο Γρ. Ξενόπουλος το 1903 μ ένα άρθρο του στο περιοδικό Παναθήναια, αλλά η φήμη του εδραιώνεται μετά το 1920, οπότε και έχομε το πρώτο αφιέρωμα στον Καβάφη του περ. Ποιητική Τέχνη (1924). Η οξύτατη σκέψη του ποιητή, η βαθιά αίσθηση του τραγικού και η εκλεπτυσμένη ευαισθησία του δίνουν στην ποίησή του βάθος και πολλαπλές διαστάσεις. Σήμερα ο Καβάφης θεωρείται ένας από τους κορυφαίους ποιητές, όχι μονάχα της ελληνικής, αλλά και της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας. Συνήθως τα ποιήματά του χωρίζονται οε τρεις κατηγορίες: τα ιστορικά, τα φιλοσοφικά και τα ερωτικά. Ο χωρισμός αυτός είναι βέβαια σχηματικός και γίνεται με βάση το θέμα ή τον τόνο που κυριαρχεί. Από τα «ιστορικά» τα πιο πολλά αναφέρονται σε περιστατικά των ελληνιστικών κυρίως χρόνων (αλλά και των ρωμαϊκών και βυζαντινών), ή σε πλαστά περιστατικά, που ο ποιητής παρουσιάζει ως ιστορικά (ψευδοϊστορικά). Μέσα από αυτά εκφράζονται συνήθως σύγχρονες καταστάσεις. Τα «φιλοσοφικά» του είναι κυρίως ποιήματα βιοθεωρίας, όπου ο διδακτικός τόνος είναι έκφραση ζωής συνειδητά βιωμένης, ενώ στα «ερωτικά» συνυφαίνεται ο ηδονισμός με τον αισθητισμό. (από το σχολικό εγχειρίδιο Κ. Ν. Λ. της Α Λυκείου). ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ * : Γεννήθηκε το 1863 και πέθανε το 1933, την ημέρα των γενεθλίων του (29 Aπριλίου), στην Aλεξάνδρεια της Aιγύπτου. Στην ίδια αυτή πόλη έζησε τα περισσότερα χρόνια της ζωής του - εκτός από μια παιδική εξαετία στην Aγγλία, μιαν εφηβική υπερδιετία στην Kωνσταντινούπολη, και λιγοστά ταξίδια μεταγενέστερα, από τα οποία τα σπουδαιότερα, αλλά ολιγοήμερα, έγιναν με προορισμό την Aθήνα: το τελευταίο τους σχετίζεται με την περιπέτεια της υγείας, που τελικά οδήγησε τον Kαβάφη στον τάφο. Γόνος οικογένειας μεγαλεμπόρων που ξέπεσε, ο Kαβάφης ζήτησε στα νιάτα του να ασχοληθεί με τη δημοσιογραφία και "να μπει στα πολιτικά", "μα τα παραίτησεν" για να να προσληφθεί τελικά, στα 29 του χρόνια, και να υπηρετήσει επί μια 30ετία (μέχρι το 1922) ως έμμισθος υπάλληλος "εις ένα κυβερνητικόν γραφείον εξαρτώμενον από το Yπουργείον των Δημοσίων Έργων της Αιγύπτου", όπως ο ίδιος προσδιόρισε τη βιοποριστική του εργασία σ' ένα σύντομο αυτοβιογραφικό σημείωμά του. Εξωτερικά, τουλάχιστον, η ζωή του Kαβάφη κύλησε μοναχική, "τακτοποιημένη και πεζή", και "θεαματικά και φοβερά" δεν είχε. Αξιομνημόνευτες ίσως είναι μερικές ιδιορρυθμίες της ζωής του, όπως ότι ποτέ δεν έβαλε το ηλεκτρικό ρεύμα στο σπίτι του, και φώτιζε με τα θρυλικά κεριά ή ότι άφησε πεθαίνοντας μικρή αλλά όχι ασήμαντη περιουσία, καθώς και ένα συναφές μνημόνιο για τις χρηματιστηριακές δραστηριότητες - κυρίως όμως ένα ποιητικό Αρχείο τακτοποιημένο με τη φροντίδα άριστου υπαλλήλου, έτοιμο να δεχθεί τους μελετητές του έργου του. Τέλος, είναι πασίγνωστη η ερωτική του ιδιαιτερότητα [ ], ενώ ο K.Θ. Δημαράς έγραψε για την "μονήρη ικανοποίηση". [ ]. Την ίδια εκείνην αφοσίωση υποδηλώνει και η εκδοτική ιδιοτυπία του: μολονότι δημοσίευε τακτικά, ποτέ ο Kαβάφης δεν εξέδωσε δικό του βιβλίο, παρά τύπωνε τα ποιήματά του σε μονόφυλλα που τα συνένωνε, και στη συνέχεια εκείνες τις αυτοσχέδιες "συλλογές" (άλλες χρονολογικές, άλλες με θεματική σειρά των ποιημάτων) τις ενεχείριζε στους γνωστούς και φίλους ή τις έστελνε στους ενδιαφερόμενους που ζητούσαν να γνωρίσουν το έργο του. Τα 154 ποιήματα, το επίσημο ποιητικό σώμα, τυπώθηκε πρώτη φορά το 1935 στην Αλεξάνδρεια, σε πολυτελή έκδοση που την φρόντισαν οι κληρονόμοι του Kαβάφη. Το έργο αποκαταστάθηκε φιλολογικά με τη γνωστή δίτομη έκδοση του "Ίκαρου" που επιμελήθηκε ο Γ.Π. Σαββίδης το

2 Στο ελλαδικό αναγνωστικό κοινό ο Kαβάφης έγινε γνωστός με το ιστορικό άρθρο του Γρ. Ξενόπουλου στα Παναθήναια (1903), ενώ στο αγγλόφωνο κοινό τον πρωτοσύστησε (1919) ο Άγγλος μυθιστοριογράφος και φίλος του, E. M. Φόρστερ. Από τότε μέχρι σήμερα συντελέσθηκε η πανελλήνια και παγκόσμια, πλέον, αναγνώριση του έργου του, που έχει μεταφραστεί σε πολλές σύγχρονες φιλολογίες. Έμπρακτη εξάλλου αναγνώριση αποτελεί και το ότι ο μεγάλος ομότεχνός του, ο Μπέρτολτ Mπρεχτ, έγραψε και δημοσίευσε στα 1953 ένα ποίημα που ολοφάνερη πηγή του έχει τους καβαφικούς "Tρώες" [ ]. Eντέλει δεν είναι υπερβολή, αν πούμε ότι ο άνθρωπος που αρχικά φιλοδόξησε να γίνει ο αναγνωρισμένος ή ο καλύτερος ποιητής της ελληνικής παροικίας στην Αλεξάνδρεια, μεταθανάτια έγινε ένας από τους πιο σημαντικούς ευρωπαίους ποιητές του 20ού αιώνα. *από το Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού, όπου και το αρχείο του Καβάφη Η ποίηση ως φάρμακο κατά της φθοράς του χρόνου. Ανήκει στα φιλοσοφικά ποιήματα του Καβάφη. Με την ανάγνωση του τίτλου μπορεί να δοθεί η εντύπωση πως ανήκει στα ιστορικά. Με την αποκωδικοποίηση όμως του τίτλου και την επίγνωση πως τόσο το πρόσωπο όσο και τα στοιχεία του χωροχρόνου είναι ψευδοϊστορικά, αυτή η εντύπωση αναιρείται. Εσωτερικός μονόλογος, με τη μορφή διαλόγου με την Ποίηση, η οποία παρουσιάζεται προσωποποιημένη. 1. Αρχίζω από τον τίτλο. Το ποίημα κάλλιστα θα μπορούσε να επιγράφεται: «Μελαγχολία του Κωνσταντίνου Καβάφη / ποιητού εν Αλεξανδρεία-1921 μ. Χ.». Χρήση λοιπόν, του ποιητικού προσωπείου, ταύτιση του Καβάφη με τον φανταστικό ποιητή του. Στον πρώτο στίχο έχουμε το μοτίβο των γηρατειών, που τοποθετούνται στο σώμα και στη μορφή του ποιητή. Η ύπαρξη δύο λέξεων αρκετά συναφών (σώμα/μορφή) και η γνωστή αντιπάθεια του Καβάφη για την περιττολογία, με οδηγεί στο συμπέρασμα πως η λέξη μορφή είναι πιο πολυεδρική απ' όσο φαίνεται με την πρώτη ματιά. Πιστεύω πως αντιδιαστέλλεται με τη λέξη σώμα, υπονοώντας την ψυχική μορφολογία του ποιητή. Στο δεύτερο στίχο υπάρχει η λέξη πληγή, που επαναλαμβάνεται άλλες δύο φορές σε καίρια σημεία του ποιήματος, ίσως γιατί είναι η χαρακτηριστικότερη μορφή φθοράς στο ανθρώπινο σώμα. Το φριχτό μαχαίρι είναι βέβαια ο χρόνος. Δεν έχω εγκαρτέρηση καμιά: Αδυναμία του ποιητή να παρηγορηθεί η να υπομείνει. Στον επόμενο στίχο υπάρχει η λύση: η προσφυγή στην Τέχνη της Ποιήσεως που κάπως ξέρει από φάρμακα. Σημειώνω τη λέξη κάπως και το εμφαντικό - για λίγο - που βρίσκεται στον τελευταίο στίχο. Αυτόματα αναιρούν τη λύση παρουσιάζοντάς την πρόσκαιρη και περιστασιακή. Άλλωστε, οι προσδιοριστικές λέξεις φάρμακα και νάρκης υποβάλλουν άμεσα στον αναγνώστη την εντύπωση της πρόσκαιρης, της μη οριστικής θεραπείας. Η ποιητική πράξη λειτουργεί σαν ναρκωτικό. Η διαδικασία της φθοράς παρουσιάζεται αναπόφευκτη και παραβάλλεται με αγιάτρευτη αρρώστια της θνητής ανθρώπινης φύσης. Απόπειρες, λοιπόν νάρκωσης του πόνου με τη Φαντασία και το Λόγο. Ας σταθούμε λίγο σ' αυτές τις δύο έννοιες. Σίγουρα η Φαντασία (με κεφαλαίο) δεν υπαινίσσεται πλαστική ή δημιουργική φαντασία. Μάλλον πρόκειται για αναπαραστατική φαντασία, μ' άλλα λόγια για ένα είδος παραμορφωμένης μνήμης. Όλη η ποίηση του Καβάφη χαρακτηρίζεται από την έντονη τάση για επιστροφή στο παρελθόν, από την έντονη αναζήτηση ήχων από την πρώτη ποίηση της ζωής μας, από την αγωνία να βρεθεί το απόσταγμα το καμωμένο κατά τις συνταγές αρχαίων Ελληνοσύρων μάγων που θα επαναφέρει κάτι αβέβαιες μνήμες ικανές να ναρκώσουν το σύγχρονο πόνο. Με τον Λόγο έχουμε μια αναγωγή του προβλήματος στο χώρο της μεταφυσικής. Ο Λόγος, ως γνωστικό μέσο του απόλυτου, υπήρξε η βάση πολλών φιλοσοφικών θεωριών και μάλιστα των Επικούριων, που τ' όνομά τους συνδέθηκε αρκετές φορές με την καβαφική ποίηση. Αν ο Καβάφης απέδιδε στον όρο την έννοια της λογοτεχνίας, δεν μπορούμε να το ξέρουμε με σιγουριά. Βέβαιο είναι ότι μέσα στα (διόλου στενά) καλούπια της λέξης μπορούν να χωρέσουν αρκετές ερμηνείες. Αν χρειαστεί να εντάξουμε το συγκεκριμένο ποίημα σε μία από τις καβαφικές ομάδες θα πρέπει να το τοποθετήσουμε στα φιλοσοφικά ποιήματα ή «της σκέψεως». Ωστόσο, το ποίημα είναι κάτι περισσότερο από φιλοσοφικό είναι τραγικό. Κάθαρση αριστοτελική του ποιητή με τη βοήθεια της τέχνης του. Μοτίβο που χρησιμοποίησε σε μεγάλη κλίμακα και ο Γκαίτε και που οι ρίζες του φτάνουν ως τον «Κύκλωπα» του Θεόκριτου [ ].: Αγωνία, λοιπόν, για τη φθορά, όχι για το θάνατο ή για τον έρωτα. «Ο θάνατος αντικρίζεται σαν φυσικό φαινόμενο, κι αυτό εξ άλλου είναι ένα από τα φωτεινά σημεία της καβαφικής ποίησης». Όσον αφορά τα «ηδονικά» η «αισθησιακά» ποιήματα του Καβάφη ελάχιστες φορές δονούνται από ένα τραγικό πάθος. Ο ερωτισμός του Καβάφη δεν είναι παρά ένας ερωτισμός οραμάτων. Απέναντι στη φθορά ο ποιητής θα αντιπαρατάξει την Τέχνη της Ποιήσεως. «Η ποίηση είναι γι' αυτόν μια υψηλή παρηγοριά, που κατευνάζει το άλγος της φθοράς με την μνημονική αναδρομή». Και η φθορά αυτή, άλλοτε εφαρμοσμένη στα έμψυχα, άλλοτε στα άψυχα και άλλοτε στα ίδια τα συναισθήματα, στις ψυχικές καταστάσεις, θα σημαδέψει βαθιά τον Καβάφη και την ποίησή του. «Ο άνθρωπος του τύπου τούτου είναι όλος αίσθηση και μνήμη. Έντονη «σωματική» μνήμη που παρατείνει τη διάρκεια των εντυπώσεων, τις ανανεώνει κι έτσι διασώζει το παρελθόν, που πάει να σβήσει μέσα σ' ένα αφύσικα απεριόριστο παρόν». Μεταθανάτια ικανοποίηση του Καβάφη, του ανθρώπου που έδωσε στο έργο του όλην την δύναμίν του, όλην την μέριμναν, πρέπει να είναι ότι αυτό το ίδιο το έργο του νίκησε τον πανδαμάτορα χρόνο, έδωσε την 2

3 άνισή του μάχη με τη φθορά και βγήκε κερδισμένο. Έτσι θαυμάσιος είν' ο έπαινός του...(σωτήρης Τριβιζάς, «Μελαγχολία του Ιάσωνα Κλεάνδρου», Τομές, αρ , Οκτ.-Νοέμ. 1981, σ ). 2. Είναι από τις λίγες φορές που η αγωνία του ποιητή για το επερχόμενο γήρασμα φανερώνεται τόσο έντονα στην επιφάνεια του ποιήματος, το οποίο αρχικά ίσως είχε τίτλο «Μαχαίρι». Ένα τίτλο που υπογράμμιζε τη φρίκη των γηρατειών, άφηνε όμως ξεγυμνωμένη την προσωπική πληγή του ποιητή. Για τούτο ο Καβάφης σπεύδει να χρεώσει τη μελαγχολία, και την οδύνη, στον φανταστικό ποιητή Ιάσονα Κλεάνδρου. [ ]. Έτσι ο ποιητής στα τέλη του 6ου μ. Χ. αιώνα στην Κομμαγηνή -τόπος και εποχή ανακατατάξεων και αλλαγών, όπως και του Καβάφη όταν γράφει (1918;) και δημοσιεύει (1921) το ποίημα- μελαγχολεί όχι για το όσα αλλάζουν γύρω του, όχι για την υποχώρηση της ελληνικής λαλιάς -η Κομμαγηνή τότε βρισκόταν περίπου στα όρια της ελληνικής γλώσσας, όπως και η Αλεξάνδρεια του Καβάφη-, όχι λοιπόν γι' αυτά η ίσως και γι' αυτά, αλλά κυρίως για κάτι εντελώς προσωπικό- και -όπως ο Καβάφης- ο Ιάσων Κλεάνδρου βρίσκει -για λίγο- ανακούφιση στα φάρμακα της ποιητικής γραφής. Έχουμε λοιπόν ένα δυσανάλογα μεγάλο τίτλο, με προσεκτικά τοποθετημένη στίξη, ώστε να προβάλλει τα μέρη από τα οποία απαρτίζεται, που υποστηρίζει και συμπληρώνει ποικιλοτρόπως το ποίημα- ορίζει το (ψευδο)ιστορικό πλαίσιο και τον αφηγητή και δίνει έτσι διαχρονική ισχύ στα λεγόμενά του, αποστασιοποιεί τους υπόγειους διδακτικούς απόηχους και επιπλέον τονίζει (με τη μουσική σημασία) πρωτότυπα την ανάγνωση του. (Σκεφτείτε π.χ. να είχε μόνο την πρώτη λέξη ως τίτλο- «Μελαγχολία»- λέξη κακοπαθημένη από τις ρομαντικές και συμβολιστικές υπερβολές, που ο Καβάφης -κλείνοντας το μάτι στον αναγνώστη- την ανανεώνει μέσα στη διαχρονική διάσταση και το ξάφνιασμα του μεγάλου στίχου). [ ].(Στέφανος Διαλησμάς, «Ο τίτλος ως κειμενικό στοιχείο σε ποιήματα του Καβάφη», Οι ποιητές του Γ. Π. Σαββίδη, Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας Σχολής Μωραΐτη, 1998, σ ). 3. Πρόκειται για έναν εσωτερικό μονόλογο. [ ]. Ο ίδιος ο ποιητής υποδύεται ένα ανύπαρκτο πρόσωπο (τον Ιάσωνα Κλεάνδρου) γιατί δεν θέλει να εκθέσει την προσωπική του πληγή στον αναγνώστη αφ ενός, και γιατί έτσι υποστηρίζεται ο διαχρονικός χαρακτήρας των σκέψεών του, αφού χρεώνει στον Ιάσωνα τις δικές του θέσεις και ταυτόχρονα τις κρίνει. Γενικότερα η ποίηση του Καβάφη λειτουργεί ως διαλεκτική της απόκρυψης και αποκάλυψης, όπου η επιτυχία του ποιήματος εξασφαλίζεται από την ισορροπία ανάμεσα σε αυτό που αποκαλύπτεται και σε αυτό που αποκρύπτεται. Ο Ιάσων Κλεάνδρου, ο ίδιος ο Καβάφης, κρυμμένος, εραστής της ζωής, αντιμετωπίζει με αγωνία τα γηρατειά, πασχίζοντας να συμφιλιωθεί μαζί τους. Μελαγχολεί βλέποντας τη φθορά του σώματος σαν «πληγή από φρικτό μαχαίρι», ανησυχώντας συγχρόνως μήπως η ποίηση πεθάνει μαζί του ή πριν απ αυτόν. Η ποίηση έχει λυτρωτική δύναμη που θα τον βοηθήσει να προσπεράσει τις θλίψεις και τις απογοητεύσεις του γερασμένου σώματος, τη φθορά του οποίου αρνείται να ακολουθήσει η ψυχή, το πνεύμα του ποιητή (που είναι 58 χρονών όταν γράφει το ποίημα ) Η ποίηση, ως δρόμος προς την αιωνιότητα, μπορεί να «θεραπεύσει» τη φθορά και ό,τι υπόκειται σε φθορά. «Εν Φαντασία και Λόγω» λοιπόν,λέει λοιπόν ο Ποιητής πως δημιουργεί τα ποιήματά του. Τα φάρμακα της ποίησης είναι αφενός η δύναμη της φαντασίας, που οδηγεί το νου του ποιητή εκεί όπου ο κοινός νους των ανθρώπων δε μπορεί να φτάσει. Τη φαντασία τη χρησιμοποιεί ειδικά ο Καβάφης σε πολλά ποιήματά του, για να ξαναζωντανέψει τις μνήμες από το παρελθόν, τις όμορφες εμπειρίες της νιότης. Η Φαντασία είναι γι' αυτόν κυρίαρχο όπλο, καθώς σύμφωνα με τον ίδιο «με τη φαντασία (και με τη βοήθεια προσωπικών δοκιμασμένων περιστατικών και συνδεδεμένων μεταξύ των μακρόθεν και εγγύθεν) ο ποιητής μπορεί να μεταφέρει τον εαυτό του εν τω μέσω των πραγμάτων και να δημιουργήσει έτσι μιαν εμπειρίαν». [ ].Με το λέξη «Λόγο» έχουμε μια αναγωγή του προβλήματος στο χώρο της μεταφυσικής. [ ]. Πρόκειται για τη μαγική λειτουργία του Λόγου, της γλώσσας, που αισθητοποιεί τις ποιητικές συλλήψεις. Με τη βοήθεια του λόγου πραγματώνεται το ποίημα, αφού η φαντασία θα βρει μέσα από τις Λέξεις το δρόμο έκφρασής της, θα πάρει σάρκα και οστά. (Π. Μοίρα, ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ). 4. Ιδιότροπη είπαν τη γλώσσα του Καβάφη για κακοπροφερμένη δημοτική μίλησαν άλλοι Η αλήθεια όμως βρίσκεται στο ότι η γλώσσα του Καβάφη είναι προϊόν σύνθεσης, προϊόν συνειδητής επιλογής. Συγκεκριμένα θα συνοψίζαμε τα χαρακτηριστικά της γλώσσας και της μορφής των ποιημάτων του στα εξής: ιδιότυπη γλώσσα, μείγμα καθαρεύουσας και δημοτικής, με ιδιωματικά στοιχεία της Κωνσταντινούπολης και της Αλεξάνδρειας. (Ας μη ξεχνάμε βέβαια και την επιρροή της γλώσσας του από τις ξένες γλώσσες της παιδείας του, τα Αγγλικά και τα Γαλλικά) εξαιρετικά λιτός λόγος, με ελάχιστα επίθετα (όσα υπάρχουν έχουν πάντα ιδιαίτερη σημασία, δεν είναι ποτέ συμβατικά, κοσμητικά επίθετα) ουδέτερη γλώσσα, σχεδόν πεζολογική, μακριά από τις ποιητικές συμβάσεις της εποχής. ιαμβικός ρυθμός αλλά τόσο επεξεργασμένος που συχνά είναι δύσκολο να διακριθεί σχεδόν ολοκληρωτική απουσία ομοιοκαταληξίας ιδιαίτερη σημασία στα σημεία στίξης: παίζουν ρόλο για το νόημα (π.χ. ειρωνεία) ή λειτουργούν ως οδηγίες απαγγελίας (πχ χαμήλωμα του τόνου της φωνής στις παρενθέσεις). Π. Μοίρα, ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ. 3

4 Ήξερε ο Καβάφης ελληνικά; Γιώργος Βελουδής, ΤΟ ΒΗΜΑ, 13/04/2003 Το ερώτημα: «ήξερε ο Καβάφης ελληνικά;» το προκάλεσε η διαβόητη για το δογματισμό της απόφανση του Σεφέρη για τους «τρεις ποιητές μας», Σολωμό, Κάλβο και Καβάφη, που «δεν ήξεραν ελληνικά». Σε μια πρόσφατη μελέτη μου για τη γλώσσα του Σολωμού παρατηρούσα ότι η προκλητική αυτή παρέμβαση του Σεφέρη συνεξέφραζε, την ιστορική εκείνη στιγμή (1936/37), «τη νέα προσπάθεια για την επίσημη, εκ των άνω, επιβολή της νέας, "δημοτικής", "εθνικής" κοινής με τη Νεοελληνική Γραμματική (1941) του Μ. Τριανταφυλλίδη, της οποίας προπαγανδιστής και πάτρωνας ήταν ακριβώς ο ανώτατος πολιτικός προϊστάμενος (και) του Σεφέρη: ο Ι. Μεταξάς». Ο Καβάφης και οι άλλοι δύο συγκατηγορούμενοί του στο έκτακτο γλωσσοδικείο του Σεφέρη είχαν, παρά τις μεγάλες διαφορές μεταξύ τους, ένα κοινό γνώρισμα: ήταν και οι τρεις Έλληνες της Διασποράς, που είχαν περάσει όλη τη ζωή τους, όπως π.χ. και ο Κοραής, έξω από την Ελλάδα, σ' ένα πολυγλωσσικό περιβάλλον, ήταν και οι τρεις πολύγλωσσοι και είχαν την εξαιρετική τύχη να μην πάνε ποτέ σ' ελληνικό σχολείο [ ].Θα συνοψίσω εδώ, προκαταβολικά, τα πορίσματα μιας συστηματικότερης μελέτης για τη γλώσσα (της ποίησης) του Καβάφη: α) Το γλωσσικό μίγμα των ελλήνων εμπόρων της Διασποράς αποτελούσε τη βάση της γλώσσας του Καβάφη. β) Η ποιητική γλώσσα του Καβάφη αποτελεί ένα μίγμα, του οποίου βασικό υλικό είναι η μητρική του γλώσσα και η γλώσσα που μιλιόταν στο άμεσο κοινωνικό του περιβάλλον σ' αυτό έχουν προσμιχθεί γλωσσικά στοιχεία που έχουν αντληθεί από τους αρχαίους και τους μεσαιωνικούς έλληνες συγγραφείς, που διάβαζε ο Καβάφης. γ) Το γλωσσικό αυτό μίγμα υποστηρίζεται θεωρητικά από την αντίληψη του Καβάφη για τη συνέχεια της ελληνικής γλώσσας - μια αντίληψη που εκτείνεται σ' ολόκληρη την ελληνική ιστορία. δ) Ο Καβάφης έμεινε συνειδητά αμέτοχος στο «γλωσσικό αγώνα» που πυροδότησε το Ταξίδι (1888) του Ψυχάρη - σ' αντίθεση με τους Έλληνες της «εμπορικής» Διασποράς Π. Βλαστό και Α. Πάλλη ταυτόχρονα, δεν πήρε μέρος στους (ψευτο-)εθνικούς αγώνες, που συγκλόνισαν την Ελλάδα της εποχής του: ο Καβάφης ήταν και στα «εθνικά» ζητήματα, όπως και στην ποίησή του, ένας «κριτικός ρεαλιστής». ε) Ο Καβάφης δεν μπορούσε να υποτάξει τις καλλιτεχνικές-ποιητικές εκφραστικές του ανάγκες σε ένα «γλωσσικό μοντέλο» - ούτε του Κοραή, του Κόντου ή του Ψυχάρη. [ ]. Ο Καβάφης ήξερε την (αρχαία, μεσαιωνική και νέα) ελληνική γλώσσα, όπως άλλωστε και τη μετρική, πολύ καλύτερα από το Σεφέρη και τους άλλους πτυχιούχους της Νομικής: σαν επιστήμονας γλωσσολόγος. [ ]. ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΕΡΩΤΗΣΕΩΝ ΑΠΟ ΚΕΕ Στοιχεία που αφορούν στο συγγραφέα, λογοτεχνικό περιβάλλον και λοιπά γραμματολογικά στοιχεία: 1. Είναι γνωστό το βαθύ ενδιαφέρον που έτρεφε ο Κωνσταντίνος Καβάφης για την Ιστορία. Ποια ιστορικά στοιχεία μπορούμε να αντλήσουμε από το ποίημα αυτό; 2. Ο Κ.Π. Καβάφης έχει χαρακτηρισθεί ως «ποιητής αναγνώστης». Η ποιητική του ευαισθησία έχει πολλές φορές την αφετηρία της σε αναγνώσεις λογοτεχνικών, ιστορικών και άλλων κειμένων. Να δικαιολογήσετε αυτή την επισήμανση σε αναφορά με το εξεταζόμενο ποίημα ή και άλλα ποιήματα που γνωρίζετε. 3. Ο ποιητής Κ.Π. Καβάφης διέκρινε τα ποιήματά του σε τρεις περιοχές: τη φιλοσοφική, την ιστορική και αισθησιακή. Σε ποια περιοχή θα κατατάσσατε το συγκεκριμένο ποίημα; Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας. 4. Μερικά βασικά γνωρίσματα της ποίησης του Καβάφη είναι η συμβολική χρήση ιστορικών προσώπων, ο ρεαλισμός, η ακριβόλογη έκφραση, ο πεζολογικός τόνος. Μπορείτε να επισημάνετε τα γνωρίσματα αυτά στο συγκεκριμένο ποίημα; Δομή του κειμένου, επαλήθευση ή διάψευσης μιας κρίσης με βάση το κείμενο, εκ-φραστικά μέσα και τρόποι του κειμένου (υφολογική διερεύνηση, αφηγηματικές λειτουργίες, επιλογές του δημιουργού σε διάφορα επίπεδα γλωσσικής ανάλυσης): 1. Τι πετυχαίνει ο ποιητής με τον τόσο εκτενή και πλούσιο σε λεπτομέρειες τίτλο του ποιήματος; 2. Το ποίημα αποτελείται από δύο δυσανάλογες ως προς το μέγεθος στροφές. Ποιο είναι το περιεχόμενό τους και πώς συνδέονται μεταξύ τους; Στην πρώτη στροφή του ποιήματος το ποιητικό υποκείμενο διατυπώνει το πρόβλημά του, αναφέρει δηλαδή με ιδιαίτερη συναισθηματική ένταση τον πόνο που του προκαλεί το γήρασμα του σώματος και της μορφής του και παράλληλα επικαλείται τη βοήθεια της Τέχνης της Ποιήσεως, η οποία μπορεί να τον βοηθήσει να απαλύνει κάπως τον πόνο και τη θλίψη που του έχει δημιουργηθεί. Αναφέρεται, επομένως, τόσο στην αιτία της μελαγχολίας του όσο και στις ελπίδες που έχει ότι θα μπορέσει, έστω και πρόσκαιρα, να ξεχάσει τη θλίψη του αυτή χάρη στη δύναμη της ποίησης, η οποία με τη Φαντασία και το Λόγο, τα μέσα δηλαδή της δημιουργίας της, θα κατορθώσει να αποσπάσει την προσοχή του ποιητή από το πρόβλημά του και θα του παράσχει παρηγοριά. Το πέρασμα από την πρώτη στροφή στη δεύτερη και παράλληλα η μεταξύ τους σύνδεση γίνεται με την επανάληψη του στίχου «Είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι», με την επανάληψη δηλαδή της διατύπωσης που εμπεριέχει την ένταση του πόνου που αισθάνεται ο ποιητής. Ο ψυχικός πόνος του ποιητή είναι τόσο έντονος ώστε θα μπορούσε να συγκριθεί μόνο με το σωματικό πόνο που θα του προκαλούσε μια μαχαιριά. Η 4

5 επανάληψη αυτή δίνεται από τον ποιητή για να δοθεί με έμφαση το πόσο υποφέρει εξαιτίας της αλλοίωσης της μορφής του που έχει επέλθει από την φθορά που προκαλεί το πέρασμα του χρόνου. Η δεύτερη και συντομότερη στροφή του ποιήματος περιέχει αφενός την επανάληψη του στίχου που εκφράζει τον πόνο του ποιητή, αφετέρου την επίκληση στην Τέχνη της Ποιήσεως η οποία αποτελεί τη μοναδική πηγή παρηγοριάς για τον ποιητή καθώς και την αναφορά στην πρόσκαιρη παρηγοριά που θα του προσφέρει η ποίηση. Παρατηρούμε, δηλαδή, ότι στη δεύτερη στροφή ο ποιητής επαναλαμβάνει όσα έχει ήδη πει στην πρώτη στροφή, γεγονός που δηλώνει την ανάγκη του να εκφράσει με έμφαση τόσο τον πόνο που αισθάνεται όσο και την επίγνωσή του ότι η Τέχνη της Ποιήσεως δεν μπορεί παρά να τον παρηγορήσει για ένα σύντομο χρονικό διάστημα. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Καβάφης στην ποίησή του δεν χρησιμοποιεί συχνά την επανάληψη, οπότε όταν κάνει κάτι τέτοιο σημαίνει ότι επιθυμεί να γίνει ιδιαιτέρως αισθητή η έννοια της έμφασης σε ό,τι εκφράζει. Κατανοούμε επομένως ότι ο πόνος που αισθάνεται αλλά και η πίστη που έχει στη δύναμη της Ποίησης (Από Σημειώσεις Λογοτεχνίας) 3. Με ποια εκφραστικά μέσα αποδίδεται παραστατικά ο «αναλγητικός» ρόλος της ποίησης; Ο ποιητής για να εκφράσει τον αναλγητικό ρόλο της ποίησης χρησιμοποιεί αρκετά σχήματα λόγου αρχίζοντας ήδη από την εμφατική αποτύπωση του πόνου που καλείται η ποίηση να απαλύνει. είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι: Στο στίχο αυτό έχουμε το σχήμα της υπαλλαγής καθώς και δύο μεταφορές. Το σχήμα της υπαλλαγής εντοπίζεται στο γεγονός ότι το επίθετο φρικτός που θα έπρεπε να προσδιορίζει ως επιθετικός προσδιορισμός τη λέξη πληγή, και να εκφράζει ορθότερα το νόημα, ότι είναι δηλαδή μια φρικτή πληγή, έχει ακολουθήσει ως προς το γένος, τον αριθμό και την πτώση το ουσιαστικό μαχαίρι και έχει γίνει δικός του επιθετικός προσδιορισμός φρικτό μαχαίρι. Με το σχήμα αυτό ο ποιητής μετατοπίζει την προσοχή του αναγνώστη στη λέξη μαχαίρι, ώστε να γίνει περισσότερο αντιληπτός ο πόνος που αισθάνεται ως φρικτή μαχαιριά. Οι μεταφορές που υπάρχουν στον στίχο αυτό εντοπίζονται στις λέξεις πληγή και μαχαίρι, καθώς ο ποιητής τις χρησιμοποιεί εδώ μεταφορικά για να εκφράσει τον ψυχικό που αισθάνεται πιο παραστατικά παρομοιάζοντάς τον με το σωματικό πόνο που θα του προκαλούσε μια μαχαιριά. εις σε προστρέχω Τέχνη της Ποιήσεως... εν Φαντασίᾳ και Λόγῳ: Ο ποιητής για να εκφράσει με έμφαση την εμπιστοσύνη που έχει στην ποιητική τέχνη και στα μέσα που εκείνη χρησιμοποιεί για τη δημιουργία της, προσωποποιεί τις έννοιες αυτές και γι αυτό τις γράφει με κεφαλαία γράμματα σα να πρόκειται για κύρια ονόματα. Επομένως, η Τέχνη της Ποίησης, η Φαντασία και ο Λόγος, μέσω της προσωποποίησης αποκτούν υπόσταση δρώντων προσώπων και άρα η παρουσίασή τους γίνεται σαφώς πιο αισθητή. νάρκης του άλγους δοκιμές (δοκιμές νάρκης του άλγους = απόπειρες να κατευνασθεί ο πόνος): Στο στίχο αυτό εντοπίζουμε ένα σχήμα υπερβατό καθώς και το σχήμα της αναστροφής. Η αναστροφή γίνεται άμεσα εμφανής καθώς είναι σαφές ότι ο ποιητής έχει αλλάξει τη φυσική σειρά των λέξεων, ώστε να τοποθετήσει πρώτη τη λέξη νάρκη και να δώσει έτσι έμφαση στην έννοια του κατευνασμού και της απάλυνσης του πόνου που θα επιχειρηθεί μέσω της ποιήσεως. Λόγω της αναστροφής, της αλλαγής δηλαδή που έχει γίνει στην κανονική σειρά των λέξεων, παρουσιάζεται και το σχήμα υπερβατό, καθώς ανάμεσα στη λέξη νάρκης και στη λέξη δοκιμές, που έχουν μεταξύ τους στενή σχέση τόσο συντακτική όσο και νοηματική, έχει παρεμβληθεί η λέξη άλγος. Είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι Τέχνη της Ποιήσεως: Επαναλήψεις: Ο ποιητής για να μπορέσει να εκφράσει με έμφαση τόσο τον πόνο που αισθάνεται όσο και την εμπιστοσύνη που έχει στην ποίηση, επαναλαμβάνει τις βασικές αυτές έννοιες. Εις σε προστρέχω Τέχνη της Ποιήσεως, / που κάπως ξέρεις από φάρμακα: Στους στίχους αυτούς παρατηρούμε την αποστροφή του ποιητή προς την Τέχνη της Ποιήσεως, καθώς και τη χρήση β ενικού προσώπου στην επίκληση που κάνει προς αυτή. Με την αποστροφή ο ποιητής απευθύνει το λόγο προς την προσωποποιημένη Τέχνη της Ποιήσεως για να ζητήσει τη βοήθειά της, και μάλιστα της μιλά στο δεύτερο ενικό πρόσωπο, ενισχύοντας έτσι την αίσθηση της οικειότητας αλλά και της εμπιστοσύνης που έχει ο ποιητής στην ποίηση και στη δύναμή της να απαλύνει τον πόνο που αυτός αισθάνεται. Ο ποιητής, επομένως, στα πλαίσια του εσωτερικού του μονολόγου προσφωνεί την Τέχνη της Ποιήσεως και επικαλείται τη συνδρομή της στο πρόβλημα που αντιμετωπίζει. Το γεγονός ότι το ποιητικό υποκείμενο είναι ένας ποιητής, ένας λειτουργός της Ποίησης, ενισχύει την αξία της Ποιητικής Τέχνης κι έρχεται να πιστοποιήσει την μεγάλη εμπιστοσύνη που αισθάνεται ο ποιητής στην τέχνη στην οποία έχει αφιερώσει τη ζωή του. (Από Σημειώσεις Λογοτεχνίας) 4. Στο ποίημα διατυπώνεται μία επίκληση. Ποιος μιλάει και ποιον επικαλείται; Σχολιασμός ή σύντομη ανάπτυξη χωρίων του κειμένου: 1. Ποια επίδραση έχει το γήρας στην όψη και την ψυχική διάθεση του Ιάσωνος; 2. Γιατί ο Ιάσων προστρέχει στην ποίηση; 3. Ποια είναι, κατά τη γνώμη σας τα φάρμακα της ποίησης; Πώς μπορούν να βοηθήσουν τον ήρωα στη μάχη του με τα γηρατειά; 4. «Που κάμνουνε - για λίγο- να μη νοιώθεται η πληγή»: Γιατί, κατά τη γνώμη σας, η δράση των φαρμάκων της τέχνης της ποίησης είναι σύντομη σε διάρκεια; 5. Γιατί νομίζετε ότι χαρακτηρίζονται τα φάρμακα της ποίησης ως δοκιμές; 5

6 Ου. Σαίξπηρ «Σονέτο 77» Τα νιάτα πώς διαβαίνουν θα σου πει ο καθρέφτης, και το ρολόι πώς φεύγουν οι ακριβές στιγμές σου τη σκέψη σου οι λευκές σελίδες θα κρατήσουν, κι απ ό,τι γράψεις ένα δίδαγμα θα πάρεις. Πιστά ρυτίδες ο καθρέφτης θα σου δείξει, που κάποιους τάφους ανοιχτούς θα σου θυμίσουν, και θα σε μάθει αργός ο ίσκιος στο ρολόι πώς προχωρεί προς την αιωνιότητα ο Χρόνος. Πρέπει να εμπιστευθείς σε τούτα τ άδεια φύλλα όσα η ανάμνησή σου δεν μπορεί να σώσει και κάποτε θα δεις μεγάλα αυτά τα τέκνα της σκέψης σου, που έτσι ξανά θα τη γνωρίσεις. Όσες φορές κοιτάξεις τον καθρέφτη, το ρολόι, θα ωφεληθείς και θα γεμίζουν οι σελίδες. ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ Νάσος Βαγενάς «Μελαγχολία Γραμματικού» «Καθώς ολοένα βουλιάζουμε στο γήρασμα του σώματος, της μορφής μας κ.τ.λ. ή στο βαθύ αναπότρεπτο της μοίρας μας (σε ελπίδες και σε άλλα κατάλοιπα), χρειαζόμαστε σωσίβια για να επιπλεύσουμε, φουσκωμένες λέξεις που να μας κρατούν στα κύματα, όπως τα σκοτεινά, τ αβύθιστα ρήματα της Πυθίας, που δεν μπορούσαν να τα διαψεύσουνε». Σχόλιο Ευδόξου του γραμματικού μετά την ανάγνωση στίχων του Ιάσονος Κλεάνδρου του Κομμαγηνού, ελεγειακών, σχετικών με την άνωση του ποιητικού λόγου (αλλά εν μέρει και του κοινού). Κλεάνδρου, ποιητού εν Κομμαγηνή 595 μ.χ. Oscar Wilde «Το πορτραίτο του Ντόριαν Γκραίυ» «Και τώρα, καθώς στεκόταν και ατένιζε το απείκασμα της ομορφιάς του, η περιγραφή έλαμψε εμπρός του με σάρκα και οστά. Αλήθεια θα ερχόταν μια μέρα που το πρόσωπό του θα ήταν μαραμένο και γεμάτο ρυτίδες, τα μάτια του θαμπά και άχρωμα, η χάρη του κορμιού του σωσμένη και παραμορφωμένη. Η πορφύρα, θα χανόταν από τα χείλη του και το χρυσάφι θα έσβηνε από τα μαλλιά του. Η ζωή που θα έπλαθε την ψυχή του έμελλε να ρημάξει το κορμί του. Θα γινόταν άχαρος, απαίσιος και τρομακτικός. Καθώς τα συλλογιζόταν όλα αυτά, ένας οξύς πόνος τον διαπέρασε σαν μαχαίρι, κάνοντας και την τελευταία ίνα του κορμιού του να ριγήσει. Τα μάτια του σκούρυναν, πήραν το χρώμα του αμέθυστου και σκεπάστηκαν από αχλύ δακρύων. Ένιωσε ένα χέρι από πάγο να πλακώνει την καρδιά του.... Τί θλιβερό! μουρμούρισε ο Ντόριαν Γκραίυ, ενώ τα μάτια του είχαν κολλήσει στην εικόνα του εαυτού του. Τί θλιβερό! Εγώ θα γεράσω, θα γίνω απαίσιος και φρικαλέος, αλλά το πορτραίτο θα μείνει πάντα νέο. Ποτέ δεν θα γεράσει παραπάνω από τούτη τη μέρα του Ιουνίου... Αχ, να μπορούσε να γίνει ανάποδα! Να ήμουν εγώ εκείνος που θα μείνει πάντα νέος και το πορτραίτο αυτό που θα γερνά! Γι αυτό... γι αυτό... θα δινα τα πάντα. Ναι δεν υπάρχει τίποτε στον κόσμο που δεν θα έδινα. Θα έδινα και την ψυχή μου ακόμα! [Μετάφραση: Δ. Γ. Κίκιζας] ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2012 (ΗΜΕΡΗΣΙΑ ΚΑΙ ΕΣΠΕΡΙΝΑ) Α1. Τρία από τα βασικά γνωρίσματα της ποίησης του Κ. Καβάφη είναι η πεζολογία, η ιδιότυπη γλώσσα και η χρήση συμβόλων. Για το κάθε ένα από τα παραπάνω γνωρίσματα να γράψετε ένα αντίστοιχο παράδειγμα από το ποίημα που σας δόθηκε. Μονάδες 15 Β1. Στο ποίημα, σύμφωνα με τον Στέφανο Διαλησμά, «έχουμε ένα δυσανάλογα μεγάλο τίτλο (με προσεκτικά τοποθετημένη στίξη, ώστε να προβάλλει τα μέρη από τα οποία απαρτίζεται) που υποστηρίζει και συμπληρώνει ποικιλοτρόπως το ποίημα». Να τεκμηριώσετε την παραπάνω άποψη αιτιολογώντας τη συγκεκριμένη επιλογή του τίτλου από τον ποιητή. Μονάδες 20 Β2. Να επισημάνετε στο ποίημα τέσσερα διαφορετικά εκφραστικά μέσα (μονάδες 8) και να ερμηνεύσετε τη λειτουργία τους (μονάδες 12). Μονάδες 20 Γ1. Να σχολιάσετε τους παρακάτω στίχους σε ένα κείμενο λέξεων: Εἰς σέ προστρέχω Τέχνη τῆς Ποιήσεως, πού κάπως ξέρεις ἀπό φάρμακα νάρκης τοῦ ἄλγους δοκιμές, ἐν Φαντασίᾳ καί Λόγῳ. Μονάδες 25 Δ1. Να συγκρίνετε ως προς το περιεχόμενο το ποίημα του Κ. Καβάφη Μελαγχολία τοῦ Ἰάσωνος Κλεάνδρου ποιητοῦ ἐν Κομμαγηνῇ 595 μ.χ. με το παρακάτω ποίημα του Τ. Λειβαδίτη Αυτοβιογραφία, εντοπίζοντας (μονάδες 5) και σχολιάζοντας (μονάδες 15) τρεις ομοιότητες και δύο διαφορές μεταξύ των δύο ποιημάτων. Μονάδες 20 Ἄνθρωποι πο ὺ δὲ γνώρι σα ποτ ὲ μοῦ δώσαν τὸ αἷμα μου καὶ τ ὄνομά μου, στὴν ἡλικία μου χιονί ζει, χιονί ζει ἀδιάκοπα μιὰ κίνηση πάντα σὰ νἄθελα νὰ προφυλαχτῶ ἀπὄνα χτύπημα δίψασα γιὰ ὅλ η τὴ ζωή, κι ὅμως τὴν ἄφησα γιὰ ν ἁρπαχτῶ ἀπ τὰ πελώρια ἀγκάθια τῆς αἰωνότητας, ἡ σάρκα μου ἕνας ἐπίδεσμος γύρω ἀπ τὸ αὐριανό μου τίποτα κανεὶ ς δὲν μπορεῖ νὰ μ ὲ βοηθήσει στὸν πόνο μου ἐκτὸς ἀπ τὸν ἴδιο μου τὸν πόνο εἶμαι ἐδῶ, ἀνάμεσά σας, κι ὁλομόναχος, κ ἡ ποί ηση σὰ μιὰ μεγάλη ἀλήθεια, πο ὺ τὴν ἀνακαλύπτεις ὕστερ ἀπὸ χρόνια, 6

7 ὅταν δὲν μπορεῖ να σοῦ χρησιμέψει πιὰ σὲ τίποτα. Ἐπάγγελμά μου: τ ὸ ἀκατόρθωτο. Τάσος Λειβαδίτης, Ποίηση, τ. 1, Αθήνα, Εκδόσεις Κέδρος, 2003, σ Ενδεικτικές απαντήσεις Α1: Πεζολογία: καθημερινό λεξιλόγιο (κάπως ξέρεις...) / ανισοσύλλαβος στίχος / ανισόστιχες στροφές / απουσία ομοιοκαταληξίας. Ιδιότυπη γλώσσα: ιδιωματισμοί (κάμνουνε) /λόγιες λέξεις (είς σε, Ποιήσεως, του άλγους, έν Φαντασία καί Λόγω, κ.ά.). Σύμβολα: φάρμακα, μαχαίρι, πληγή, κ.ά. Β1. Ο μακροσκελής τίτλος σε σχέση με το ποίημα δίνει την εντύπωση κάποιας ιστορικότητας. Χωρίζεται με την άνω τελεία σε δύο άνισα μέρη: Το α' μέρος πληροφορεί: για το συναίσθημα ενός προσώπου για το πρόσωπο: Ιάσων Κλεάνδρου για την ιδιότητα του πρόσωπου: ποιητής για το χώρο: Κομμαγηνή (βλέπε σχόλιο σχολικού βιβλίου) To β' μέρος υποστηρίζει, συμπληρώνει και. δίνει έμφαση στην εποχή των ανακατατάξεων Με τον τίτλο ο ποιητής αποδίδει το συναίσθημα στον ανύπαρκτο Ιάσωνα: 1) για να μην ομολογήσει την προσωπική θλίψη, 2) για να προσδώσει διαχρονικότητα στη θλίψη από τη γήρανση και τον ιαματικό χαρακτήρα της τέχνης, 3) για να αποστασιοποιηθεί από το προσωπικό του βίωμα και να το περιγράψει αντικειμενικά, 4) για να το συγκεκριμενοποιήσει αποδίδοντας το σε επώνυμο πρόσωπο και μάλιστα ομότεχνο, 5) για να σχολιάσει την εποχή του ανατρέχοντας στο παρελθόν, 6) για να απαλλάξει τη λέξη «μελαγχολία» από τις ρομαντικές και συμβολιστικές υπερβολές. Β2 μεταφορές (πληγή, μαχαίρι, κ.ά.): υπαινικτική απόδοση του πόνου προσωποποίηση (Ποιήσεως, Φαντασία, Λόγω): θεοποίηση, μαγικές ιδιότητες, έμφαση αναστροφή και υπερβατό (νάρκης του άλγους δοκιμές): έμφαση στην νάρκωση του πόνου υπαλλαγή (φριχτό μαχαίρι αντί φριχτή πληγή): έμφαση στην καταλυτική δύναμη της φθοράς του χρόνου επανάληψη λέξεων (πληγή και μαχαίρι): επίταση του πόνου επανάληψη του δευτέρου στίχου στον έβδομο για έμφαση. α' ενικό πρόσωπο: εξομολογητικός χαρακτήρας β ενικό πρόσωπο: θεατρικότητα Γ1 Απόγνωση του ποιητικού υποκειμένου Προσφυγή στην προσωποποιημένη τέχνη και αιτιολόγηση της Τα ιαματικά φάρμακα: αμφίσημη λέξη - φαρμάκια Τα μέσα της ποιήσεως: Φαντασία, Λόγος Μείωση της απολυτότητας των απόψεων. Δ1 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ: Ποιήματα για την ποίηση. Ο εξομολογητικός χαρακτήρας Η βιωματικότητα Η φθορά του χρόνου (τό γήρασμα του σώματος στην ηλικία μου χιονίζει.., ) Ο πόνος (πληγή από φριχτό..., τον πόνο) Οι ιατρικοί όροι (φάρμακα, επίδεσμοι) Η άμυνα απέναντι στη φθορά (εις σε προστρέχω,..., σά να θελα να προφυλαχτώ...) Η μοναξιά και η απόγνωση (Δεν έχω εγκαρτέρησι καμιά, ανάμεσά σας κι ολομόναχος) Η επιδίωξη των δημιουργών (νεότητα και υστεροφημία, αιωνιότητα και ακατόρθωτο) ΔΙΑΦΟΡΕΣ Αφηγητής: προσωπείο ( στον Καβάφη)- αυτοβιογραφικός (Λειβαδίτης) Πρόσωπα: στη «Μελαγχολία..,» το ποιητικό υποκείμενο διαλέγεται με την Ποίηση, στην «Αυτοβιογραφία» με τους πολλούς Στη «Μελαγχολία...» προσωποποιούνται έννοιες, στην «Αυτοβιογραφία» τα πρόσωπα είναι υπαρκτά Το ποιητικό υποκείμενο στη "Μελαγχολία" δεν παραιτείται από τη ζωή, ενώ στην «Αυτοβιογραφία» την απαρνιέται (αναχωρητής) Επίσης στη «Μελαγχολία...» η ποίηση παρουσιάζεται ως χρήσιμη, ενώ αυτό δεν συμβαίνει στην «Αυτοβιογραφία». (από ΚΕΕ) 7