ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΛΑΡΙΣΑΣ ΜΕ ΛΥΚ. ΤΑΞΕΙΣ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Β ΛΥΚΕΙΟΥ ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ: ΕΝΑΣ ΠΑΡΑΔΕΙΣΟΣ ΣΕ ΚΙΝΔΥΝΟ

7 ο ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΛΑΡΙΣΑΣ ΜΕ ΛΥΚ.. ΤΑΞΕΙΣ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Β ΛΥΚΕΙΟΥ ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ: ΕΝΑΣ ΠΑΡΑΔΕΙΣΟΣ ΣΕ ΚΙΝΔΥΝΟ [1]

7 ο ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΛΑΡΙΣΑΣ ΜΕ ΛΥΚΕΙΑΚΕΣ ΤΑΞΕΙΣ ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ 2013-2014 ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Β ΛΥΚΕΙΟΥ ΘΕΜΑ ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ: ΕΝΑΣ ΠΑΡΑΔΕΙΣΟΣ ΣΕ ΚΙΝΔΥΝΟ ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: ΧΟΥΡΜΟΥΖΙΑΔΟΥ ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΠΕ 05 [2]

ΟΜΑΔΕΣ ΜΑΘΗΤΩΝ ΤΑ ΚΟΡΑΛΙΑ ΤΗΣ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ ΚΑΤΣΙΜΑΝΤΟΣ ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΛΙΑΓΚΑ ΔΗΜΗΤΡΑ ΠΛΙΚΑ ΑΝΝΑ ΤΣΑΒΕ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ MARE NOSTRUM ΚΑΛΟΓΕΡΟΠΟΥΛΟΥ ΕΛΕΝΗ ΚΑΣΙΟΥΛΗ ΟΛΥΜΠΙΑ ΠΑΤΑΚΑ ΜΑΡΙΝΑ ΣΟΥΛΕΝΙΣ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΕΡΕΥΝΗΤΕΣ ΤΗΣ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ ΒΑΛΑΣΗ ΚΕΡΑΣΙΝΑ ΓΚΑΡΑΝΗ ΜΑΡΙΑ ΚΑΡΥΩΤΗΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΣΙΟΥΛΑ ΕΛΕΝΗ ΘΑΛΑΣΣΙΟΙ ΔΥΤΕΣ ΖΕΡΒΑ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΛΙΑΡΑΤΣΙΚΑ ΚΩΝ/ΝΑ ΣΙΤΖΙΑΚΗ ΒΑΡΒΑΡΑ ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΥ ΧΡΙΣΤΙΝΑ [3]

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Τι είναι η Μεσόγειος; [4]

Είναι χίλια πράγματα μαζί. Δεν είναι μόνο ένα τοπίο, αλλά αμέτρητα τοπία. Δεν είναι μία θάλασσα, αλλά διαδοχή θαλασσών. Δεν είναι πολιτισμός, αλλά πολιτισμοί που συσσωρεύονται ο ένας πάνω στον άλλο. Σε κάθε γωνία αυτής της ευλογημένης λεκάνης υπάρχει και από ένα παλίμψηστο του ανθρώπινου γένος. Ερείπια μεγαλοπρεπή ή ταπεινά εξιστορούν πολιτισμούς που γεννήθηκαν, ήκμασαν και έσβησαν στο διηνεκές του χρόνου. Η Μεσόγειος συνέβαλε στην ανάπτυξη τριών από τους πιο λαμπρούς πολιτισμούς της αρχαιότητας, υπήρξε μάρτυρας της γέννησης ή της ανάπτυξης τριών από τις σπουδαιότερες θρησκείες της ανθρωπότητας και συνδέει τρεις από τις έξι ηπείρους του κόσμου. Για τους λαούς που ζουν στην περιφέρειά της αποτέλεσε κατά καιρούς λίκνο και τάφο, δεσμό και εμπόδιο, ευλογία και πεδίο μάχης. Η Μεσόγειος, η mare nostrum των Ρωμαίων, η δική μας θάλασσά που για αιώνες αποτελεί πηγή ζωής για πολλούς διαφορετικούς πολιτισμούς, λαούς και ανθρώπους σήμερα κινδυνεύει. Η προστασία της αποτελεί άμεση προτεραιότητα όχι μόνο των κυβερνήσεων των κρατών που την περιβάλλουν, αλλά και όλων μας. Όλοι χρειάζεται να φροντίσουμε τη Μεσόγειο, τη δική μας θάλασσα. Και θα τη φροντίσουμε καλύτερα όταν τη γνωρίσουμε και την αγαπήσουμε. Η Μεσόγειος όπως έγραψε η Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ «για αιώνες έχει μονοπωλήσει την παγκόσμια Ιστορία». Σήμερα, για μια ακόμα φορά, ολόκληρη η Ανατολική Μεσόγειος βράζει και είναι έτοιμη να εκραγεί. Η ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου με τα ενεργειακά αποθέματα και τον ρόλο της ως σταυροδρόμι Δύσης - Ανατολής βρίσκεται για μια ακόμα φορά το τελευταίο διάστημα στο επίκεντρο πολεμικών συγκρούσεων και γεωστρατηγικών παιχνιδιών. Συγκρούσεις που γίνονται πολύ σημαντικές και απειλούν με μια παγκόσμια σύρραξη. Σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, όλοι οι λαοί της περιοχής βρίσκονται σε μια μετάβαση προς νέα, απρόβλεπτη πραγματικότητα. Όλα αλλάζουν: πολιτεύματα, οικονομίες, κοινωνίες, ισορροπίες δυνάμεων και συμμαχίες. Χρειάζεται λοιπόν η αφύπνιση όλων μας για να αντιμετωπίσουμε τις παρούσες καταστάσεις και να μη βρεθούμε προ τετελεσμένων γεγονότων [5]

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ: ΕΝΑΣ ΠΑΡΑΔΕΙΣΟΣ [6]

ΦΥΣΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΤΗΣ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ Ονομασία- Γεωγραφική θέση Χαρακτηριστικά ΟΝΟΜΑΣΙΑ Παρά το πλήθος των παράκτιων λαών εκ των οποίων αναπτύχθηκαν με τη σειρά τους διάφοροι αρχαίοι πολιτισμοί πρώτα εκ του Αιγαίου και της ανατολικής λεκάνης και μέχρι της δυτικής που εξαπλώθηκαν στη συνέχεια με ενδιάμεσες αποικίες, περιέργως δεν είχε εξ αρχής και επί αιώνες ιδιαίτερο όνομα. Η πατρότητα του όρου «Μεσόγειος θάλασσα» ανήκει ιστορικά στους Λατίνους και μάλιστα περί τα μέσα του 3ου αιώνα που πρώτος ο Σολίνος τη ονομάζει χαρακτηριστικά «Mare Mediterraneum» ως μεταξύ δύο ηπείρων θάλασσα, καθιστάμενος ιστορικός ανάδοχος του ονόματος αυτής. Ο 16ος και 17ος αιώνας βρίσκει τη θάλασσα αυτή να ονομάζεται: Λευκή θάλασσα, ή θάλασσα των Ελλήνων (έτσι την ονόμαζαν και οι Τούρκοι σε αντιδιαστολή με το Αιγαίο και τη Μαύρη θάλασσα). Η πατρότητα του ελληνικού όρου «Μεσόγειος» οφείλεται στον γεωγράφο - επίσκοπο Αθηνών Μελέτιο με τον επιπρόσθετο χαρακτηρισμό ως «δεύτερο κόλπο του ωκεανού», εννοώντας ως πρώτο τον Βισκαϊκό. Ιστορικά ονόματα που έχουν δοθεί για επιμέρους περιοχές της Μεσογείου είναι: Σαρδώο πέλαγος, Ιβηρικό π., Γαλλικό π., Ταρτησσός Κόλπος, Βαλεαρικό π., Λυγουρικό, Λιγυστικό, Αυσώνιο, Τυρρηνό, Σικελικό, Ιωνικό, Αιγαίο, Αδρίας, Ρόδιο, Κύπριο, Κιλικίας αυλών κ.ά. [7]

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΘΕΣΗ Στο σημείο του πλανήτη όπου συναντώνται η δυτική Ασία, η βόρεια Αφρική και η νότια Ευρώπη βρίσκεται μια στενόμακρη λωρίδα θάλασσας. Είναι η Μεσόγειος, η θάλασσα που βρέχει τις ακτές της χώρας μας. Παρατηρώντας τη Μεσόγειο στον χάρτη διαπιστώνουμε ότι αποτελεί μια σχεδόν κλειστή θάλασσα. Η επικοινωνία της με άλλες γειτονικές θάλασσες επιτυγχάνεται με τρία πολύ μικρά ανοίγματα. Τα δύο από αυτά είναι φυσικά (ο Πορθμός του Γιβραλτάρ στον Ατλαντικό Ωκεανό και τα Στενά του Ελλησπόντου-Βοσπόρου στη Μαύρη θάλασσα), ενώ το τρίτο άνοιγμα (η Διώρυγα του Σουέζ προς την Ερυθρά θάλασσα) είναι ανθρώπινο έργο. Πρόκειται για μια σχετικά βαθιά θάλασσα, της οποίας το μέγιστο βάθος (περίπου 5.100 μέτρα) συναντάται στο νότιο Ιόνιο Πέλαγος, στα νησιά Οινούσσες. Στην περιοχή μεταξύ Σικελίας και Τυνησίας η Μεσόγειος έχει πλάτος μόνο 120 χιλιόμετρα και βάθος μόλις 350 μέτρα, αν και τόσο στα ανατολικά όσο και στα δυτικά από το σημείο αυτό τα θαλάσσια βάθη είναι σημαντικά. Έτσι, η Μεσόγειος «διαιρείται» σε δύο μικρότερες θαλάσσιες λεκάνες, τη δυτική και την ανατολική Μεσόγειο. Ο οριζόντιος διαμελισμός είναι εντονότερος στον μεσογειακό βορρά. Οι απόκρημνες ακτές εναλλάσσονται με ομαλές αμμουδιές, συνθέτοντας μια ατέλειωτη ποικιλία τοπίων. Εκτός αυτού, οι δύο μεγάλες χερσόνησοι του μεσογειακού βορρά (η Ελληνική και η Ιταλική), αλλά και πολλές μικρότερες, τα χιλιάδες μικρά και μεγάλα νησιά (κυρίως στο Αιγαίο και στις ακτές της Δαλματίας), καθώς και πλήθος θαλάσσιων κόλπων σχηματίζουν αρκετές μικρότερες θάλασσες και πελάγη. Αντίθετα, στις νότιες μεσογειακές ακτές ο οριζόντιος διαμελισμός είναι αρκετά πιο ήπιος. Παρόμοιες αντιθέσεις υπάρχουν φυσικά και στη βλάστηση, με το αφρικανικό και το ασιατικό τοπίο να είναι πιο άδενδρο. Τα πέντε μεγαλύτερα μεσογειακά νησιά είναι, κατά σειρά, η Σικελία, η Σαρδηνία, η Κύπρος, η Κορσική και η Κρήτη. [8]

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ Ανανέωση των υδάτων Η Μεσόγειος είναι μια θάλασσα με ιδιαιτερότητες όπως ξέρουμε, καθώς η δυσκολία στην ανανέωση των υδάτων της αποτελεί έναν εξαιρετικά επιβαρυντικό παράγοντα για το θαλάσσιο περιβάλλον. Απαιτούνται κατά τους πλέον μετριοπαθείς υπολογισμούς 40-50 χρόνια για να γίνει πλήρης ανανέωση των υδάτων της. Αυτό σημαίνει ότι οι αυξημένοι ρύποι που καταλήγουν στη Μεσόγειο παραμένουν εγκλωβισμένοι στην σχεδόν κλειστή αυτή θάλασσα και ακόμα και αν σταματούσε τώρα οποιαδήποτε ρύπανση θα απαιτούνταν μεγάλο χρονικό διάστημα προκειμένου να έχουμε μια καθαρή θάλασσα. Στη χώρα μας γενικότερα οι πετρελαιοκηλίδες, (οι ρυπάνσεις δηλαδή από πετρελαιοειδή της θάλασσας) αντιμετωπίζονται με μηχανικά μέσα σε αντίθεση με άλλες χώρες όπου προτιμώνται μέθοδοι με χημικές διασκορπιστικές ουσίες. Προσφέρεται άλλωστε η διαμόρφωση και η γεωγραφία των ελληνικών ακτών έτσι ώστε να μπορέσουμε να περισυλλέξουμε το πετρέλαιο το οποίο έχει χυθεί στη θάλασσα. Παράλληλα κάθε μέρα εξατμίζονται από τη Μεσόγειο 4144 Km3. Το νερό αυτό αντικαθιστούν : 24,11% οι βροχές 5,56% οι ποταμοί 3,68% το νερό από τη Μαύρη θάλασσα 66,65% το νερό του Ατλαντικού Ακόμη η Μεσόγειος καλύπτει 2,5 εκατομμύρια τετραγωνικά χιλιόμετρα και περιλαμβάνει περίπου 4,3 εκατομμύρια νερό. Επίσης αποτελεί το 1% της θαλάσσιας έκτασης του πλανήτη [9]

Αλατότητα Η Μεσόγειος βρίσκεται κοντά στην τροπική ζώνη. Επίσης δέχεται τα νερά πολλών ποταμών (περίπου 500), ακόμη και του μεγαλύτερου σε μήκος ποταμού του κόσμου, του Νείλου. Ωστόσο η παροχή νερού όλων αυτών των ποταμών είναι πολύ μικρή, όπως επίσης μικρή είναι και η παροχή του νερού της βροχής, διότι οι βροχές στο μεσογειακό χώρο είναι λιγοστές και ανομοιόμορφα κατανεμημένες στη διάρκεια του χρόνου. Εξαιτίας όλων των παραπάνω η εξάτμιση του θαλασσινού νερού στη Μεσόγειο είναι σημαντική και επομένως η αλατότητα της είναι αυξημένη. Η αλατότητα της Μεσογείου είναι περίπου 3,8% υψηλότερη από αυτή του Ατλαντικού Ωκεανού. Αυτό είναι συνέπεια της έντονης εξάτμισης. Έτσι τα νερά που εξατμίζονται δεν καλύπτονται από τη μεγάλη εισροή γλυκού νερού των ποταμών και των ρεμάτων έτσι ώστε να αντισταθμίζονται. Η επιφανειακή αλατότητα αυξάνεται στα δυτικά προς ανατολικά από 3,63% στο στενό του Γιβραλτάρ σε 3,91% στα ανοικτά των ακτών της Μικράς Ασίας. Μια όλο και περισσότερο αλμυρή Μεσόγειος μπορεί να ξεκινήσει μια νέα παγετωνική περίοδος σε μερικές δεκαετίες σύμφωνα με νέα αμερικανική έρευνα. Ο λόγος για την αύξηση της αλατότητας της Μεσογείου πριν 150.000 χρόνια ήταν μια μείωση στη κλίση του άξονα της γης, η οποία αποδυνάμωσε τους αφρικανικούς μουσώνες. Σήμερα το ξηρό κλίμα της Μεσογείου οφείλεται στις ανθρώπινες επεμβάσεις-ένα αποτέλεσμα λόγω των εκτροπών των ποταμών για άρδευση, αλλά και στην παγκόσμια θέρμανση. Βέβαια η απώλεια νερού από τη μεσογειακή λεκάνη αναπληρώνεται από την εισροή νερού από τον Ατλαντικό Ωκεανό και τη Μαύρη Θάλασσα. Αν δε συνέβαινε αυτή η αναπλήρωση, υπολογίζεται ότι σε 1000 χρόνια από σήμερα η Μεσόγειος θα είχε ξεραθεί. [10]

Βάθη Η Μεσόγειος έχει τέσσερις μεγάλες λεκάνες βαθέων υδάτων. Στο δυτικό μέρος της βρίσκεται η λεκάνη Βαλεαρίδες με βάθος έως 3255 μ. και είναι η μικρότερη πισίνα. Στο δυτικό κεντρικό τμήμα βρίσκεται η λεκάνη Τυρρηνική με βάθος μέχρι και 3758 μ. Στο ανατολικό κεντρικό τμήμα βρίσκεται η λεκάνη Ιονίου με βάθος μέχρι και 5267 μ. Τέλος στην ανατολική περιοχή βρίσκεται η λεκάνη λεβάντα με βάθος έως και 4517 μ. Το μέσο βάθος της Μεσογείου δεν ξεπερνά τα 2.000 μέτρα. Το βαθύτερο όμως σημείο της βρίσκεται νοτιοδυτικά της Πύλου της Μεσσηνίας, φτάνει τα 5.267 μέτρα και θα μπορούσε να σκεπάσει μαζί τον Όλυμπο και τον Κίσαβο τοποθετημένους τον ένα πάνω στον άλλο. Η Μεσόγειος είναι βαθιά θάλασσα με πολλά παράλια και μεγάλα νησιά όπως: Κύπρος, Κρήτη, Εύβοια, Λέσβος, Ρόδος, Χίος, Κεφαλλονιά και Κέρκυρα στην ανατολική Μεσόγειο. Σικελία, Σαρδηνία, Κορσική και Μάλτα στη κεντρική Μεσόγειο. Μαγιόρκα, Ίμπιζα και Μινόρκα στη δυτική Μεσόγειο. [11]

ΣΕΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΗΦΑΙΣΤΕΙΑ Κατά καιρούς στη Μεσόγειο παρατηρούνται πολλά γεωλογικά φαινόμενα, με σημαντικότερα τους σεισμούς και τις ηφαιστειακές εκρήξεις. ΣΕΙΣΜΟΙ Σεισμός είναι η εδαφική δόνηση που γεννιέται κατά τη διατάραξη της μηχανικής ισορροπίας των πετρωμάτων στο εσωτερικό της γης, από φυσικές αιτίες. Είναι το στιγμιαίο αποτέλεσμα μιας μακροχρόνιας εργασίας με την οποία συσσωρεύεται δυναμική ενέργεια σε ορισμένες περιοχές της λιθόσφαιρας, οι οποίες καταπονούνται από την πίεση που προκαλεί η μετακίνηση των λιθοσφαιρικών πλακών. Πολλές σεισμικές δονήσεις έχουν λάβει χώρα στη Μεσόγειο. Οι περιοχές στις οποίες έχουν παρατηρηθεί διαφαίνονται στην παρακάτω εικόνα. [12]

Οι μεγαλύτεροι σεισμοί στη Μεσόγειο ΕΛΛΑΔΑ 227 π.χ νότια της Ρόδου 7,2 Ρίχτερ 1508 στην Ιεράπετρα 7,2 Ρίχτερ 1810 στο Ηράκλειο 7,8 Ρίχτερ 1843 στη Χάλκη 6,5 Ρίχτερ 1856 στο Ηράκλειο 8,2 Ρίχτερ 11/8/1903 στα Κύθηρα 7,9 Ρίχτερ 18/2/1910 στα Χανιά 6,9 Ρίχτερ 26/6/1926 στο Αρχάγγελο στη Ρόδο 8,0 Ρίχτερ 14/2/1930 στην Αϊτάνια στην Κρήτη 6,7 Ρίχτερ 25/2/1935 στα Ανώγια 7,0 Ρίχτερ 25/4/1957 στα νότια της Ρόδου 7,2 Ρίχτερ 4/5/1972 στα Χανιά 6,5 Ρίχτερ 13/8/1992 στη Ζάκρο 6,8 Ρίχτερ 9/1/2006 μεταξύ Κρήτης και Κυθήρων 6,9 Ρίχτερ. ΙΤΑΛΙΑ 1908: σεισμός της κλίμακας 7,5 στην πόλη της Μεσσήνης, στη Σικελία. 2009: μεγάλος σεισμός στην Ακουίλα μεγέθους 6.3 ρίχτερ. ΑΙΓΥΠΤΟΣ 2002: 4,7 ρίχτερ στο El Badari 2004: 4,4 ρίχτερ στο Σουέζ 2006: 4,5 ρίχτερ στη Beba 2011: 4,6 ρίχτερ στην Χουργκάντα 2012: 5,1 ρίχτερ στη Ροζέτα [13]

ΗΦΑΙΣΤΕΙΑ Ηφαίστειο είναι η ανοιχτή δίοδος από το εσωτερικό της Γης (ή άλλου γεωειδούς ουράνιου σώματος) που επιτρέπει την εκροή ή έκρηξη ρευστών πετρωμάτων και αερίων από το εσωτερικό (μανδύας) στην επιφάνεια του στερεού φλοιού με τη μορφή λάβας. Τα σημαντικότερα ηφαίστεια της Μεσογείου Βεζούβιος: είναι ένα βουνό-ηφαίστειο στις δυτικές ακτές της Ιταλίας και σε απόσταση 12 χλμ. από τη Νάπολη. Πριν από την πρώτη του έκρηξη το 79 μ.χ., το θεωρούσαν σαν ένα απλό βουνό. Η πρώτη φοβερή έκρηξη του Βεζούβιου, που κατάστρεψε ολοκληρωτικά και εξαφάνισε μέσα στις λάβες της τρεις μεγάλες πόλεις, την Πομπηία, το Ηράκλειο και τις Σταβίες, έγινε το 79 μ.χ. Έχει τρεις κορυφές: Την Σόμμα βόρεια, τον καθαυτό Βεζούβιο νότια και το Οτταγιάνο ανάμεσα. Σήμερα, ο καθαυτό Βεζούβιος έχει περιφέρεια βάσης 45 χιλιόμετρα και η διάμετρος του κρατήρα του είναι 570 μέτρα περίπου. Το ύψος του μεταβάλλεται μετά από κάθε ισχυρή έκρηξη και είναι σήμερα 1.180 μέτρα. [14]

Αίτνα: είναι ένα ενεργό ηφαίστειο στις ανατολικές ακτές της Σικελίας, το μεγαλύτερο και υψηλότερο ενεργό ηφαίστειο στην Ευρώπη (ύψος 3.350 μέτρα). Επίσης είναι τρεις φορές μεγαλύτερη από το Βεζούβιο. Είναι από τα πιο ενεργά ηφαίστεια στον κόσμο. Η ηφαιστειακή δραστηριότητα στην Αίτνα ξεκίνησε περίπου πριν 500.000 χρόνια, με υποθαλάσσιες εκρήξεις κατά μήκος των ακτών της Σικελίας. Πριν 35.000 χρόνια και για μια χρονική περίοδο περίπου 20.000 χρόνων, έλαβαν χώρα μερικές ιδιαίτερα ισχυρές εκρήξεις, στάχτη από τις οποίες είχε φτάσει ακόμα και μέχρι τη Ρώμη, περίπου 800 χιλιόμετρα βόρεια της Αίτνας. [15]

Το ηφαίστειο της Σαντορίνης ή Θήρας: βρίσκεται στο νότιο Αιγαίο πέλαγος, στο νησιωτικό σύμπλεγμα των Κυκλάδων. Η τελευταία ηφαιστειακή δραστηριότητα ήταν το 1950 και μελλοντικές εκρήξεις είναι σίγουρες. Τα ηφαίστεια της Σαντορίνης είναι: Η Νέα Καμένη (1707-1711 μ.χ.), η Παλαιά Καμένη (46-47 μ.χ.), το υποθαλάσσιο ηφαίστειο Κολούμπο (1650 μ.χ.), τα Χριστιάνα νησιά. Η Σαντορίνη ανήκει στο ηφαιστειακό τόξο του Αιγαίου και χαρακτηρίζεται σαν ενεργό ηφαίστειο μαζί με τα Μέθανα, την Μήλο και την Νίσυρο. Η Σαντορίνη καθώς και τα νησιά Θηρασία και Ασπρονήσι είναι απομεινάρια του ηφαιστειογενούς νησιού Στρογγύλη που καταστράφηκαν από τη Μινωική έκρηξη που έγινε το 1613 π.χ. και είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία αυτού που σήμερα ονομάζουμε καλδέρα της Σαντορίνης και την καταστροφή του προϊστορικού πολιτισμού του νησιού. [16]

ΚΛΙΜΑ-ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΕΣ ΔΙΑΤΡΟΦΗ ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΟ ΚΛΙΜΑ Στην περιοχή της Μεσογείου επικρατεί ιδιαίτερος τύπος εύκρατου κλίματος, το μεσογειακό κλίμα, το οποίο χαρακτηρίζεται από ήπιους χειμώνες και ξηρά, ζεστά καλοκαίρια. Οι βροχοπτώσεις παρουσιάζουν υψηλή διακύμανση από χρόνο σε χρόνο και πέφτουν κυρίως το φθινόπωρο και τον χειμώνα, ενώ η ηλιακή ακτινοβολία είναι έντονη, ιδιαίτερα το καλοκαίρι. Το κλίμα αυτό εντοπίζεται, κυρίως, στις περιοχές γύρω από τη Μεσόγειο απ όπου προέρχεται και η ονομασία του, ενώ συναντάται και στις παράκτιες περιοχές της Καλιφόρνιας, της Νότιας Αφρικής και στα νότια τμήματα της Αυστραλίας Φυτά όπως η ελιά, το αμπέλι, το σιτάρι, τα εσπεριδοειδή ευδοκιμούν σ' αυτόν τον τύπο κλίματος. Ειδικά η ελιά είναι το πιο χαρακτηριστικό μεσογειακό φυτό. Η Μεσόγειος βρίσκεται κοντά στην τροπική ζώνη. Δέχεται τα νερά πολλών ποταμών (περίπου 500), ακόμη και του Νείλου, του μεγαλύτερου σε μήκος ποταμού του κόσμου, όμως η παροχή νερού όλων αυτών των ποταμών είναι πολύ μικρή. Μικρή είναι επίσης και η παροχή του νερού της βροχής, αφού οι βροχοπτώσεις στον μεσογειακό χώρο είναι λιγοστές και ανομοιόμορφα κατανεμημένες στη διάρκεια του χρόνου. Οι θερμοκρασίες είναι σπάνια υπερβολικές στις παραθαλάσσιες περιοχές. Στις κλειστές εσωτερικές πεδιάδες και στα υψίπεδα της χώρας παρατηρούνται τα μεγαλύτερα θερμοκρασιακά εύρη -τόσο ετήσια όσο και ημερήσια. Οι καύσωνες επηρεάζουν κυρίως τις πεδινές περιοχές και είναι συχνότεροι τον Ιούλιο και τον Αύγουστο. Σπάνια, πάντως, διαρκούν περισσότερες από 3 ημέρες. [17]

ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΕΣ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ Η περιοχή της Μεσογείου αναφέρεται συχνά ως το λίκνο του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Η κτηνοτροφία, η παραγωγή σιτηρών, η καλλιέργεια οπωροκηπευτικών θεωρούνται ότι ξεκίνησαν εδώ πριν από χιλιάδες χρόνια. Η προέλευση πολλών από τα σημερινά γεωργικά προϊόντα σε ολόκληρο τον κόσμο βρίσκεται επίσης στη περιοχή της Μεσογείου. Η κριθή, ο σίτος, η βρώμη, η ελιά, το αμπέλι, η αμυγδαλιά, η συκιά, η χουρμαδιά, η μπιζελιά και άλλα αναρίθμητα οπωροκηπευτικά, καθώς και θεραπευτικά και αρωματικά βότανα, προέρχονται από άγρια φυτά που απαντούν στην περιοχή. Η βασικότερη καλλιέργεια στην περιοχή της Μεσογείου από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας είναι η ελιά. Σύμφωνα με τα στοιχεία του Διεθνούς Συμβουλίου Ελαιολάδου, το 98% περίπου των ελαιοδέντρων φύονται σήμερα στη λεκάνη της Μεσογείου. Η καταγωγή του ελαιοδέντρου χάνεται στα βάθη των αιώνων, στους θρύλους και στις παραδόσεις των λαών γύρω από την Μεσόγειο. Και είναι αυτό φυσικό, αφού το δέντρο της ελιάς είναι τόσο στενά δεμένο με τον πολιτισμό και την ιστορία των μεσογειακών λαών, την ορθολογική διατροφή τους και ακόμη με τις θρησκείες και τις δοξασίες τους. [18]

Η ελιά είναι γνωστή από τους αρχαιότατους χρόνους, και πιθανότατα κατάγεται από το χώρο της ανατολικής Μεσογείου. Σύμφωνα με την αρχαία ελληνική παράδοση, πατρίδα της ελιάς είναι η Αθήνα και η πρώτη ελιά φυτεύτηκε από την Αθηνά στην Ακρόπολη. Οι Έλληνες ήταν ο πρώτος λαός που καλλιέργησε την ελιά στον ευρωπαϊκό μεσογειακό χώρο. Την μετέφεραν είτε Έλληνες άποικοι είτε Φοίνικες έμποροι. Η ελιά ευδοκιμεί σε κλίματα εύκρατα χωρίς ακρότητες θερμοκρασίας (με μέση ετήσια θερμοκρασία 16οC) και υγρασίας, για αυτό είναι ευρύτατα διαδεδομένη στη μεσογειακή ζώνη (όπως στην Ελλάδα, στην Ιταλία, στην Ισπανία, στην Τουρκία, την Αλγερία και αλλού). Λόγω του σημαντικού ρόλου που έπαιξε η ελιά ανά τους αιώνες στην καθημερινότητα των λαών της Μεσογείου και ειδικότερα στην Ελλάδα, τα κλαδιά, ο καρπός αλλά και το ελαιόλαδο, ο «χυμός» του ελαιόδεντρου, έχουν συμβολικό χαρακτήρα και κατέχουν τιμητική θέση σε διάφορες δραστηριότητες της ζωής των κατοίκων της περιοχής. Σε ένδειξη της εκτίμησης που δείχνουν οι λαοί της Μεσογείου στην ελιά, πολλά αντικείμενα καθημερινής χρήσης διακοσμούνται με μοτίβα αποτελούμενα από κλαδιά και καρπούς του ελαιόδεντρου. Έτσι, συχνά συναντάμε στην Ελλάδα και στις άλλες μεσογειακές χώρες την ελιά να κοσμεί πήλινα και ξύλινα αντικείμενα καθημερινής χρήσης, λευκά είδη, κοσμήματα κ.α. Αποτελώντας σημαντικό μέρος της διατροφής αλλά και της οικονομικής ζωής της Μεσογείου και της Ελλάδας ειδικότερα, αναπόφευκτο ήταν η μακρόχρονη πορεία της ελιάς να έχει διεισδύσει στην καλλιτεχνική και πολιτισμική ζωή των κατοίκων της περιοχής. Μουσεία ελιάς και λαδιού υπάρχουν σε πολλές ελαιοπαραγωγικές περιοχές της Μεσογείου. Τα μουσεία αυτά παρουσιάζουν εκθέματα που σχετίζονται με την καλλιέργεια και συγκομιδή της ελιάς και την παραγωγή λαδιού, ενώ συχνά πραγματοποιούνται και εκπαιδευτικά προγράμματα για μαθητές. [19]

Ένα ακόμη χαρακτηριστικό της περιοχής είναι η καλλιέργεια της αμπέλου και η παραγωγή κρασιού. Η διαδικασία της αμπελουργίας εικάζεται πως έχει τις ρίζες της στην αγροτική επανάσταση και τη μόνιμη εγκατάσταση πληθυσμών με σκοπό την καλλιέργεια, χρονολογείται δηλαδή γύρω στο 5000 π.χ. Από τους πρώτους γνωστούς αμπελοκαλλιεργητές θεωρούνται οι αρχαίοι Πέρσες, οι Σημιτικοί λαοί και οι Ασσύριοι. Μεταγενέστερα οι γνώσεις αμπελουργίας και οινοποιίας μεταφέρθηκαν στους Αιγύπτιους, τους λαούς της Φοινίκης και τους πληθυσμούς της Μικρασίας και του Ελλαδικού χώρου. Οι Αρχαίοι Έλληνες έπιναν το κρασί αναμειγνύοντας το με νερό, σε αναλογία συνήθως 1:3. Διέθεταν ειδικά σκεύη τόσο για την ανάμειξη (κρατήρες) όσο και για την ψύξη του. Η πόση κρασιού που δεν είχε αναμειχθεί με νερό θεωρείτο βαρβαρότητα και συνηθιζόταν μόνο από αρρώστους ή κατά τη διάρκεια ταξιδιών ως τονωτικό. Διαδεδομένη ήταν ακόμα η κατανάλωση κρασιού με μέλι καθώς και η χρήση μυρωδικών. Ο τρόπος παραγωγής του κρασιού σε παλαιότερες εποχές δεν διέφερε ουσιαστικά από τις σύγχρονες πρακτικές. Είναι αξιοσημείωτο πως σώζονται ως τις μέρες μας κείμενα του Θεόφραστου, τα οποία περιέχουν πληροφορίες γύρω από τους τρόπους καλλιέργειας. Οι Έλληνες γνώριζαν την παλαίωση του κρασιού, την οποία επιτύγχαναν μέσα σε θαμμένα πιθάρια, σφραγισμένα με γύψο και ρετσίνι. Το κρασί εμφιαλωνόταν σε ασκούς ή σε σφραγισμένους πήλινους αμφορείς, αλειμμένους με πίσσα για να μένουν στεγανοί. Το εμπόριο των ελληνικών κρασιών απλωνόταν σε ολόκληρη τη Μεσόγειο μέχρι την ιβηρική χερσόνησο και τον Εύξεινο πόντο και αποτελούσε μία από τις σημαντικότερες οικονομικές δραστηριότητες. Οι Ρωμαίοι ήρθαν σε επαφή με το κρασί από τους Έλληνες αποίκους και τους γηγενείς Ετρούσκους και επιδόθηκαν επίσης στην αμπελοκαλλιέργεια. [20]

ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΟΦΗ Η μεσογειακή διατροφή αναφέρεται στο σύνολο των γνώσεων, εθίμων, συμβολισμών και παραδόσεων που συνδέονται με τη διαδικασία καλλιέργειας, παρασκευής και κατανάλωσης προϊόντων στον ευρύτερο μεσογειακό χώρο. Η καλλιέργεια, η συγκομιδή, η αλιεία, η συντήρηση, το μαγείρεμα και η συνάθροιση των ανθρώπων γύρω από το τραπέζι αποτελούν περιστάσεις κατά τις οποίες αξιοποιούνται εμπειρικές γνώσεις για τη φύση όπως προέκυψαν από την μακρόχρονη παρατήρηση των φυσικών φαινομένων και γίνονται ευκαιρία για συνεύρεση και ανταλλαγή αφηγήσεων και απόψεων μεταξύ ανθρώπων κάθε φύλου και ηλικίας. Η εξέχουσα σημασία της διατροφής αποδεικνύεται και από το γεγονός ότι αρκετές από τις πολιτιστικές εκφράσεις των λαών της Μεσογείου συνδυάζουν φαγητό, μουσική και χορό. Η μεσογειακή διατροφή χαρακτηρίζεται από ένα θρεπτικό πρότυπο το οποίο έχει παραμείνει σταθερό στον χώρο και στον χρόνο. Βασικά προϊόντα της είναι το ελαιόλαδο, τα δημητριακά, τα φρέσκα φρούτα και οι ξηροί καρποί, μέτρια ποσότητα ψαριών, γαλακτοκομικά προϊόντα και κρέας, και αρκετά καρυκεύματα και μπαχαρικά. Τα τρόφιμα αυτά καταναλώνονται συνήθως με τη συνοδεία κρασιού, εκχυλισμάτων από βότανα ή άλλων τοπικών προϊόντων, σύμφωνα με τις πεποιθήσεις κάθε κοινότητας. Ως τρόπος ζωής, η συγκεκριμένη διατροφή διαμορφώθηκε από το μεσογειακό κλίμα αλλά και τις ιδιαίτερες γεωμορφολογικές συνθήκες κάθε περιοχής. [21]

ΧΛΩΡΙΔΑ ΚΑΙ ΠΑΝΙΔΑ ΤΗΣ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ Η πανίδα και η χλωρίδα της Μεσογείου, από τις πλουσιότερες στον κόσμο, είναι επίσης οι περισσότερο απειλούμενες, σύμφωνα με τα αποτελέσματα έρευνας που δημοσιεύονται σήμερα και επισημαίνουν την επιδείνωση του φυσικού περιβάλλοντος, την υπεραλιεία και την αύξηση των ειδών που διεισδύουν στο οικοσύστημα της Μεσογείου προερχόμενα από άλλα οικοσυστήματα εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής. Η θάλασσα αυτή είναι μία από τις πλέον μελετημένες στον κόσμο. Πανίδα της Μεσογείου Η Μεσόγειος αποτελεί ταυτόχρονα ένα μοναδικά πλούσιο και ποικιλόμορφο περιβάλλον. Καλύπτει μονάχα το 0,7%1 της επιφάνειας της θάλασσας, φιλοξενεί όμως το 8-9% της θαλάσσιας βιοποικιλότητας του πλανήτη. Η πανίδα της Μεσογείου αποτελείται από είδη καθαρά μεσογειακά, είδη του Ατλαντικού και είδη που συναντάμε σε οποιαδήποτε θάλασσα. Έχουν υπολογιστεί πεντακόσια (500) είδη ψαριών από τα οποία τα εβδομήντα περίπου είναι ενδημικά. Τα είδη και η ποσότητα των οργανισμών που ζουν, καθορίζονται και από άλλους παράγοντες όπως είναι: η μεγάλη περιεκτικότητα σε άλατα, η θερμοκρασία που παραμένει σταθερή, η ρύπανση. Η θαλάσσια πανίδα της χαρακτηρίζεται από μεγάλη ποικιλία ειδών. Υπάρχουν καρχαρίες και ενδημικά στη Σαρδηνία, φώκιες, δελφίνια, σκουμπριά, ρέγκες, σπάροι, θαλάσσιες χελώνες κλπ. Ακόμη κοντά στις ακτές και στα μεγάλα βάθη υπάρχουν πολλά χταπόδια, καλαμάρια, σουπιές, αστακοί, καβούρια και πολλά άλλα όστρακα. Σε μερικές περιοχές του Αιγαίου και στα παράλια της Τυνησίας υπάρχουν σφουγγάρια, ενώ στις ακτές της Ιταλίας, της Αλγερίας και της Τυνησίας υπάρχουν κόκκινα [22]

κοράλλια. Μεγάλη είναι η ποικιλία από φύκια. Μόνο στις ελληνικές θάλασσες υπάρχουν πάνω από 157 είδη, που πολλά απ' αυτά είναι δυνατό να αξιοποιηθούν και βιομηχανικά για την παραγωγή λιπασμάτων ή και πρωτεϊνών για ζωοτροφές. πανίδα της Μεσογείου [23]

Μεσογειακή φώκια Monachus-Monachus Η μεσογειακή φώκια Monachus αποτελεί ένα από τα πιο απειλούμενα θηλαστικά του κόσμου, με λίγες εκατοντάδες εναπομείναντα άτομα. Το είδος ζει κυρίως στις ελληνικές θάλασσες (Αλόννησος, Γυάρος, Κάρπαθος, Κίμωλος, Κρήτη κλπ.), ενώ υπάρχουν κι άλλοι σημαντικοί πληθυσμοί στη Μεσόγειο, όπως στην Μαδέρα, στο Μαρόκο, στην Αλγερία, στην Τουρκία, στην Κύπρο, αλλά και στον Ατλαντικό (Μαυριτανία). Το σώμα της φώκιας έχει μήκος 2.0 2.4 μέτρα, ενώ το βάρος της φτάνει τα 300 κιλά. Τρέφονται με μικρά ψάρια και αστακούς, αλλά κυρίως με χταπόδια τα οποία ψαρεύουν ακόμη και σε 150m βάθος. Δεν απομακρύνονται ιδιαίτερα από τις ακτές και συνήθως βρίσκουν καταφύγιο σε μικρές παραλίες που σχηματίζονται μέσα σε σπηλιές, πάντα μακριά από τον άνθρωπο. Ζουν έως και 30 χρόνια, και τα θηλυκά γεννούν ένα φωκάκι κάθε χρόνο. Τον τελευταίο αιώνα ο αριθμός τους μειώθηκε δραματικά. Ο κυριότερος λόγος είναι η θανάτωση από ψαράδες, καθώς θεωρούσαν ότι τρώνε τα ψάρια τους. Επίσης, η φώκια αναπαράγεται σε πολύ απόμερα σημεία και απομονωμένες ακτές, που έχουν λιγοστέψει δραματικά λόγω της ανθρώπινης παρουσίας σχεδόν παντού. Τέλος, σε πολλές περιοχές έχουν λιγοστέψει τα ψάρια, λόγω της μόλυνσης ή της υπεραλιείας, και έτσι δεν βρίσκουν πλέον τροφή. Μάλιστα, η ύπαρξη φώκιας σε ένα μέρος θεωρείται ότι αποδεικνύει το πόσο καθαρό και υγιές είναι το θαλάσσιο οικοσύστημα, ενώ η εξαφάνιση μιας φώκιας δείχνει την υποβάθμιση του περιβάλλοντος. Οι φώκιες ανακηρύχτηκαν το 1981 ως προστατευόμενο είδος. Για την προστασία της δημιουργήθηκε το Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο της Αλοννήσου. [24]

Θαλάσσια χελώνα Caretta-Caretta H θαλάσσια χελώνα Caretta-Caretta εμφανίστηκε στη γη πριν από δεκάδες εκατομμύρια χρόνια και αποτελεί μια από τις πιο επιτυχημένες μορφές ζωής στην ιστορία του πλανήτη μας. Είναι το μόνο είδος θαλάσσιας χελώνας που αναπαράγεται στην Ελλάδα. Για πρώτη φορά εδώ και εκατομμύρια χρόνια, η Caretta-Caretta απειλείται με εξαφάνιση. Ο κύκλος της ζωής της εξαρτάται απόλυτα από τη στεριά, για τη διαιώνισή της, αφού εκεί ολοκληρώνεται ο βιολογικός της κύκλος. Ξεκινά με την ωοτοκία (επιστρέφουν κάθε δύο χρόνια στον τόπο, όπου γεννήθηκαν οι ίδιες, για να εναποθέσουν τα αβγά τους) και την εκκόλαψη που διαρκεί δύο μήνες και οι νεοσσοί, περίπου 100 σε κάθε φωλιά, έχουν μήκος πέντε εκατοστά και ζυγίζουν 17 γραμμάρια. Μόλις εκκολαφθούν, ανεβαίνουν όλοι μαζί στην επιφάνεια της άμμου και τρέχουν αμέσως προς την θάλασσα. Αυτό το πρώτο ταξίδι είναι το σημαντικότερο της ζωής τους, γιατί βοηθά τα χελωνάκια να προσανατολιστούν και να μπορέσουν να ξαναγυρίσουν στον ίδιο τόπο μερικές δεκαετίες αργότερα. Οι νεοσσοί έχουν να αντιμετωπίσουν πολλούς φυσικούς εχθρούς αλλά και όχι μόνο. Τέλος, κάποιες χελώνες τραυματίζονται, μερικές φορές θανάσιμα, από ταχύπλοα σκάφη που πλέουν κοντά στις παραλίες ωοτοκίας. Τα Σεκάνια στη Ζάκυνθο είναι η σημαντικότερη παραλία ωοτοκίας του είδους σε ολόκληρη τη Μεσόγειο. Παρόλο που το μήκος της παραλίας είναι μόνο 500 μ. περίπου, εδώ γεννούν τα αβγά τους τουλάχιστον οι μισές από τις χελώνες που βγαίνουν γι' αυτόν το σκοπό στις ζακυνθινές παραλίες. Άλλες σπουδαίες παραλίες ωοτοκίας γι' αυτό το είδος χελώνας, στη χώρα μας, βρίσκονται στον κόλπο του Λαγανά (στη Ζάκυνθο), στον Κυπαρισσιακό κόλπο, στον Λακωνικό κόλπο, στο Ρέθυμνο και τα Χανιά. [25]

Δελφίνια Τα δελφίνια ανήκουν στην τάξη των κητωδών, όπως και οι συγγενικές τους φάλαινες. Οι πρόγονοι των σημερινών δελφινιών εμφανίστηκαν πριν από 65.000.000 χρόνια και οι ειδικοί υποστηρίζουν ότι ήταν χερσαία θηλαστικά που με την πάροδο του χρόνου προσαρμόστηκαν στο υγρό στοιχείο και έγιναν αμφίβια, προτού εξελιχθούν σε θαλάσσια θηλαστικά. Αναπνέουν με πνεύμονες και διατηρούν, όπως ο άνθρωπος, σταθερή τη θερμοκρασία του σώματός τους ανεξάρτητα από αυτήν του περιβάλλοντος. Στις ελληνικές θάλασσες απαντώνται εννέα είδη δελφινιών από ένα σύνολο τριάντα δύο ειδών που παρατηρούνται παγκοσμίως. Από αυτά τα πιο συνηθισμένα είναι τέσσερα: το ρινοδέλφινο, το ζωνοδέλφινο, το κοινό δελφίνι, και με μικρότερη παρουσία το σταχτοδέλφινο. Πολύ πιο σπάνια συναντώνται το Μαυροδέλφινο, η Ψευδοόρκα, η Όρκα το Στενόρυγχο δελφίνι και η μικρή Φώκαινα. Οι κυριότεροι κίνδυνοι που αντιμετωπίζουν τα δελφίνια τόσο σε ελληνικό όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο είναι: 1. Η τυχαία σύλληψή τους σε δίχτυα 2. Η εσκεμμένη θανάτωσή τους 3. Η σκόπιμη σύλληψή τους 4. Η θαλάσσια ρύπανση 5. Η υποβάθμιση της παράκτιας ζώνης Η Ελλάδα έχει προσυπογράψει συμβάσεις που τη δεσμεύουν όσον αφορά στην προστασία των δελφινιών, αλλά ακόμα δεν υπάρχει συγκεκριμένο σχέδιο. Το WWF ανέλαβε δράση για την προστασία των δελφινιών την άνοιξη του 2000 με πρώτο σταθμό τον Αμβρακικό κόλπο. [26]

Φάλαινες-Φυσητήρες Μπορούμε να πούμε χωρίς δισταγμό πως το μεγαλύτερο ζώο της θάλασσας είναι η φάλαινα. Χαρακτηριστικό της είναι ότι, παρ όλο που ζει στη θάλασσα, δεν έχει βράγχια, όπως έχουν όλα τα ψάρια, αλλά πνεύμονες και δεν γεννάει αυγά, αλλά φαλαινάκια. Ανήκει, λοιπόν, στην κατηγορία των θηλαστικών. Το μήκος της φτάνει περίπου τα 20-22 μέτρα και το βάρος της μέχρι τα 150.000 κιλά. Δεκατέσσερα είναι συνολικά τα είδη φαλαινών που έχουν κατά καιρούς παρατηρηθεί σε διάφορες θαλάσσιες περιοχές της χώρας μας. Οι φάλαινες χρησιμοποιούν τις ελληνικές θάλασσες για την τροφή και την αναπαραγωγή τους ή σαν «πέρασμα» στη διάρκεια των μετακινήσεών τους σε ολόκληρη τη Μεσόγειο. Η ύπαρξη των φαλαινών στις ελληνικές θάλασσες είναι πολύ σημαντική, αφού τα ζώα αυτά βρίσκονται αρκετά ψηλά στην τροφική αλυσίδα. Έτσι, εξίσου μεγάλη σημασία έχει και η προστασία τους από τους κινδύνους που τα απειλούν! Η κύρια απειλή για την φάλαινα είναι ο άνθρωπος. Το κρέας της, το λίπος της, τα δόντια της φάλαινας, τα κόκαλά της χρησιμοποιούνται για λόγους εμπορικούς. Οι φάλαινες όμως κινδυνεύουν και από τα δρομολόγια των πλοίων, που γίνονται πυκνότερα την καλοκαιρινή περίοδο. Αλλά και το ψάρεμα με δυναμίτη καθώς και οι θανατώσεις της φάλαινας για λόγους εμπορικούς και ανταγωνιστικούς απειλούν να εξαφανίσουν τα είδη που υπάρχουν στη χώρα μας. Επιπλέον, πολλές φορές ο τουρισμός που γίνεται ανεξέλεγκτα απειλεί τα είδη. Τα σκάφη αναψυχής που συχνά κάνουν δρομολόγια για να παρακολουθούν οι τουρίστες τις φάλαινες που βγαίνουν στην επιφάνεια μπορεί να κρύβουν κινδύνους για τα ίδια τα ζώα. Τουλάχιστον ένας φυσητήρας τον χρόνο βρίσκεται νεκρός στις ακτές της Ελλάδας, με σημάδια μεγάλης προπέλας, που έχει κατακόψει το σώμα του. [27]

Χλωρίδα της Μεσογείου Οι μεσογειακές περιοχές εμφανίστηκαν ανεξάρτητα και σε μεγάλη απόσταση μεταξύ τους, η βλάστηση θεωρείται ότι προέρχεται από προηγούμενη βλάστηση των ίδιων των περιοχών και από μετανάστευση βλάστησης από τις γύρω ή και από μακρινότερες περιοχές λόγω των πιέσεων από τις καιρικές συνθήκες. Σε όλες τις περιοχές με μεσογειακό κλίμα, έχει αναπτυχθεί ανάλογου σε ένα βαθμό - τύπου χαρακτηριστική βλάστηση. Κυριαρχούν ξυλώδεις, αειθαλείς θάμνοι, με φύλλα πλατιά, μικρά, σκληρά και δύσκαμπτα (σκληρόφυλλοι), που παρουσιάζουν έντονα χαρακτηριστικά προσαρμογής στις ιδιαιτερότητες του κλίματος. Επιπλέον, η χλωρίδα των περιοχών αυτών παρουσιάζει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, πολλά φυτά είναι ενδημικά των αντίστοιχων περιοχών και παρουσιάζουν σημαντική ποικιλότητα και εντός της ίδιας της περιοχής. Τα μεσογειακά οικοσυστήματα περιλαμβάνουν διάφορες δομές βλάστησης: Δάση, θαμνώδεις εκτάσεις, εκτάσεις με μικρότερους θάμνους, πόες. Λιβάδια: Κυρίως τα λιβάδια της κοιλάδας της Καλιφόρνια εκπροσωπούν τα μεσογειακά συστήματα σε αυτή την κατηγορία. Δάση: Μικτά Δάση στην Καλιφόρνια και τη λεκάνη της Μεσογείου. Στη Μεσόγειο, ενδεικτικά στην Ελλάδα, σε μεγαλύτερα υψόμετρα κυριαρχούν οι φυλλοβόλες βελανιδιές, τα σφενδάμια, οι φλαμουριές, η καστανιά, η καρυδιά, χαμηλότερα δάση κωνοφόρων (πολύ συχνά τα πεύκα). Πεύκα, φυλλοβόλες βελανιδιές και καρυδιές εκτός από τις περιοχές της Μεσογείου είναι επίσης κοινά στην Καλιφόρνια (η οποία έχει και ένα ενδημικό είδος καρυδιάς), Ο υπόροφος αποτελείται είτε από φρύγανα, είτε από τα αείφυλλα σκληρόφυλλα είδη, που περιγράφονται παρακάτω. Συναντώνται [28]

επίσης παρόχθια δάση φυλλοβόλων, η παρουσία των οποίων οφείλεται αποκλειστικά στην ύπαρξη του νερού. Μικρότεροι θάμνοι: Συνήθως χαμηλοί και αραιοί, με μικρά φύλλα και αγκαθωτά κλαδιά. Εμφανίζονται κατά κύριο λόγο κοντά στις ακτές και έχουν προσαρμοστεί στο αλάτι και τον αέρα. Αυτού του είδους η βλάστηση γύρω από τη Μεσόγειο είναι γνωστή ως φρύγανα. Χαρακτηριστικά φρύγανα στην Ελλάδα: Θυµάρι, ρίγανη, λεβάντα, φασκοµηλιά, θρούµπα, γαλατσίδα, ασφάκα, γαλαστοιβή, λαδανιά, λυχναράκι, αφάνα. Ανάμεσα σε αυτό το είδος βλάστησης αναπτύσσονται και πολλά ποώδη είδη. Θαμνώδεις εκτάσεις: Το χαρακτηριστικότερο είδος βλάστησης των μεσογειακών οικοσυστημάτων. Κυριαρχούν ξυλώδεις, αειθαλείς, σκληρόφυλλοι θάμνοι ή μικρά δέντρα, που έχουν αναπτύξει διάφορες στρατηγικές ανάπτυξης και χρησιμοποίησης των διαθέσιμων υδάτων κατά τη θερινή ξηρή περίοδο. Ονομάζονται μακία βλάστηση στη Μεσόγειο. Χαρακτηριστική μακία βλάστηση είναι: η αγριελιά, η κουμαριά, η χαρουπιά, η δάφνη, ο σχίνος, οι άρκευθοι, τα φιλλύκια, η αγριοτσικουδιά, η αριά, το πουρνάρι. [29]

ΜΙΑ ΘΑΛΑΣΣΑ ΜΕ ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ Κοιτίδα πανάρχαιων θρησκειών και πολιτισμών, η λεκάνη της Μεσογείου είναι ένας γεωγραφικός χώρος πλούσιος σε αξεπέραστα ιστορικά μνημεία και ανθρώπινες ιστορίες. Για χιλιετίες, η Μεσόγειος, η «δική μας θάλασσα», αποτελούσε τον συνδετικό κρίκο μεταξύ Ανατολής και Δύσης, αφού τα γαλάζια νερά της δεν χώριζαν -αλλά αντίθετα ένωναν- λαούς και πολιτισμούς. Όλοι έχουμε μεγαλώσει κολυμπώντας στα νερά της, όλοι ξέρουμε πως δίχως εκείνη, οι ζωές μας δεν θα ήταν τόσο ευχάριστες, ίσως να μην είμαστε άξιοι του θησαυρού αυτού που έχουμε στα χέρια μας. Αξίζουμε αυτήν την περιουσία τελικά; Μπορούμε να αναγνωρίσουμε τα χαρίσματά της; Η μυθολογία μαρτυράει πολλά, μερικά δεν πιστεύονται εύκολα μερικά γίνονται αποδεκτά με μιας. Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή [30]

Η Γαία προϋπήρχε με το Χάος και τον Έρωτα-Φάνη στη δημιουργία του Κόσμου. Κατά άλλους αυτές οι τρεις κοσμικές υπάρξεις γεννήθηκαν, κατά αντίστροφη σειρά, από το Κοσμικό Αυγό, το οποίο προήλθε από το μηδέν, το τίποτα ή από τη Νύχτα. Η Γαία, στο επίπεδο της Κοσμογονίας, συμβολίζει την υλική πλευρά του Κόσμου και όχι τη Γη. Το Χάος συμβολίζει τον Χώρο του Σύμπαντος. Ο Έρωτας συμβολίζει την κινητήρια δύναμη που ενώνει, μεταλλάσσει και μεταμορφώνει (μορφή, αυτό που φαίνεται, ο Φάνης) το Παν. Σύμφωνα με τον Ησίοδο η Γαία με το Χάος, με μεσολάβηση του Έρωτα, γεννούν τον Ουρανό. Μια άλλη εκδοχή ταυτίζει το Χάος με τον Ουρανό και οριοθετεί έτσι τη Γαία και τον Ουρανό ως το πρώτο Κοσμικό Ζευγάρι της Δημιουργίας. Η Γαία ενώθηκε με τον Ουρανό και δημιούργησε τους Γίγαντες, τους Τιτάνες, τον Ωκεανό ή Πόντο και όλη την πλάση που περιβάλλει τον κόσμο. Η Τηθύς αναφέρεται ως πρόσωπο στην ελληνική μυθολογία. Ήταν μία από τις Τιτανίδες, κόρη του Ουρανού και της Γαίας, που έλαβε ως σύζυγο τον αδελφό της, Ωκεανό από τον οποίο και γέννησε τρεις χιλιάδες ποτάμιους θεούς, μεταξύ των οποίων ήταν ο Αχελώος, ο Ασωπός κλπ. και ισάριθμες θεότητες, τις Ωκεανίδες. Κατ άλλη παραδοχή του μύθου η Τηθύς ήταν μητέρα του Φόρκυνος, του Κρόνου και της Ρέας, η οποία και της εμπιστεύθηκε την ανατροφή του Δία. Τηθύς (γεωλογία) είναι και ονομασία της αρχαίας μεγάλης εσωτερικής θάλασσας της Γης κατά τον Κρητιδικό Αιώνα, σημερινό και σχετικά μικρό απομεινάρι της οποίας αποτελεί η Μεσόγειος Θάλασσα. Ο Ωκεανός είναι η αρχαιότερη θαλάσσια θεότητα της Ελληνικής Μυθολογίας. Εμφανίζεται για πρώτη φορά στα ορφικά ποιήματα μαζί με την Τηθύα. Σύμφωνα με αυτή την εκδοχή, η Νύχτα και ο Αιθέρας γέννησαν ένα [31]

ασημένιο αυγό, προφανώς το φεγγάρι. Από το αυγό αυτό βγήκε ο Έρωτας. Ο Έρωτας ταξινόμησε τα πάντα και έπλασε το αχανές Χάος ψηλά στον ουρανό και την γη Γαία από κάτω. Το Χάος και η Γαία ζευγαρώθηκαν με την συναίνεση του Έρωτα και γέννησαν τον Ωκεανό και την Τηθύα. Ο Ωκεανός εκ μέρους του άρχισε να γεννάει όλα τα ζωντανά πλάσματα της γης και όλους τους κατοπινούς θεούς. Σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή, ο Ωκεανός ήταν γιος του Ουρανού και της Γαίας και ισχυρότερος των δώδεκα Τιτάνων και Τιτανιδών. Όλοι τον ζήλευαν για την περίσσια δύναμή του και μονομαχούσαν συχνά για την υπεροχή. Με την αδερφή και σύζυγό του την Τηθύα έκανε απογόνους όλες τις θεότητες των ποταμών, της θάλασσας και των πηγών τις Ωκεανίδες. Οι δυο τους ήτανε τόσο καρπεροί, που από την υπερπαραγωγή υδάτινων στοιχείων της φύσης γινόντουσαν πλημμύρες. Έτσι χωρίσανε τελικά και το κακό σταμάτησε. Ο Ταύρος Απρόβλεπτος και μυστηριώδης, με εντυπωσιακή δύναμη καθώς σήκωνε τον κόσμο στα κέρατά του, ο ταύρος δεν μπορούσε παρά να γίνει από την απώτερη αρχαιότητα σύμβολο εξουσίας αλλά και λατρείας, αποκτώντας ακόμη και θεϊκή υπόσταση. Οι Κρήτες ακροβάτες της μινωικής εποχής απεδείκνυαν τη δεξιοτεχνία τους δαμάζοντας το ατίθασο και άγριο αυτό ζώο στις μεγαλειώδεις τελετές των Ταυροκαθαψίων, ενώ εντυπωσιακής ομορφιάς ταύροι θυσιάζονταν προς τιμήν των θεών σε όλα τα ιερά της Μεσογείου και οι ηγεμόνες απεδείκνυαν την ισχύ τους αναμετρώντας την με τη δική του. [32]

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ Γύρω από τη Μεσόγειο αναπτύχθηκαν από τα πιο παλιά χρόνια μεγάλοι και σημαντικοί πολιτισμοί που έβαλαν τη σφραγίδα τους στην εξέλιξη της ανθρωπότητας. Για πολλές χιλιάδες χρόνια αποτελούσε το κέντρο του πολιτισμού ολόκληρου του κόσμου. Οι χώρες που περιβάλλουν τη Μεσόγειο έχουν συνεισφέρει στη διαμόρφωση της ανθρώπινης ιστορίας πολύ περισσότερο από κάθε άλλη περιοχή του κόσμου. Με αφετηρία την αρχαία Αίγυπτο, τη σκυτάλη της πολιτιστικής δημιουργίας πήραν στη συνέχεια οι Φοίνικες, οι Εβραίοι, οι αρχαίοι Έλληνες, οι Καρχηδόνιοι, οι Ρωμαίοι, οι Βυζαντινοί και οι Άραβες. Από τα τέλη του Μεσαίωνα στη μεγάλη αυτή «αρένα των πολιτισμών» μπήκαν και οι σύγχρονοι δυτικοευρωπαϊκοί λαοί (Γάλλοι, Γερμανοί, Ισπανοί και οι ιταλικές ναυτικές δημοκρατίες, με προεξάρχουσες τη Γένοβα και τη Βενετία), για να αντιπαρατεθούν δυναμικά στους Οθωμανούς και τους Βερβερίνους πειρατές, που εξουσίαζαν τα νότια και τα ανατολικά παράλια της Μεσογείου. Ακόμη πιο πρόσφατα, από τα τέλη του 19ου αιώνα έως τα τέλη του Β Παγκοσμίου Πολέμου, η λεκάνη της Μεσογείου (και ιδίως τα νότια παράλιά της) αποτέλεσε ένα από τα θέατρα του αποικιακού ανταγωνισμού των Μεγάλων ευρωπαϊκών Δυνάμεων, ενώ στο β μισό του 20ού αιώνα και μέχρι τις ημέρες μας, έχει αποτελέσει κατ επανάληψη θέατρο όχι μόνο ψυχροπολεμικών αντιπαραθέσεων μεταξύ του Δυτικού κόσμου και του Ανατολικού μπλοκ αλλά και «απρόβλεπτων» πολέμων μεταξύ των μεσανατολικών κρατών (με πρωταγωνιστή συνήθως το Ισραήλ). Με λίγα λόγια, η Μεσόγειος δίκαια έχει αποκληθεί λίκνο του πολιτισμού, έχοντας όμως δημιουργήσει ταυτόχρονα πολύ περισσότερη ιστορία απ όση μπορούν να «αντέξουν» οι λαοί που κατοικούν στα παράλιά της. [33]

ΑΡΧΑΙΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ ΑΙΓΥΠΤΟΣ «Δώρον του Νείλου» ονόμαζαν οι αρχαίοι Έλληνες την Αίγυπτο και είχαν απόλυτο δίκιο. Ο Νείλος, που πηγάζει σχεδόν από τον Ισημερινό, διασχίζει την Αίγυπτο σε μία απόσταση 1.000 χιλιομέτρων και την μεταβάλλει σε αληθινό σιτοβολώνα. Ο Νείλος είναι η μόνη οδός επικοινωνίας για την Αίγυπτο. Πλήθος πλοίων τον διασχίζουν. Συνηθισμένοι στη ναυσιπλοΐα οι Αιγύπτιοι διακινδυνεύουν και ταξίδια στην ανοιχτή θάλασσα. Πλέουν προς τις ακτές της Παλαιστίνης, απ όπου προμηθεύονται ξυλεία. Όμως τακτικά ο Νείλος πλημμυρίζει και τα νερά του κατακλύζουν τις γύρω περιοχές. Η χλωρίδα και η πανίδα στις όχθες του Νείλου καλύπτουν απόλυτα τις ανάγκες των Αιγυπτίων. Στο δέλτα του ποταμού ψαρεύουν και το κυνήγι είναι άφθονο. Εκεί φυτρώνει σε αφθονία ο πάπυρος, τον οποίο χρησιμοποιούν για να κατασκευάζουν πλοία, καλάθια, σχοινιά και, κυρίως, ένα είδος χαρτιού. Η Αίγυπτος, από τις αρχές της Εποχής του Χαλκού, αποτελεί ένα ισχυρό ενιαίο κράτος, το πρώτο στην ιστορία. Οι ηγεμόνες του φέρουν τον τίτλο του Φαραώ. Η χώρα, διαδοχικά, γνωρίζει τρεις περιόδους ακμής, αυτή του Αρχαίου Βασιλείου, του Μέσου και του Νέου Βασιλείου. Κατά την περίοδο του Αρχαίου Βασιλείου (3000-2200 π.χ.) το κράτος οργανώνεται. Κοντά στην πρωτεύουσα Μέμφιδα οι Φαραώ οικοδομούν γιγαντιαίους τάφους, τις πυραμίδες. Κατά την περίοδο του Μέσου Βασιλείου (2050-1800 π.χ.) η Αίγυπτος ακμάζει. Για να προστατευθούν από τις επιδρομές, οι Αιγύπτιοι οχυρώνουν τα σύνορα της χώρας. Η πρωτεύουσα μεταφέρεται στη Θήβα, στην Άνω Αίγυπτο. Κατά την περίοδο του Νέου Βασιλείου (1600-1100 π.χ.) η Αίγυπτος ακολουθεί ιμπεριαλιστική πολιτική και επεκτείνεται προς τον Νότο και την Ανατολή. [34]

Κοντά στη Θήβα οι Φαραώ χτίζουν τους τάφους τους «στην κοιλάδα των βασιλέων» και οικοδομούν λαμπρούς ναούς, όπως του Καρνάκ, του Λούξορ και του Αμπού Σιμπέλ. Ο Φαραώ θεωρείται γιος του υπέρτατου θεού των Αιγυπτίων, του Όσιρι. Είναι απόλυτος κυρίαρχος, διοικεί το στρατό και είναι ο ανώτατος θρησκευτικός αξιωματούχος. Ο Φαραώ για να κυβερνά χρησιμοποιεί πλήθος κρατικών υπαλλήλων. Οι χωρικοί αποτελούν τα εννέα δέκατα του αιγυπτιακού πληθυσμού και δεν είναι ιδιοκτήτες των κτημάτων που καλλιεργούν. Πληρώνουν στους κατόχους της γης (Φαραώ, κρατικούς υπαλλήλους, ιερατείο) βαρείς φόρους. Οι τεχνίτες ζουν στις πόλεις. Είναι ξυλουργοί, οικοδόμοι, σιδηρουργοί, επεξεργαστές μετάλλων, χρυσοχόοι, ξυλογλύπτες και λιθοξόοι. Στα ορυχεία της ερήμου εργάζονται κυρίως αιχμάλωτοι πολέμου. Η θρησκεία των Αιγυπτίων είναι πολυθεϊστική. Οι κυριότεροι από τους θεούς είναι ο Άμον Ρα, θεός του ήλιου, ο Όσιρις, θεός του ήλιου και της βλάστησης, και η Ίσις, θεά της γονιμότητας. Οι ναοί θεωρούνται οίκοι του θεού και οι ιερείς τελούν τα λατρευτικά τους καθήκοντα στο όνομα του Φαραώ. Οι Αιγύπτιοι πιστεύουν στη μετά θάνατον ζωή, γι' αυτό φροντίζουν να ταριχεύουν τους νεκρούς (μούμιες). Οι Αιγύπτιοι χρησιμοποιούν ένα είδος γραφής, τα ιερογλυφικά. Γράφουν επάνω σε πάπυρους, αλλά και οι τοίχοι των μνημείων είναι γεμάτοι από ιερογλυφικά κείμενα. [35]

ΧΕΤΤΑΙΟΙ Η Μικρά Ασία, κατά τη 2η χιλιετία π.χ., γίνεται η έδρα ενός λαού ινδοευρωπαϊκής καταγωγής, των Χετταίων. Στην αρχή ήταν ανοργάνωτοι και χωρισμένοι σε αλληλομαχόμενες φυλές, αργότερα όμως ενώθηκαν και ίδρυσαν ένα ισχυρότατο κράτος με πρωτεύουσα τη Χαττούσα. Οι Χετταίοι είχαν γραφή, ενώ πινακίδες που βρέθηκαν στη Χαττούσα μας δίνουν ένα πλήθος ιστορικών πληροφοριών. Η μεγάλη ακμή του κράτους των Χετταίων σημειώνεται στα μέσα της 2ης χιλιετίας, οπότε έχουν υπό την εξουσία τους σχεδόν ολόκληρη τη Μικρά Ασία, τη Βόρεια Μεσοποταμία και τη Βόρεια Συρία. Κατά την περίοδο αυτή αναπτύσσουν διπλωματικές σχέσεις με τους Μυκηναίους, τους Αχιγιάβα (Αχαιούς) των πινακίδων της Χαττούσα. Προς τα τέλη του 13ου αιώνα π.χ. οι επιδρομές των «λαών της θάλασσας», που κυριολεκτικά ανέτρεψαν την πολιτική και εμπορική τάξη στην ανατολική Μεσόγειο, διέλυσαν το κράτος των Χετταίων. [36]

ΛΑΟΙ ΤΗΣ ΠΑΛΑΙΣΤΙΝΗΣ Οι απαρχές των επαφών των Ελλήνων με το χώρο της Ανατολής ανιχνεύονται από το 16ο αιώνα π.χ. Πτηνόμορφα αγγεία ανατολικής προέλευσης που βρέθηκαν σε πρωτομινωικούς τάφους στην Κρήτη περιλαμβάνονται ανάμεσα στα πρωιμότερα ευρήματα που υποδηλώνουν αυτές τις επαφές. Στη συνέχεια οι Μυκηναίοι παίρνουν στα χέρια τους το εμπόριο και συστηματοποιούν τις εμπορικές σχέσεις με την ανατολική Μεσόγειο ιδρύοντας και εμπορικούς σταθμούς στις ακτές του σημερινού Λιβάνου. Από τα τέλη του 11ου αι. π.χ. και μετά την κατάρρευση του μυκηναϊκού ανακτορικού πολιτισμού, οι Φοίνικες «αναδύονται» ως σημαντική εμπορική δύναμη και έως τον 6ο αι. π.χ. κάνουν έντονη την παρουσία τους στο Αιγαίο. Τα αρχαιολογικά δεδομένα δείχνουν ότι περιορίζονται στις εμπορικές επαφές και δεν ιδρύουν αποικίες μέσα στο Αιγαίο, καθώς αυτό είναι ήδη μια «ελληνική θάλασσα» (εξαίρεση ο Κομμός, στην Κρήτη, όπου τα αρχαιολογικά δεδομένα καταδεικνύουν έντονη φοινικική παρουσία και ίσως την ύπαρξη εγκατάστασης Φοινίκων). Την ίδια περίοδο οι Φοίνικες στρέφονται στη δυτική Μεσόγειο, όπου, εκτός από εμπορικούς σταθμούς, ιδρύουν και αποικίες, με πιο σημαντική την Καρχηδόνα καθώς και άλλες στη Σαρδηνία και την Ιταλία. Η άλωση της Τύρου (332 π.χ.) από τον Μ. Αλέξανδρο, ύστερα από πολιορκία, αποτελεί ορόσημο στην ιστορία των Φοινίκων. Τότε ξεκινάει η περίοδος κατά την οποία η Φοινίκη και η ευρύτερη Ανατολή αποτελούν κομμάτι της [37]

ελληνιστικής οικουμένης. Τα φοινικικά λιμάνια συνεχίζουν να ρυθμίζουν το εμπόριο στη Μεσόγειο. Η περιοχή εντάσσεται στο ελληνιστικό βασίλειο των Σελευκιδών με όλα τα χαρακτηριστικά ελληνικής διοικητικής οργάνωσης και καλλιτεχνικής δημιουργίας. Την ίδια εποχή, ως αποτέλεσμα της εκστρατείας του Αλεξάνδρου και της νέας πραγματικότητας που διαμορφώνεται, στοιχεία της Ανατολής εισχωρούν στον ελλαδικό κόσμο σε τομείς όπως η θρησκεία. Το αλφάβητο Η υιοθέτηση της αλφαβητικής γραφής, μια από τις σημαντικότερες καινοτομίες του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, πιθανότατα στα τέλη του 9ου με αρχές του 8ου αιώνα π.χ. Η προέλευση του ελληνικού αλφάβητου θεωρείται φοινικική όχι μόνο με βάση τις αναφορές του Ηροδότου στο μύθο του Κάδμου και στη σύνδεση αυτού με την καινούργια γραφή, αλλά και σύμφωνα με αρχαιολογικά δεδομένα. Οι Εβραίοι, σημιτικής καταγωγής και αυτοί, αφού έζησαν ως νομάδες για μεγάλο χρονικό διάστημα, εγκαταστάθηκαν τελικά στο εσωτερικό της Παλαιστίνης (Χαναάν). Κατά τα μέσα της 2ης χιλιετίας, ένα μεγάλο μέρος των Εβραίων βρίσκεται στην Αίγυπτο. Γύρω στα 1300 π.χ. οι Εβραίοι της Αιγύπτου, με ηγέτη τον Μωυσή, αναχωρούν από την Αίγυπτο και εγκαθίστανται και αυτοί στην Παλαιστίνη. Προς το τέλος της 2ης χιλιετίας, οι Εβραίοι, με πρωτεύουσα την Ιερουσαλήμ, ιδρύουν ένα ισχυρό κράτος με διαδοχικούς βασιλείς τον Σαούλ, τον Δαβίδ και τον Σολομώντα. Γρήγορα, όμως, το κράτος διασπάται και στο τέλος καταλύεται από τους Ασσύριους. Οι Εβραίοι είναι ο πρώτος μονοθεϊστικός λαός της ανθρώπινης ιστορίας. Πιστεύουν σε έναν παντοδύναμο θεό. Κατά τους Εβραίους ο Θεός απευθύνεται σε αυτούς με τους προφήτες. Οι προφήτες έχουν ως έργο τους να μεταφέρουν το λόγο του Θεού στο λαό και να τον κρατούν στο δρόμο της αληθινής θρησκείας. Από τότε που οι Εβραίοι έχασαν την ανεξαρτησία τους, οι προφήτες αναγγέλλουν την έλευση ενός Μεσσία, σταλμένου από τον Θεό για να τους απελευθερώσει. Το ιερό βιβλίο των Εβραίων είναι η Εβραϊκή Βίβλος ή Παλαιά Διαθήκη. Γράφτηκε σταδιακά κατά την 1η χιλιετία, από τον 10ο έως τον 2ο αιώνα π.χ. Διηγείται την ιστορία του εβραϊκού λαού και εκθέτει τα στοιχεία της θρησκευτικής του πίστης. [38]

ΚΥΚΛΑΔΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ Την ονομασία Κυκλάδες χρησιμοποίησαν οι αρχαίοι έλληνες συγγραφείς για να χαρακτηρίσουν το πυκνό σύμπλεγμα των μικρών νησιών στο κέντρο του Αιγαίου πελάγους, τα οποία φαίνονται να σχηματίζουν έναν νοητό κύκλο γύρω από το ιερό νησί τους και τόπο λατρείας του Απόλλωνα, τη Δήλο. Τα νησιά αυτά υπήρξαν το λίκνο ενός σημαντικού πολιτισμού, του λεγόμενου Κυκλαδικού πολιτισμού, που άνθησε κατά την 3η χιλιετία π.x. Τρεις είναι οι λόγοι που συνέτειναν στη γένεση και στην ανάπτυξη πολιτισμού στις Κυκλάδες κατά τους αρχαιότατους αυτούς χρόνους. Πρώτον, η στρατηγική γεωγραφική τους θέση, δεύτερον, οι περιορισμοί του φυσικού τους περιβάλλοντος οι οποίοι ανάγκασαν τους νησιώτες να στραφούν εξαρχής στην θάλασσα προκειμένου να προσποριστούν τα απαραίτητα για την επιβίωσή τους και τρίτον, ο ορυκτός τους πλούτος, συγκεκριμένα ο οψιανός της Μήλου, η σμύριδα της Νάξου, ο μόλυβδος της Σίφνου, ο χαλκός της Κύθνου και της Σέριφου και, τέλος, η κατεξοχήν πρώτη ύλη των νησιών, το μάρμαρο. Ένας από τους παλαιότερους πολιτισμούς της Ευρώπης αναπτύχθηκε στις Κυκλάδες κατά την 3η και 2η χιλιετία π.χ., δηλαδή στην εποχή του Χαλκού. Σε αυτό συνέλαβε το ήπιο κλίμα τους και κυρίως η ιδιαίτερα προνομιακή γεωγραφική τους θέση. Ουσιαστικά, τα νησιά των Κυκλάδων αποτελούν ένα είδος φυσικής γέφυρας ανάμεσα στην Ευρώπη και στην Ασία, την Ηπειρωτική Ελλάδα και την Κρήτη. Στην 3η χιλιετία π.χ., τα πλοία των Κυκλαδίτικων νησιών κυριαρχούν στο Αιγαίο και μαζί με τα προϊόντα της Εγγύς Ανατολής μεταφέρουν στην Ευρώπη ιδέες, τεχνικές γνώσεις, θρησκευτικές αντιλήψεις. Σε όλα σχεδόν τα νησιά των Κυκλάδων η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στο φως οικισμούς, όχι εκτεταμένους, στην 3η χιλιετία π.χ. Κάθε οικισμός φαίνεται ότι [39]

αναπτύσσονταν αυτόνομα, και δεν υπήρχε κανένα είδος κεντρικής εξουσίας. Αρχικά οι οικισμοί σχηματίζονται στη θάλασσα, ή στα πρανή χαμηλών λόφων. Περίπου το 2300 π.χ. ορισμένοι οικισμοί οχυρώνονται (Αγία Ειρήνη στην Κέα), άλλοι καταστρέφονται και χτίζονται οχυρωμένοι (Φυλακωπή στη Μήλο), ενώ άλλοι χτίζονται σε υψηλούς λόφους, μακριά από τη θάλασσα (Καστρί Σύρου). Αυτό φανερώνει κάποια αναστάτωση της ζωής από την παρουσία νέων πληθυσμών, που προέρχονται πιθανόν από τη Μικρά Ασία. Γρήγορα όμως τα νησιά ξαναβρίσκουν το ρυθμό της ζωής τους. Στη 2η χιλιετία π.χ. οι Κυκλάδες έχουν επαφές με την ηπειρωτική Ελλάδα αρχικά και στη συνέχεια με την Κρήτη. Οι οικισμοί μεγαλώνουν, τα κτίρια είναι πιο σύνθετα και επιβλητικά. Ο πιο σημαντικός οικισμός εκείνης της εποχής είναι το Ακρωτήρι στη Θήρα. Περίπου το 1650 π.χ., όταν μεγάλοι κυκλαδικοί οικισμοί καταστρέφονται από σεισμό, οι Κυκλάδες περνούν στη σφαίρα επιρροής της μινωικής Κρήτης, που γνωρίζει τότε την μεγαλύτερη ακμή της. Μετά την καταστροφή των μινωικών ανακτόρων, γύρω στο 1450 π.χ., στις Κυκλάδες κυριαρχούν οι Μυκηναίοι από την ηπειρωτική Ελλάδα, που μεταδίδουν στα νησιά τα χαρακτηριστικά του δικού τους πολιτισμού στην τεχνολογία, την τέχνη και τη θρησκεία. Το χαρακτηριστικότερο δημιούργημα της κυκλαδικής τέχνης κατά την Εποχή του Χαλκού είναι τα μαρμάρινα ειδώλια. Τα περισσότερα παριστάνουν γυμνές γυναίκες, λίγα άνδρες μουσικούς, πολεμιστές, ή κυνηγούς. Ιδιαίτερα εντυπωσιακά είναι τα μαρμάρινα αγγεία, καθώς και τα μεταλλικά με απλή χαρακτή διακόσμηση. Το τέλος του Κυκλαδικού πολιτισμού. Η καταστροφή ήρθε ξαφνική, ύστερα από ζωή μιας εκατονταετίας, γύρω στα 1500 π.χ., από σεισμούς που συνόδευσαν μια πρώτη έκρηξη του ηφαιστείου. Πενήντα χρόνια κατόπιν έγινε η τελική τεράστια έκρηξη που βύθισε τα 2/3 του νησιού και σκέπασε το υπόλοιπο κάτω από παχύτατο στρώμα τέφρας 30-60 μέτρων. [40]

ΜΙΝΩΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ Με τον όρο Μινωικός πολιτισμός εννοείται ο προϊστορικός πολιτισμός της Κρήτης, διακριτός του προϊστορικού πολιτισμού που αναπτύχθηκε στην ηπειρωτική Αρχαία Ελλάδα (Ελλαδικός πολιτισμός) και τα νησιά του Αιγαίου (Κυκλαδικός πολιτισμός). Το όνομα μινωικός προέρχεται από τον μυθικό βασιλέα Μίνωα και δόθηκε από τον Άρθουρ Έβανς, τον αρχαιολόγο που ανέσκαψε το ανάκτορο της Κνωσού. Η ανάλυση του Έβανς για τον Μινωικό πολιτισμό ολοκληρώθηκε το 1935, και έθεσε το θεμέλιο για τη μελέτη των διαδικασιών και μετασχηματισμών που οδήγησαν στην ανάπτυξη, εδραίωση και παρακμή των Μινωιτών. Κρήτη και Θρησκεία Η θρησκεία της Κρήτης ήταν δυαδικός μονοθεϊσμός, όπου o κάθε θεός είχε ειδικά Μεγάλη Μητέρα, που την ταυτίζουν με την Κυβέλη, την Ίσιδα και την Αστάρτη. Γι άλλους, ο διπλός πέλεκυς, που τον βρίσκει κανείς παντού, συμβολίζει έναν μεγάλο θεό, που έγινε αργότερα Ζευς Λαβρανδεύς, και που ο διπλός πέλεκυς του, ο λάβρυς, θεωρείται πως έχει σχέση με την ονομασία της Κνωσού. Κρήτη και Τέχνη Η σφραγίδα των Μινωιτών υπάρχει σε όλους τους τομείς της τέχνης. Όσον αφορά την κεραμική τους είναι ίσως η τέχνη για την οποία ήταν πιο φημισμένοι οι Μινωίτες στην περίοδο της ακμής τους. Μαρτυρία αποτελεί το γεγονός πως έχουν βρεθεί μινωικά αγγεία σε παραθαλάσσιους [41]