ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΘΕΜΑ: «ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ: ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ, ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ, ΑΔΥΝΑΜΙΕΣ» ΤΗΣ ΦΟΙΤΗΤΡΙΑΣ ΙΒΑΝΟΥΔΗ ΠΕΤΡΟΥΛΑΣ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΤΗ «ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ» ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ: ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΘΕΜΑ: «ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ: ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ, ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ, ΑΔΥΝΑΜΙΕΣ» ΤΗΣ ΦΟΙΤΗΤΡΙΑΣ ΙΒΑΝΟΥΔΗ ΠΕΤΡΟΥΛΑΣ ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: ΚΑ ΠΕΤΡΙΔΟΥ ΕΥΓΕΝΙΑ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2009

Περιεχόμενα Σύνοψη σελίδα 4 Λέξεις κλειδιά. σελίδα 4 ΜΕΡΟΣ Α : ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΤΜΗΜΑ. σελίδα 5 Λέξεις κλειδιά. σελίδα 5 1. Εισαγωγή. σελίδα 5 2. Υπάρχουσα βιβλιογραφία... σελίδα 5 3. Στόχος.. σελίδα 5 4. Τι είναι επιχειρηματικότητα σελίδα 6 5. Σημασία της επιχειρηματικότητας.. σελίδα 7 6. Γυναικεία επιχειρηματικότητα σελίδα 8 i. Αυστρία. σελίδα 10 ii. Βουλγαρία. σελίδα 11 iii. Τσέχικη Δημοκρατία. σελίδα 12 iv. Κύπρος σελίδα 12 v. Δανία. σελίδα 13 vi. Εσθονία. σελίδα 14 vii. Φιλανδία.... σελίδα 14 viii. Γαλλία... σελίδα 14 ix. Γερμανία... σελίδα 15 x. Ουγγαρία... σελίδα 15 xi. Ισλανδία σελίδα 15 xii. Ιταλία. σελίδα 15 xiii. Λιθουανία σελίδα 16 xiv. Πορτογαλία σελίδα 18 xv. Σλοβενία... σελίδα 18 xvi. Ισπανία.. σελίδα 19 xvii. Σουηδία. σελίδα 19 xviii. Ηνωμένο Βασίλειο σελίδα 20 xix. Βέλγιο σελίδα 20 xx. Ελλάδα.. σελίδα 20 7. Λόγοι ώθησης γυναικών για ανάπτυξη επιχειρηματικότητας. σελίδα 24 Pull and Push Model. σελίδα 27 8. Ο ρόλος της εκπαίδευσης στην ανάπτυξη επιχειρηματικότητας σελίδα 28 9. Εμπόδια στην ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας. σελίδα 30 10. Προγράμματα δράσης.. σελίδα 31 i. Αυστρία σελίδα 31 ii. Βουλγαρία σελίδα 32 iii. Τσέχικη Δημοκρατία σελίδα 32 iv. Κύπρος.. σελίδα 32 v. Δανία. σελίδα 33 vi. Εσθονία. σελίδα 33 vii. Φιλανδία σελίδα 33 viii. Γαλλία...... σελίδα 34 ix. Γερμανία... σελίδα 34 x. Ουγγαρία... σελίδα 34 xi. Ισλανδία σελίδα 35 xii. Ιταλία. σελίδα 35 xiii. Λιθουανία. σελίδα 35 xiv. Πορτογαλία.. σελίδα 36 2

xv. Σλοβενία σελίδα 36 xvi. Ισπανία.. σελίδα 36 xvii. Σουηδία. σελίδα 37 xviii. Ηνωμένο Βασίλειο σελίδα 37 xix. Βέλγιο... σελίδα 37 xx. Ρουμανία... σελίδα 37 xxi. Δημοκρατία της Σλοβακίας... σελίδα 38 xxii. Τουρκία. σελίδα 38 xxiii. Πολωνία σελίδα 38 xxiv. Ελλάδα.. σελίδα 39 11. Διαδρομές επιτυχίας.. σελίδα 45 i. Biotrans σελίδα 45 ii. Special Heroes...... σελίδα 45 ΜΕΡΟΣ Β : Επισκόπηση. σελίδα 47 1. Σκοποί.... σελίδα 47 2. Επιχειρηματικότητα και Καινοτομία.. σελίδα 47 3. Υποθέσεις.... σελίδα 48 4. Μεθοδολογία...... σελίδα 49 i. Δείγμα....... σελίδα 49 ii. Μοντέλα αξιολόγησης με δύο ομάδες σελίδα 49 iii. Ερωτηματολόγιο... σελίδα 49 iv. Κλίμακα Likert... σελίδα 51 5. Επεξεργασία δείγματος... σελίδα 51 6. Περιορισμοί... σελίδα 108 7. Διαπιστώσεις... σελίδα 108 8. Επίλογος... σελίδα 111 9. Παραπομπές... σελίδα 113 10. Παράρτημα... σελίδα 114 11. Βιβλιογραφία... σελίδα 121 3

Σύνοψη Η εργασία αυτή έχει ως σκοπό την παρουσίαση των αποτελεσμάτων μίας επισκόπησης απόψεων αποφοίτων του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, οι οποίοι είχαν παρακολουθήσει το διατμηματικό μάθημα «Επιχειρηματικότητα και Καινοτομία» ώστε να διερευνηθεί αν η παρακολούθηση του μαθήματος αυτού επηρεάζει θετικά τη διάθεση για ανάληψη επιχειρηματικότητας αλλά και την ανάληψη επιχειρηματικότητας. Επίσης, εξετάζεται αν υπάρχει διαφοροποίηση στη διάθεση ανάληψης επιχειρηματικότητας και στην ανάληψη επιχειρηματικότητας στα δύο φύλα. Επιμέρους στόχοι είναι να εξετασθούν τα κίνητρα τους για ανάληψη επιχειρηματικότητας αλλά και τα εμπόδια που πιθανόν να αντιμετώπισαν στο εγχείρημά τους αυτό ή τους λόγους που τους ώθησαν / απέτρεψαν να ασχοληθούν με επιχειρηματικότητα. Στο θεωρητικό τμήμα, γίνεται μία αναφορά στη σημαντικότητα της επιχειρηματικότητας και συγκεκριμένα της γυναικείας. Υπάρχει μία ανάλυση της κατάστασης που επικρατεί αυτή τη στιγμή στην Ευρώπη, όσον αφορά τη γυναικεία επιχειρηματικότητα αλλά και των προγραμμάτων δράσης που βρίσκονται σε ισχύ για την προώθηση αυτής. Συνοπτικά, δίνονται κάποιοι λόγοι ώθησης ανάπτυξης επιχειρηματικότητας, των εμποδίων που αντιμετωπίζει ένας νέος επιχειρηματίας, αλλά και τη σημασία της εκπαίδευσης για την ενίσχυση ανάληψης επιχειρηματικότητας, σύμφωνα με την ήδη υπάρχουσα βιβλιογραφία. Λέξεις κλειδιά Επιχειρηματικότητα, γυναικεία επιχειρηματικότητα, εκπαίδευση, προγράμματα δράσης, καινοτομία. 4

ΜΕΡΟΣ Α : ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΤΜΗΜΑ 1. Εισαγωγή Στις σύγχρονες κοινωνίες, η επιχειρηματικότητα είναι στο επίκεντρο της προσοχής. Αναγνωρίζεται διεθνώς ως παράγοντας-κλειδί για την οικονομική ανάπτυξη τα τελευταία 30 χρόνια (Petrin 1977). Είναι το βασικό στοιχείο για την επίτευξη υψηλότερου επιπέδου διαβίωσης, περισσότερων και καλύτερων θέσεων εργασίας. Η σταδιοδρομία του επιχειρηματία προσφέρει καταξίωση και ικανοποίηση. Η επιχειρηματικότητα δεν αφορά μόνο το κέρδος, βοηθά επίσης τις κοινωνίες μας να ανταποκριθούν καλύτερα στις προκλήσεις της εποχής μας, σχετίζεται με την υλοποίηση των ιδεών μας, αφορά έναν αυτοπροσδιοριζόμενο τρόπο ζωής και, τελικά, την ανάληψη ευθύνης, για τον εαυτό μας αλλά και για τους άλλους. Μπορεί να είναι διασκεδαστική, χρειάζεται όμως αφοσίωση και κόπο. Μερικές φορές, οι επιχειρηματικές ιδέες μπορεί να είναι πολύ απλές αλλά πολλές από αυτές έχουν αλλάξει τον κόσμο. 2. Υπάρχουσα βιβλιογραφία Πολλοί συγγραφείς έχουν ασχοληθεί με την επιχειρηματικότητα και συγκεκριμένα με τη γυναικεία Στα περισσότερα άρθρα γίνονται αναφορές στα κίνητρα των γυναικών για ενασχόληση με επιχειρηματικότητα (Orhan and Scott 2001), στα χαρακτηριστικά των γυναικών επιχειρηματιών, στα εμπόδια που αντιμετωπίζουν (McCelland, Swail, Bell, Ibbotson 2005), στην ύπαρξη ή μη κοινωνικής υποστήριξης. Επίσης, στις διαφορές στην αντιμετώπιση των δύο φύλων στον χώρο των επιχειρήσεων και το λόγο ύπαρξή τους (Kickul, Wilson, Marlino and Barbosa 2008), στη σχέση των γυναικών με τους υφισταμένους αλλά και στο πώς χειρίζονται την ηγεσία και τέλος στο βαθμό ενημέρωσής τους από δίκτυα (Farr-Wharton, Brunetto 2009) για το χώρο των επιχειρήσεων. 3. Στόχος της εργασίας Η σημασία της επιχειρηματικότητας, και πιο συγκεκριμένα τις γυναικείας, αναγνωρίζεται σε συνεχώς μεγαλύτερο βαθμό. Παρόλα αυτά τα ποσοστά γυναικείας επιχειρηματικότητας παραμένουν χαμηλά. Υπάρχει πληθώρα προγραμμάτων ενίσχυσης, τα οποία όμως δυστυχώς δεν είναι γνωστά στο ευρύ κοινό. Μαθήματα επιχειρηματικότητας προστίθενται συνεχώς στα προγράμματα σπουδών Πανεπιστημιακών και Τεχνολογικών Ιδρυμάτων. Οργανωμένο πλαίσιο αξιολόγησης της δράσης των προσφερόμενων 5

προγραμμάτων δεν υπάρχει. Η συγκεκριμένη εργασία προσπαθεί να λύσει αυτά τα προβλήματα. Παρέχει πληροφορίες για την υφιστάμενη κατάσταση όσον αφορά τη γυναικεία επιχειρηματικότητα αλλά και τη χρησιμότητα των προγραμμάτων ενίσχυσης, καθώς και αξιολογεί ένα μάθημα επιχειρηματικότητας που έχει προστεθεί στο πρόγραμμα σπουδών δεκατεσσάρων τμημάτων του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. 4. Τι είναι επιχειρηματικότητα Η επιχειρηματικότητα αποτελεί μία πολυδιάστατη έννοια, η οποία εμφανίζεται σε κάθε είδος οργάνωσης. Ο όρος αντιπροσωπεύει ένα συγκεκριμένο τρόπο «σκέπτεσθαι» και «λειτουργείν» και δεν εμμένει στους ορισμούς που είθισται να ταυτίζουν την επιχειρηματικότητα με την έναρξη επιχείρησης. Δεν υπάρχει ένας ορισμός με διεθνή αναγνώριση επειδή διαφορετικές χώρες επιδιώκουν διαφορετικούς στόχους μέσα από αυτή. Παρακάτω αναφέρονται μερικοί από τους πιο διαδεδομένους. Ο Petier Gardener ονομάζει επιχειρηματικότητα εκείνο το φαινόμενο στην οικονομία, κατά το οποίο μεμονωμένα άτομα ή εταιρίες παίρνουν κάποιο ρίσκο για να δημιουργήσουν κάτι νέο με σκοπό να εκμεταλλευτούν τα πλεονεκτήματα του τολμήματος αυτού. Αυτός ο ορισμός είναι ιδιαίτερα ευρύς και επιτρέπει τον συνυπολογισμό της επιχειρηματικότητας μέσα στην ίδια την εταιρία. Παρόμοια ορίζει την επιχειρηματικότητα η Επιτροπή Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων. Σύμφωνα με αυτή επιχειρηματικότητα είναι η σκέψη και η διαδικασία να δημιουργήσεις και αναπτύξεις οικονομική δραστηριότητα που θα βασίζεται στο συνδυασμό της ανάληψης κινδύνου, δημιουργικότητας και / ή καινοτομίας με τη διαχείριση μέσα σε ένα νέο ή υπάρχοντα οικονομικό οργανισμό. Οι παραπάνω ορισμοί έρχονται σε αντίθεση με τον ορισμό του Landau (1982) ο οποίος θεωρεί ότι για να υπάρχει επιχειρηματικότητα πρέπει να δημιουργηθεί μία νέα επιχείρηση. «Επιχειρηματικότητα είναι η διαδικασία κατά την οποία άνθρωποι, κεφάλαια, αγορές, παραγωγικές εγκαταστάσεις και γνώση συνενώνονται για να δημιουργήσουν μια επιχείρηση η οποία δεν υπήρχε προηγουμένως». Άλλη ερμηνεία για τον όρο «επιχειρηματικότητα» είναι η δεξιότητα της οργάνωσης, του σχεδιασμού και της υλοποίησης μιας ιδέας, προκειμένου να προσφερθεί στην αγορά ένα προϊόν ή μια υπηρεσία με τρόπο έξυπνο, πρωτότυπο, ανταγωνιστικό και αποτελεσματικό. Η έννοια της επιχειρηματικότητας εμπεριέχει και τις διαδικασίες ανακάλυψης των ευκαιριών καθώς και αξιοποίησης των διαθέσιμων πόρων (ΥΠΕΠΘ - Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, 2003). Σε παλαιότερο ορισμό, ο Knight (1921) επιχειρηματικότητα ονομάζει τα κέρδη από την ανάληψη αβεβαιότητας και κινδύνου ενώ ο Schumpeter (1934) την πραγμάτωση νέων συνθέσεων-νέων προϊόντων, υπηρεσιών, 6

α υλών, αγορών και μορφών οργάνωσης. Αργότερα (2000), οι Shane και Venkataraman ονόμασαν επιχειρηματικότητα τον εντοπισμό ευκαιριών στο εξωτερικό περιβάλλον και την ανάληψη μίας σειράς δραστηριοτήτων για την κατάλληλη εκμετάλλευση/αξιοποίηση τους με απώτερο σκοπό τη δημιουργία αξίας. Την ίδια χρονιά, το Ευρωπαϊκό παρατηρητήριο για τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις παρουσιάζει την επιχειρηματικότητα σαν μία δυναμική διαδικασία κατά την οποία τα άτομα εντοπίζουν σταθερά οικονομικές ευκαιρίες και τις εκμεταλλεύονται μέσα απ την ανάπτυξη, παραγωγή και πώληση αγαθών και υπηρεσιών. Η διαδικασία αυτή απαιτεί την ύπαρξη ποιοτικών ιδιοτήτων στα άτομα, όπως εμπιστοσύνη στον εαυτό τους, αδυνατότητα και διάθεση ανάληψης κινδύνου και ένα αίσθημα προσωπικής δέσμευσης. Τέλος, πλησιάζοντας στη σημερινή πραγματικότητα ο Hisrich το 2007 ονομάζει επιχειρηματικότητα τη διαδικασία δημιουργίας κάτι καινούργιου που έχει αξία, με την ορθολογική διαχείριση χρόνου, πόρων και ιδεών και την ανάληψη των συνοδευόμενων οικονομικών, κοινωνικών, ψυχολογικών κινδύνων, που προσφέρει ανταμοιβές (οικονομικές, ψυχολογικές) στον επιχειρηματία και γενικότερα στην κοινωνία. 5. Σημασία της επιχειρηματικότητας Η επιχειρηματικότητα έχει συγκεκριμένα και διακριτά χαρακτηριστικά. Δεν αποτελεί μία αόριστη έννοια. Στις σύγχρονες οικονομίες αποτελεί συντελεστή παραγωγής. Επιχειρηματικότητα θεωρείται ο βέλτιστος τρόπος συνδυασμού των λοιπών συντελεστών παραγωγής για την επίτευξη κέρδους. Συνεπώς, η αποδοτικότητα της κάθε εταιρίας αυξάνεται όσο αυξάνεται και η τεχνογνωσία παραγωγής, η οποία συνδέεται στενά με την ανάπτυξη επιχειρηματικότητας. Τα παραπάνω συνδυάζονται επίσης, με την ανάπτυξη καινοτομίας από την κάθε εταιρία. Με την επιχειρηματικότητα αναζητείται διαρκώς κάτι νέο, το οποίο να ανταποκρίνεται στις εξελισσόμενες, ή και τεχνητές, ανάγκες του ανθρώπου και για το σκοπό αυτό αναπλάθεται το παλιό. Η επιχειρηματικότητα συνδέεται επίσης και με την ευελιξία των εταιριών. Η ευελιξία αναφέρεται στην ικανότητά αφ ενός να συμβαδίζει με τις οικονομικές εξελίξεις (νέες τεχνολογίες, σύγχρονες αρχές διοίκησης, ένταση του ανταγωνισμού), και αφ ετέρου να διαμορφώνει μία ιδιαίτερη επιχειρηματική φυσιογνωμία. Όλα τα παραπάνω συντελούν στη βιώσιμη, διατηρήσιμη και ισόρροπη ανάπτυξη της κάθε εταιρίας. Στις ώριμες και ανεπτυγμένες οικονομίες η ιδιωτική επιχειρηματική πρωτοβουλία αποτέλεσε βασικό μοχλό οικονομικής μεγέθυνσης. Αποτελεί σημαντικό κομμάτι της κάθε οικονομίας. Παρουσιάζεται σαν μία βασική δραστηριότητα δημιουργίας και διατήρησης 7

της οικονομικής ανάπτυξης σε ισχυρές οικονομίες και ένα μέσο αύξησης της απασχόλησης και παραγωγικότητας σε αναπτυσσόμενες περιοχές. Είναι μία πηγή δημιουργίας ευκαιριών εργασίας, καριέρας και μείωση ανέχειας ανδρών και γυναικών. Οι επενδύσεις γίνονται κυρίως από τον ιδιωτικό τομέα της οικονομίας και από εκεί προέρχονται και οι περισσότερες θέσεις εργασίας. Οι επενδύσεις δημιουργούν αφ ενός συνθήκες αυξημένης συνολικής ζήτησης και αφ ετέρου δημιουργούν συνθήκες αύξησης της προσφοράς, ιδιαίτερα όταν είναι προσανατολισμένες στην άνοδο της παραγωγικότητας. Σήμερα, θεωρείται αδιανόητο μία επιχείρηση να μην υιοθετεί τις νέες τεχνολογίες προκειμένου να περιορίσει το κόστος και να καταστεί περισσότερο ανταγωνιστική. Όλα τα παραπάνω αφορούν όχι μόνο επιχειρήσεις μεγάλου μεγέθους αλλά και μικρομεσαίες και μικρές που συνήθως είναι και οι περισσότερο ευέλικτες. 6. Γυναικεία επιχειρηματικότητα Στον 20ο και 21ο αιώνα, συντελείται μαζική εισβολή,των γυναικών στο χώρο της εργασίας, παρ όλα αυτά οι γυναίκες συμμετέχουν με μικρότερα ποσοστά από τους άντρες στο εργατικό δυναμικό, μαστίζονται από υψηλότερη ανεργία, πλειοψηφούν σε θέσεις μερικής απασχόλησης, δεν έχουν υψηλή εξειδίκευση και δε συμμετέχουν στη λήψη αποφάσεων. Καλύπτουν το μεγαλύτερο μέρος των θέσεων εργασίας στην παραοικονομία και συχνά αμείβονται λιγότερο από τους άνδρες. Στις μεσαίες και υψηλόβαθμες θέσεις εργασίας, η κατάσταση τους βελτιώνεται, ενώ μειώνεται η ανισότητα σε επαγγέλματα γοήτρου και κύρους. Κατά μέσο όρο η αμοιβή της γυναίκας ανέρχεται στο 75% της αμοιβής των ανδρών, με σημαντικές αποκλίσεις ανάμεσα σε διάφορους κλάδους με εξαίρεση τον κλάδο του τουρισμού, όπου οι γυναίκες προτιμούνται και αμείβονται περισσότερο. Τα τελευταία χρόνια διαπιστώνεται μια ευρεία συναίνεση γύρω από την προώθηση της γυναικείας επιχειρηματικότητας ως παράγοντα ισότητας των ευκαιριών στην αγορά εργασίας και αύξησης της ανταγωνιστικότητας της οικονομίας Σε όλο τον κόσμο η γυναικεία επιχειρηματικότητα είναι ένα ανερχόμενο φαινόμενο. Σύμφωνα, όμως με αναφορά του Παγκόσμιου Παρατηρητηρίου Επιχειρηματικότητας στις γυναίκες και την επιχειρηματικότητα ανεξαρτήτως χώρας, είναι πιο πιθανόν να δραστηριοποιηθεί στον τομέα των επιχειρήσεων κάποιος άντρας παρά μία γυναίκα 1. Σε μία παγκόσμια ενδελεχή έρευνα για την επιχειρηματική συμπεριφορά εντοπίζεται ένα χάσμα μεταξύ των δύο φύλων στην ανάληψη επιχειρηματικότητας, το οποίο διαφέρει σε διάσταση και χαρακτηριστικά ανάλογα με τη χώρα. Το χάσμα αυτό εμφανίζεται στη συμμετοχή στα πρώιμα στάδια 8

ίδρυσης κάποιας επιχείρησης αλλά και στη διοίκηση μίας ιδρυθείσας επιχείρησης. Τέλος, είναι συνήθως εντονότερο στις ανεπτυγμένες χώρες, ανεξάρτητα του είδους της επιχείρησης. Παρόλα αυτά οι γυναίκες επιχειρηματίες και αυτές που διοικούν επιχειρήσεις συνεχίζουν να αποτελούν μειοψηφία και συνήθως επικεντρώνονται σε μικρές επιχειρήσεις. Στο σύνολο των εργοδοτών και των αυτοαπασχολουμένων, οι γυναίκες αποτελούν το 25% και το 23% αντίστοιχα, με 35% των αυτοαπασχολούμενων γυναικών να είναι στη γεωργία, 26% στη διαχείριση ακίνητης περιουσίας και 28% στην παροχή υπηρεσιών. Σύμφωνα με τον Οργανισμό για Οικονομική Συνεργασία και Ανάπτυξη (Organization for Economic Co-operation and Development OECD), η μείωση των εμποδίων των γυναικών για την είσοδό τους στην αγορά εργασίας και η βελτίωση της θέσης τους στην αλυσίδα παραγωγής θα αποφέρει πλεονεκτήματα για τις τοπικές και τις εθνικές οικονομίες όσο και για τα ίδια τα νοικοκυριά 2. Μεγάλης οικονομικής, αλλά και κοινωνικής σημασίας για κάθε χώρα είναι η ενασχόληση των γυναικών με την επιχειρηματικότητα, κυρίως λόγω της δημιουργίας μίας θέσης εργασίας για τις ίδιες αλλά και για άλλους πολίτες. Ακολουθούν κάποια παραδείγματα ανά τον κόσμο για τα παραπάνω. Καναδάς 2000: Υπάρχουν περισσότερες από 821.000 γυναίκες επιχειρηματίες, οι οποίες συνεισφέρουν στην οικονομία CAD 18.109 ετησίως. Μεταξύ 1981 και 2001, ο αριθμός των γυναικών επιχειρηματιών αυξήθηκε 208%, ενώ η αντίστοιχη αύξηση για τους άντρες έφθανε μόλις το 38%. Οι ετήσιες πωλήσεις των εταιριών που ανήκουν σε γυναίκες είναι αρκετά χαμηλότερες από αυτές των αντρών επιχειρηματιών (311.289 και 654.294 αντίστοιχα). Γερμανία 2000: Υπάρχουν συνολικά 1,03 εκατομμύρια επιχειρήσεις οι οποίες ανήκουν σε γυναίκες ή μανατζάρονται από γυναίκες με κύκλο εργασιών που αντιπροσωπεύει το 6% του συνολικού. Παρέχουν θέσεις εργασίας σε 2 εκατομμύρια εργαζόμενους. Σουηδία 2001: Οι γυναίκες ξεκινούν το 28% των νέων επιχειρήσεων και προσφέρουν εργασία σε 0,6 υπαλλήλους πλήρους απασχόλησης εν συγκρίσει με 1,7 υπαλλήλους πλήρους απασχόλησης που απασχολούν οι άντρες επιχειρηματίες. ΗΠΑ 2002: Το 28% του συνόλου των επιχειρήσεων αποτελούν οι επιχειρήσεις που έχουν ιδρυθεί ή διευθύνονται από γυναίκες και απασχολούν 9,2 εκατομμύρια προσωπικό (9% του συνόλου των υπαλλήλων του ιδιωτικού τομέα) 3. Στις αναπτυσσόμενες χώρες οι άντρες επιχειρηματίες υπερτερούν των γυναικών σε αριθμό. Βάση στατιστικών ερευνών ιδρύουν εταιρίες με διπλάσια συχνότητα από αυτή των 9

γυναικών. Το 2000 μόνο το 9% των εργαζόμενων γυναικών στην Τσεχία έχουν τη δική τους επιχείρηση σε σχέση με το 18,8% των αντρών. Τα ίδια περίπου ποσοστά συναντώνται και στην Ουγγαρία, από τις εργαζόμενες γυναίκες το 9,6% έχει τη δική του επιχείρηση, ενώ στους άντρες το ποσοστό είναι σχεδόν διπλάσιο (18,7%). Τα ποσοστά διατηρούν την ίδια αναλογία και στη Ρουμανία απλά εκεί είναι αυξημένα λόγω της απασχόλησής τους με την γεωργία (17,4% γυναίκες και 32,6% άντρες). Στη Σλοβακία και στη Σλοβενία η διαφορά του αριθμού ανδρών και γυναικών επιχειρηματιών είναι μεγαλύτερη (4,1% γυναίκες και 10,9% άντρες στη Σλοβακία, ενώ στη Σλοβενία 6,5% και 15,3% αντίστοιχα). Λίγο καλύτερα είναι τα ποσοστά σε Βουλγαρία, Κροατία, Εσθονία, Λετονία και Λιθουανία. Στις περισσότερες χώρες το κενό αυτό διευρύνθηκε τη δεκαετία του 90. Αυτές οι τάσεις απεικονίζουν πιθανή μείωση δημιουργίας θέσεων εργασίας αλλά και ανάπτυξης στις ανεπτυγμένες χώρες μια και οι γυναικείες επιχειρήσεις αποτελούν το μεγαλύτερο τμήμα των μικρομεσαίων επιχειρήσεων. Το 2002 οι επιχειρήσεις που ανήκουν σε γυναίκες στις ΗΠΑ απασχολούσαν 9,2 εκατομμύρια εργαζομένων, αύξηση της τάξεως του30% από το 1997. Οι πληροφορίες και τα στατιστικά δεδομένα για τη γυναικεία επιχειρηματικότητα είναι περιορισμένα. Αυτό ίσως να προκύπτει και από το γεγονός ότι το ποσοστό των γυναικών που αναλάμβαναν κάποιου είδους επιχειρηματικότητα, τις περασμένες δεκαετίες ήταν περιορισμένο. Τα δεδομένα όμως κατά τα τελευταία έτη έχουν αλλάξει. Ακολουθεί μία αναφορά με στατιστικά στοιχεία 4 από τα κράτη - μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης ώστε να υπάρχει μία πλήρης εικόνα για το τι συμβαίνει αυτή τη χρονική περίοδο. i. Αυστρία Τα τελευταία χρόνια το ποσοστό των γυναικών που ασχολούνται με τις επιχειρήσεις στην Αυστρία αυξάνεται συνεχώς. Υπάρχει αύξηση 13% από το 1997. Το 2007 ιδρύθηκαν 25.206 επιχειρήσεις, εκ των οποίων το 41% από γυναίκες. Το αντίστοιχο ποσοστό για το 1997 ήταν μόλις 27,1%. Το 2007 το 32,5% όλων των Αυστριακών επιχειρήσεων διοικείτο από γυναίκες. Ο μέσος όρος ηλικίας των γυναικών που ασχολούνται με επιχειρήσεις είναι τα 45έτη. Σε έρευνα που διενεργήθηκε από το «Women in Business (Α.F.E.C.)» και το Ομοσπονδιακό Υπουργείο Υγείας και Γυναικών και δημοσιεύθηκε το Μάρτιο του 2006 παρουσιάζεται ο ρόλος των γυναικών στις Αυστριακές επιχειρήσεις. Όσον αφορά τις εταιρίες με προσωπικό άνω των 50 ατόμων, το 16% διοικείται από γυναίκες, οι οποίες μάλιστα έχουν θέση διευθυντή και στο 3% η πλειοψηφία των μελών των διοικητικών συμβουλίων είναι γυναίκες. Το 83% έχουν τουλάχιστον μία γυναίκα σε ηγετική θέση και ποσοστό μεγαλύτερο του 30% έχει τουλάχιστον τρεις γυναίκες σε ηγετική θέση. 10

ii. Βουλγαρία Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των γυναικών της Βουλγαρίας αποτελεί το γεγονός ότι θεωρούν το επάγγελμά τους μέσο για κοινωνική αναγνώριση, οικονομική ανεξαρτησία και αυτοεκτίμηση. Βάση ερευνών, αποδεικνύεται ότι παρόλο που ο ανδρικός πληθυσμός θεωρεί την ενασχόληση με τα οικιακά μία ικανοποιητική εργασία, τα τρία τέταρτα του γυναικείου πληθυσμού προτιμούν να εργάζονται ακόμα και όταν ουσιαστικά δεν το έχουν ανάγκη. Υπάρχουν 220.000 μικρομεσαίες επιχειρήσεις, οι οποίες αποτελούν τον πιο γρήγορα αναπτυσσόμενο τομέα της οικονομίας. Σύμφωνα με τα πιο πρόσφατα στοιχεία υπάρχουν περισσότερες από 60.000 γυναίκες επιχειρηματίες αλλά και διευθύντριες, κατά κύριο λόγο σε μικρομεσαίες επιχειρήσεις. Από το σύνολο των νεοϊδρυόμενων επιχειρήσεων το ένα τέταρτο ανήκει σε γυναίκες και ένα ποσοστό από τις υπόλοιπες διοικείται από γυναίκες. Τα κύρια χαρακτηριστικά των γυναικών επιχειρηματιών είναι η μικρή τους ηλικία και η καλή τους μόρφωση. Ποσοστό μεγαλύτερο του 80% είναι μικρότερες από 50 ετών και 35% μικρότερες και από 40 έτη. Ποσοστό ύψους 55% έχει πτυχίο πανεπιστημίου και 33% αποφοίτησε από επαγγελματική σχολή δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Το κυριότερο κίνητρο (για το 59% των γυναικών επιχειρηματιών) για την ενασχόληση τους με οποιασδήποτε είδους ανάπτυξη επιχειρηματικότητας είναι η μη ύπαρξη άλλης επιλογής. Ακολουθούν η ανάγκη για ανεξαρτησία και προσωπική ανάπτυξη με ποσοστά 44% και 36% αντίστοιχα. Όσον αφορά τα χρηματοοικονομικά αποτελέσματα των εταιριών δε διαφέρουν ανάλογα με το φύλο του επιχειρηματία. Η ανάπτυξή τους ωστόσο διαφέρει. Το 18% των επιχειρήσεων που ανήκει σε γυναίκες έχει εμφανή ανάπτυξη, το 33% προσπαθεί να αυξήσει την παραγωγή του. Τα αντίστοιχα ποσοστά για τις επιχειρήσεις που ανήκουν σε άντρες είναι 33% και 50%. Και τα δύο φύλα θεωρούν ουσιαστικούς παράγοντες για επιτυχημένες επιχειρήσεις τις χαμηλές τιμές, την ικανοποιητική ποιότητα των προϊόντων και τη χρήση νέας τεχνολογίας. Στην τελευταία περίπτωση, τα ποσοστά για τα δύο είδη επιχειρήσεων (αυτές που ανήκουν σε γυναίκες και αυτές που ανήκουν σε άντρες) διαφοροποιούνται, 31% και 42% αντίστοιχα. Οι γυναίκες, επίσης, ανανεώνουν τον εξοπλισμό τους (σε ποσοστό 57%) συχνότερα από τους άντρες. Έχουν μέσο όρο ανανέωσης μηχανημάτων τα 5 έτη, ενώ για τους άντρες ο αντίστοιχος μέσος είναι 5 με 14 έτη. Από την άλλα πλευρά, η επαφή τους με την τεχνολογία δεν είναι πολύ καλή και κάνουν μικρή χρήση των ηλεκτρονικών υπολογιστών και της ηλεκτρονικής αλληλογραφίας. Τέλος, συνήθως εξυπηρετούνται από εξωτερικούς συνεργάτες σε ποσοστό 11

60%, μεγαλύτερο από αυτό των αντρών (42%) για νομικές συμβουλές, χρηματοοικονομική και λογιστική στήριξη, καθώς και τεχνική υποστήριξη για τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές. iii. Τσέχικη Δημοκρατία Το κύριο χαρακτηριστικό των επιχειρήσεων που ανήκουν σε γυναίκες ή διοικούνται από αυτές στην Τσεχία είναι το ενδιαφέρον τους για το εμπόριο. Το 9,7% του εργαζόμενου γυναικείου πληθυσμού ασχολείται με επιχειρήσεις ενώ για τους άντρες το ποσοστό αυτό αγγίζει το 20,5%. Από τις γυναίκες επιχειρηματίες το 19,9% έχουν πτυχίο ανώτατης εκπαίδευσης, ποσοστό κατά 0,9 μεγαλύτερο από αυτό των αντρών. Ο μέσος όρος ηλικίας γυναικών που ασχολούνται με επιχειρήσεις είναι 45-59 έτη ενώ ο γενικός αντίστοιχος μέσος όρος είναι 30 με 44 έτη. iv. Κύπρος Σε έρευνα που διενεργήθηκε στα μέλη της «Ομοσπονδίας Εργοδοτών και Βιομηχάνων της Κύπρου (Cyprus Employers and Industrialist Federation OEB)» για τη διερεύνησης της θέσης των γυναικών στο μοντέρνο επιχειρηματικό περιβάλλον της Κύπρου συμπληρώθηκαν 344 ερωτηματολόγια από εργοδότες, 1083 από εργαζόμενες γυναίκες και 187 από άνεργες γυναίκες με σκοπό να καθορισθεί και να αναγνωρισθεί ο ρόλος των γυναικών που αναπτύσσουν επιχειρηματικότητα καθώς και να ορισθεί ο βαθμός συμμετοχής τους στα διάφορα επίπεδα εργασίας. Τα κυριότερα ευρήματα της έρευνας αυτής αναφέρονται παρακάτω. Οι υπάλληλοι, στο δείγμα των εταιριών όπου εστάλησαν τα ερωτηματολόγια, ήταν 60% άντρες και 40% γυναίκες, οι οποίες συνήθως καταλαμβάνουν θέσεις γραμματειακής υποστήριξης. Θέσεις διοίκησης καταλαμβάνει μόνο το 14,4% αυτών. Ανδροκρατούμενες συνήθως είναι οι εταιρίες που σχετίζονται με γεωργία και με κατασκευές. Τα αντίθετα αποτελέσματα προκύπτουν για τις εταιρίες σε τομείς παροχής υπηρεσιών και εμπορίου (το 51% των θέσεων καταλαμβάνεται από γυναίκες). Όσον αφορά ηγετικές θέσεις και γενικά θέσεις που αναμειγνύονται στη λήψη αποφάσεων οι γυναίκες καταλαμβάνουν το 16%. Οι εργοδότες κατά κύριο λόγο έχουν θετική άποψη για το προσωπικό του γυναικείου φύλου (αρνητική άποψη εξέφρασε μόνο το 4%). Το 94,5% των εργοδοτών δηλώνει πλήρως ή τουλάχιστον μερικώς ενημερωμένο για τη νομοθεσία ίσης αντιμετώπισης των δύο φύλων ενώ μόνο ένα ποσοστό της τάξεως του 5,5% δεν είναι ενημερωμένο. Η πλειοψηφία των εργοδοτών θεωρεί ότι αντιμετωπίζει ίσα τα δύο φύλα, με ένα ποσοστό 16% να δηλώνει ότι λειτουργεί υπέρ των γυναικών. 12

Οι κυριότεροι περιοριστικοί παράγοντες ανάμειξης γυναικών στις επιχειρήσεις είναι οι εξής: Οι οικογενειακές υποχρεώσεις, σε ποσοστό 44%. Η έλλειψη ευέλικτων μορφών εργασίας (16%). Η επιλεκτικότητα για την εργασία που θα ακολουθήσουν (π.χ. δε δέχονται εύκολα να ασχοληθούν με εξωτερικές εργασίες). v. Δανία Στη Δανία το 25% των επιχειρηματιών είναι γυναίκες. Το ποσοστό αυτό μειώθηκε ελαφρά από το 2001 έως και το 2004 λόγω αύξησης στους άνδρες επιχειρηματίες(μεγαλύτερης από αυτής των γυναικών). Στον πίνακα που ακολουθεί φαίνεται η διαφοροποίηση στο παραπάνω ποσοστό ανά έτος από το 2001 έως και το 2004. Έτος Επιχειρηματίες 2001 2002 2003 2004 Άνδρες 74,6 74,7 75,4 75,9 Γυναίκες 25,6 25,3 24,6 24,1 Ο δείκτης απασχόλησης γυναικών στη Δανία είναι ιδιαίτερα υψηλός, αγγίζει το 70%, δηλαδή είναι περίπου 8 ποσοστιαίες μονάδες μικρότερος από αυτό των αντρών. Το σύστημα ημερήσιας φροντίδας των παιδιών είναι ιδιαίτερα ανεπτυγμένο και επίσης υπάρχει μία ευρύτερη αποδοχή για την ανατροφή των παιδιών από τρίτα πρόσωπα. Η ενασχόληση με τις επιχειρήσεις για τις γυναίκες της Δανίας αποτελεί επιλογή και όχι ανάγκη. Ο χαμηλός δείκτης ανεργίας δεν τις πιέζει να ασχοληθούν με κάτι δικό τους, εύκολα βρίσκουν εργασία στον ιδιωτικό τομέα. vi. Εσθονία 13

Στην Εσθονία, οι γυναίκες αποτελούν το 35% των επιχειρηματιών. Το ποσοστό αυτό αναμένεται να αυξηθεί. Δεν υπάρχουν πολλά στοιχεία που να εντοπίζουν διαφορές ανάμεσα στα δύο φύλα για την ανάπτυξη επιχειρηματικότητας. vii. Φιλανδία Το 2007, ο αριθμός των γυναικών επιχειρηματιών στη Φιλανδία έφθασε στις 74.000. Ο συνολικός αριθμός επιχειρηματιών ανεξαρτήτως φύλου ήταν 250.000, ποσοστό μεγαλύτερο από 30%. Σύμφωνα με έρευνα που διεξήχθη το 2007 από το Global Entrepreneurship Monitor (GEM) ο μεγαλύτερος αριθμός γυναικών που ξεκινούν τη δική τους επιχείρηση εντοπίζεται στις Σκανδιναβικές Χώρες. Από τις 10 νεοϊδρυόμενες επιχειρήσεις, τις 7 ιδρύουν γυναίκες επιχειρηματίες. Η κατανομή των επιχειρήσεων αυτών στους επιμέρους τομείς της οικονομίας φαίνεται στο παρακάτω σχεδιάγραμμα. Γ υναικείες Ε π ιχείρησεις στη Φιλανδία Γεωργία και δασοκομεία 5% Κ ατασκευές 10% Εμπόριο 22% Παροχή υπ ηρεσιών 63% Ένα ποσοστό ύψους 10% των γυναικών επιχειρηματιών έχει ανώτατη μόρφωση. Όσον αφορά την ηλικία τους, το 19% είναι κάτω των 35 και συνήθως είναι και με μικρότερες από τους άντρες στις αντίστοιχες με αυτές θέσεις. Τις διακρίνει φερεγγυότητα, υψηλή παραγωγικότητα και μεγάλη κερδοφορία. viii. Γαλλία Οι γυναίκες στη Γαλλία αντιπροσωπεύουν το μεγαλύτερο τμήμα του πληθυσμού, σχεδόν το ίδιο ποσοστό των εργαζομένων με τους άντρες, αλλά παρόλα αυτά αποτελούν μόνο το 28% των ιδιοκτητών εταιριών. Το 29% των νεοϊδρυόμενων επιχειρήσεων ανήκει σε γυναίκες επιχειρηματίες (στοιχεία 2006). Το ποσοστό αυτό εμφανίζει μικρή αύξηση σε σχέση με προηγούμενα έτη (27% το 2002). Επίσης, από το σύνολο των επιχειρήσεων, το 14

41,3% έχουν αναλάβει γυναίκες μέσα στο 2006. Ανά κατηγορία έχουμε 51% νέες επιχειρήσεις από γυναίκες στον τομέα των υπηρεσιών, 59% στην εκπαίδευση, υγεονομική περίθαλψη και κοινωνική δράση. Τα ποσοστά για κατασκευές, μεταφορές και χρηματοοικονομικές υπηρεσίες είναι πολύ χαμηλότερα, 6%, 16% και 24% αντίστοιχα. ix. Γερμανία Το 2006, οι γυναίκες στη Γερμανία αποτελούσαν το 30,6% του αυτοαπασχολούμενου πληθυσμού. Βάση του παραπάνω, μία στις 3 επιχειρήσεις διοικείται από γυναίκες. Ο αριθμός των γυναικών δραστηριοποιούνται στο χώρο των επιχειρήσεων από 1.012.000 το 2001 έφθασε, το 2006, τις 1.264.000. x. Ουγγαρία Η Ούγγρικη κεντρική σταστική υπηρεσία δε συλλέγει στοιχεία για την επιχειρηματικότητα ανά φύλο. Η μόνη πληροφορία που υπάρχει είναι ότι από το σύνολο των επιχειρήσεων το 30% ανήκει σε γυναίκες. Το Υπουργείο Κοινωνικής Ασφάλισης και Εργασίας διεξάγει έρευνα ώστε να υπάρχουν πληροφορίες σχετικά με τις συνθήκες που επικρατούν, τις ευκαιρίες, αλλά και περιορισμούς που υπάρχουν για την ανάπτυξη γυναικείας επιχειρηματικότητας. xi. Ισλανδία Ο πληθυσμός της Ισλανδίας το 2007 ξεπερνά τις 300.000. Από τα άτομα αυτά το 63% κατοικεί στην ευρύτερη περιοχή Reykjavik. Το ίδιο έτος οι νέες εταιρίες που ιδρύθηκαν ήταν 3674, δηλαδή παρουσίασαν μία αύξηση της τάξεως του 15%, από τις οποίες το 20% ιδρύθηκε και διοικήθηκε από γυναίκες. Οι περισσότερες ήταν μικρές επιχειρήσεις στον τομέα παροχής υπηρεσιών με μικρό αριθμό υπαλλήλων. Ο δείκτης ανεργίας ήταν 2%. xii. Ιταλία Οι επιχειρήσεις της Ιταλίας που ανήκουν σε γυναίκες είναι πάνω από 1,2 εκατ., αντιστοιχούν δηλαδή στο 24,02% του συνολικού αριθμού των επιχειρήσεων σύμφωνα με στοιχεία του Παρατηρητηρίου Γυναικών Επιχειρηματιών (2007). Ο αριθμός των γυναικείων επιχειρήσεων έχει αυξηθεί στο διπλάσιο του Εθνικού μέσου. Οι γυναίκες, δηλαδή, επιλέγουν να ασχοληθούν με επιχειρήσεις, δείχνουν ευαισθητοποίηση για την προσωπική τους ανάπτυξη και προσπαθούν να εξελιχθούν σε μία περίοδο που δεν υπάρχουν αρκετές ευκαιρίες για εξέλιξη στον ιδιωτικό τομέα. 15

Σύμφωνα με τα στατιστικά στοιχεία οι επιχειρήσεις που ιδρύονται από γυναίκες βρίσκονται κυρίως στο κέντρο της Ιταλίας και στο Νότο. H περιοχή «Mezzogiorno» παραμένει αυτή με το υψηλότερο ποσοστό «γυναικείων επιχειρήσεων» 26,58%. Στην κεντρική Ιταλία εμφανίστηκε ιδιαίτερη αύξηση στα παραπάνω ποσοστά κατά τη διάρκεια του 2007 (25,19% συγκεκριμένα στη Ρώμη) σε αντίθεση με αυτά του βορρά (βορειοανατολικά 21,11% και βορειοδυτικά 22,31%). Μία ακόμα σημαντική αλλαγή αφορά τη νομική μορφή των εταιριών που ιδρύονται από γυναίκες. Για πρώτη φορά ο αριθμός αύξησης των ατομικών επιχειρήσεων που ιδρύονται από γυναίκες μειώνεται σε σχέση με άλλες μορφές εταιριών. Οι γυναίκες επιλέγουν πιο επίκαιρες μορφές εταιριών όπως εταιρίες μετοχικού κεφαλαίου. Όσον αφορά των τομέα που επιθυμούν να δραστηριοποιηθούν είναι κατά κύριο λόγο στο εμπόριο, τη γεωργία και σε παροχή υπηρεσιών. Πέρα από τους παραπάνω τομείς, όπου οι επιχειρήσεις ακόμα και αν δεν ιδρύονται από γυναίκες διοικούνται από αυτές, οι γυναίκες ασχολούνται και με τις λιανικές πωλήσεις, καθώς και την εκπαίδευση. Τα τελευταία χρόνια αυξάνεται η συμμετοχή των γυναικών και σε επιχειρήσεις που ασχολούνται με παροχή υπηρεσιών όπως μεσιτικά γραφεία, τεχνική υποστήριξη για υπολογιστές αλλά και τουριστικές επιχειρήσεις, κατασκευαστικές εταιρίες οι οποίες έχουν και τον υψηλότερο δείκτη ανάπτυξης (+7,5%) σε σχέση με τους λοιπούς τομείς. Από την άλλη πλευρά η ενασχόληση των γυναικών με τη γεωργία (πάνω από 20% του συνόλου των επιχειρήσεων που ιδρύονται από γυναίκες) μειώνεται (-2,3%.κατά τη διάρκεια του έτους 2007). Τα στοιχεία για την εθνικότητα των γυναικών διευθυντριών σε εταιρίες και για τη συνεισφορά των μεταναστών στην ανάπτυξη επιχειρήσεων από γυναίκες αποδεικνύουν ότι αυξάνονται συνεχώς οι ατομικές επιχειρήσεις που ιδρύονται από πολίτες εκτός Ευρωπαϊκής Ένωσης, στο τέλος του 2007 ήταν πάνω από 43.000, αύξηση της τάξεως του 9,2% από το προηγούμενο έτος. Οι εθνικότητες που κυριαρχούν είναι Κινέζες και Μαροκινές. xiii. Λιθουανία Τα τελευταία χρόνια υπάρχει εμφανής αύξηση στις γυναίκες που εργάζονται και στη συμμετοχή τους στην Εθνική οικονομία.. Σύμφωνα με στατιστικά στοιχεία το 2007 οι επιτυχημένες επιχειρήσεις των γυναικών έφθασαν στο 31,3% του συνόλου από 25,8% που ήταν το 2006. 16

Επιχειρηματίες ανά φύλλο 31,3% 2007 68,7% 25,8% Γυναίκες Άνδρες 2006 74,2% 0,00% 10,00% 20,00% 30,00% 40,00% 50,00% 60,00% 70,00% 80,00% Κατά τη διάρκεια έρευνας έχει παρατηρηθεί το εξής ενδιαφέρον φαινόμενο. Σε τομείς δραστηριότητας όπως οι κατασκευές και οι μεταφορές που μέχρι τότε θεωρούνταν καθαρά ανδροκρατούμενοι τομείς αρχίζουν να δραστηριοποιούνται και οι γυναίκες. Εντονότερη είναι η συμμετοχή τους σε ξενοδοχειακές επιχειρήσεις, εστιατόρια (με ποσοστά 60,7% του συνολικού αριθμού των επιχειρήσεων σε αυτό τον τομέα το 2006 και 54% το 20007 παρουσιάζεται δηλαδή πτώση), χρηματιστηριακές εταιρίες (56,3% το 2006 και 60% το 2007), κοινοτικές, κοινωνικές υπηρεσίες (20% το 2006 και 60% το 2007). Από το 2006 έως το 2007 ο αριθμός των γυναικών που δραστηριοποιούνται σε χονδρικό και λιανικό εμπόριο αυξήθηκε κατά 8,2%, αυτών που ασχολούνται με μεσιτείες, ενοικιάσεις και παρεμφερή αντικείμενα κατά 4,7%, αυτών που δραστηριοποιούνται σε εταιρίες που παρέχουν χρηματοοικονομικές υπηρεσίες 3,7% και τέλος στο χώρο των μεταφορών αλλά και των συστημάτων επικοινωνίας 1,9%. Αλλάζει η νοοτροπία ότι οι άντρες διοικούν καλύτερα μία επιχείρηση. Σύμφωνα με έρευνα που διεξήχθη τον Ιούλιο του 2005 από την εταιρία ερευνών «UAB Spinter Tyrimai», το 65% του πληθυσμού της χώρας θεωρεί ότι οι γυναίκες είναι το ίδιο ικανές με τους άντρες όσον αφορά τη διοίκηση επιχειρήσεων και το 49% δε θα έκανε καμία διάκριση λόγω φύλου στην επιλογή manager. Ο αριθμός των γυναικών στην κεφαλή των επιχειρήσεων αυξάνεται. Οι ηλικίες που συναντούμε συχνότερα είναι 41-60, γεγονός που αποδεικνύει ότι η εμπειρία αποτελεί απαραίτητο προσόν. Η Λιθουανία είναι η χώρα με το μεγαλύτερο ποσοστό γυναικών manager (41%) σύμφωνα με στοιχεία της Eurostat. 17

xiv. Πορτογαλία Το 2007, το 46% του πληθυσμού που εργαζόταν στην Πορτογαλία ήταν γυναίκες. Το ποσοστό των γυναικών που εργάζονταν έφθανε το 61,9%, μόλις 12% λιγότερο από το αντίστοιχο των αντρών (73,8%). Από τον εργαζόμενο πληθυσμό, μόνο το 22,96% είναι αυτοαπασχολούμενο και από αυτό το 41,4% είναι γυναίκες και το 58,6% είναι άντρες. Σύμφωνα με στατιστικά στοιχεία, από το 1995 έως και το 2005 υπάρχει συνεχής αύξηση στον αριθμό των γυναικών που ανέπτυξαν κάποιου είδους επιχειρηματικότητα, καθώς και στο επίπεδο μόρφωσης αυτών. Το 1995, οι γυναίκες επιχειρηματίες ήταν το27,5% του συνόλου, το 2000 το 28,25% και το 2005 έφθασαν το 30,5%. Το μεγαλύτερο ποσοστό των γυναικών που ασχολούνται με επιχειρήσεις είναι από 36-55 ετών και το ένα τρίτο των γυναικών επιχειρηματιών είναι από 26 έως 35 έτη. Το 2005, οι γυναίκες αποτελούσαν το 40,4% των επιχειρηματιών που κατείχαν κάποιο πτυχίο εν συγκρίσει με το 2000 όπου το αντίστοιχο ποσοστό ήταν 11,37% και το 1995 μόλις 2,12%. Το επίπεδο μόρφωσης αυξάνεται όσο μειώνεται η ηλικία του των επιχειρηματιών. xv. Σλοβενία Πρόσφατα δημοσιεύθηκε έρευνα που διεξήχθη κατά τα έτη 2006 και 2007 από το GEM (Παγκόσμιο Παρατηρητήριο Επιχειρηματικότητας) με σκοπό τον εντοπισμό διαφορών στην ανάληψη επιχειρηματικότητας ανάλογα με το φύλο. Βάση αυτής, η Σλοβενία ανήκει στις χώρες όπου στην ανάληψη επιχειρηματικότητας κυριαρχούν οι άνδρες. Το 2006 ήταν τρίτη στην ανδρική κυριαρχία των επιχειρήσεων, με τις γυναίκες να εμπλέκονται μόνο στο 25%. Το 2007 εμφανίζεται μία μικρή βελτίωση, το τελευταίο ποσοστό αυξάνεται στο 27,78%. Με την αλλαγή αυτή πέφτει στην 7 η θέση ανδρικής κυριαρχίας στις επιχειρήσεις. Η ηλικία στην οποία συχνότερα κάποιο άτομο ξεκινά να δραστηριοποιείται στο χώρο των επιχειρήσεων είναι και για τα δύο φύλα από 24 έως 35 έτη και κατά κύριο λόγο αυτό συμβαίνει γιατί παρουσιάζεται κάποια ευκαιρία. Με μία λεπτομερή ματιά στα αποτελέσματα για τις πολιτικές που ακολουθεί η κυβέρνηση σχετικά με την ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας στη χώρα αντιλαμβανόμαστε ότι ένα σημαντικό εμπόδιο είναι η έντονη γραφειοκρατία. Συνεπώς, κρίνεται απαραίτητο να γίνουν αλλαγές στην οικονομική πολιτική της χώρας, να ληφθούν ρυθμιστικά μέτρα και μέτρα για τη στήριξη της δημιουργίας και ανάπτυξης επιχειρήσεων. Τα κεφάλαια που υπάρχουν για την ενίσχυση της ανάπτυξης νέων εταιριών φαίνονται αρκετά. Άντρες και γυναίκες φαίνεται να έχουν τις ίδιες δυνατότητες για ανάληψη επιχειρηματικότητας, όπως πρόσβαση στη φυσική υποδομή της χώρας, αλλά και σε εμπορικές, επαγγελματικές και νομικές υποδομές. 18

xvi. Ισπανία Σύμφωνα με έρευνα για το εργατικό δυναμικό το τελευταίο τρίμηνο του 2007, οι γυναίκες ακόμα αποτελούν λίγο πάνω από το 31% των επιχειρηματιών, ποσοστό που παρουσιάζει μικρή αύξηση σε σχέση με στοιχεία 2004. Το Μάρτιο του 2007 εγκρίθηκε ο «Οργανικός Νόμος για αποτελεσματική ισότητα των δύο φύλων», ο οποίος ήταν ουσιαστικά μία δέσμευση της κυβέρνησης να εξαλειφτεί κάθε είδους διάκριση ανάμεσα στα δύο φύλα και ιδιαίτερα στις οικονομικές υποθέσεις. xvii. Σουηδία Το 22% του συνόλου των μικρών επιχειρήσεων στη Σουηδία ανήκει σε γυναίκες, συνεπώς η ανάπτυξη επιχειρηματικότητας στους άντρες είναι πολύ πιο έντονη. Όσον αφορά όμως τις νεοϊδρυόμενες επιχειρήσεις, το 30% ιδρύεται από γυναίκες και περίπου στο 6% συμμετέχουν και τα δύο φύλα. Από το υψηλό ποσοστό συμμετοχής των γυναικών στις νεοϊδρυόμενες, υψηλότερο από το ποσοστό των γυναικών που ήδη διευθύνουν μία επιχείρηση αποδεικνύεται ότι σε κάποια χρόνια η διαφορά του ποσοστού ανάπτυξης επιχειρηματικότητας στα δύο φύλα θα εξομαλυνθεί. Οι γυναίκες που ασχολούνται με επιχειρήσεις είναι συνήθως μικρότερες και πιο μορφωμένες από τους άντρες. Το 58% των γυναικών ανήκουν στο ηλικιακό γκρουπ 34-53 έτη, ενώ για τους άντρες το αντίστοιχο ποσοστό είναι 53%. Επίσης, ένας στους 10 άντρες επιχειρηματίες είναι μεγαλύτερος των 64 ετών. Το 32% των γυναικών είναι απόφοιτοι πανεπιστημίου εν συγκρίσει με το 45% των ανδρών. Η πλειοψηφία των Σουηδικών εταιριών δραστηριοποιούνται στον τομέα των υπηρεσιών ανεξαρτήτως φύλου του επιχειρηματία (62% από τις γυναίκες επιχειρηματίες και 61% από τους άντρες). Τη δεύτερη κατηγορία καταλαμβάνουν οι εμπορικές επιχειρήσεις και το μικρότερο ποσοστό κατέχουν οι κατασκευαστικές. Οι γυναίκες αποτελούν την πλειοψηφία στις εμπορικές επιχειρήσεις και τη μειοψηφία στις κατασκευαστικές. Οι ατομικές επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται στο εμπόριο είναι ο πιο διαδεδομένος τύπος επιχείρησης. Οι επιχειρήσεις που διοικούνται από γυναίκες είναι συνήθως περισσότερο αξιόπιστες. Η επιλογή της νομικής μορφής μίας εταιρίας είναι αποτέλεσμα πολλών παραγόντων, όπως το κεφάλαιο που απαιτείται, το μέγεθος της εταιρίας και ο τομέας που δραστηριοποιείται 5. 19

xviii. Ηνωμένο Βασίλειο Από το 2003 και μετά, έχουμε συνεχή αύξηση των γυναικών που δραστηριοποιούνται στο χώρο των επιχειρήσεων. Ο αριθμός των γυναικών που σκέφτονται να ανοίξουν μία δική τους επιχείρηση αυξήθηκε κατά 1,7%. Πάνω από 1 εκατομμύριο γυναίκες είναι πλέον αυτοαπασχολούμενες, υπάρχει δηλαδή αύξηση της τάξεως του 17% από το 2000. Το ποσοστό των νέων αυτοαπασχολούμενων γυναικών είναι 34%, υψηλότερο δηλαδή από αυτό των γυναικών που έχουν ήδη ανοίξει μία δική τους επιχείρηση (27%). Ο γυναικείος πληθυσμός αντιπροσωπεύει το 51% του πληθυσμού της Αγγλίας. Το 46% του γυναικείου πληθυσμού είναι ενεργό στην αγορά εργασίας. Μόνο το 13% των διευθυντικών θέσεων του συνόλου των επιχειρήσεων καταλαμβάνονται από γυναίκες. Ο αριθμός των επιχειρήσεων στην Αγγλία θα διπλασιαζόταν σε περίπτωση που οι γυναίκες αναλάμβαναν επιχειρηματικότητα σε συχνότητα ίδια με των αντρών. xix. Βέλγιο Δεν υπάρχουν διαθέσιμα αρκετά στοιχεία για την ανάπτυξη της γυναικείας επιχειρηματικότητας. Στις 16/12/2002 δημιουργήθηκε βάση νόμου το «Ινστιτούτο για την Ισότητα Γυναικών και Ανδρών». Στόχος του είναι να εξαλειφθούν οι διακρίσεις μεταξύ των δύο φύλων σε όλους τους τομείς. Με την ανάπτυξη της γυναικείας επιχειρηματικότητας στοχεύουν στην μείωση του ποσοστού ανεργίας γενικότερα στη χώρα. Οι γυναίκες επιχειρηματίες, στο μεγαλύτερο ποσοστό τους ιδρύουν κάποια μικρομεσαία επιχείρηση και απασχολούν σε αυτές γυναίκες και μάλιστα με πιο ευέλικτο ωράριο από αυτό που προσφέρεται συνήθως, οπότε διευκολύνουν το συνδυασμό εργασίας και οικογένειας. Σύμφωνα με τους Allen et al. (2007), ο δείκτης γυναικείας επιχειρηματικότητας είναι από τους χαμηλότερους της Ευρώπης (1,91%). Οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις διασφαλίζουν το 56% της απασχόλησης στον ιδιωτικό τομέα. Συμπερασματικά, μπορούμε να αναφέρουμε ότι η γυναικεία επιχειρηματικότητα δεν είναι ιδιαίτερα ανεπτυγμένη στην Ευρώπη, οι γυναίκες όμως έχουν κάνει την είσοδο τους στην αγορά εργασίας και με σταθερά βήματα πλέον συμμετέχουν στο χώρο των επιχειρήσεων. Ακολουθούν οι αντίστοιχες με τις παραπάνω πληροφορίες και για τη χώρα μας. xx. Ελλάδα Το ποσοστό απασχόλησης των γυναικών παρουσιάζει σταθερή ανοδική τάση, παρόλα αυτά παραμένει πολύ χαμηλότερο σε σχέση με τον ευρωπαϊκό μέσο όρο (47,4% 20

έναντι 57,1% με στοιχεία του 2006). Επίσης, το ποσοστό ανεργίας των γυναικών κυμαίνεται στην Ελλάδα σε πολύ υψηλότερο επίπεδο από τον αντίστοιχο ευρωπαϊκό μέσο όρο (13,4% ένατι 9% το 2006) και σε επίπεδο διπλάσιο από αυτό των ανδρών. Στον παρακάτω πίνακα παρουσιάζονται τα ποσοστά απασχόλησης συνολικά και κατά φύλο (για ηλικίες 15-64 ετών) από το 2001 έως το 2006 6. Παρατηρούμε διαρκή αύξηση των ποσοστών απασχόλησης. Έτος Άνδρες Γυναίκες Συνολικό 2001 71,4 41,5 56,3 2002 72,2 42,9 57,5 2003 73,4 44,3 58,7 2004 73,7 45,2 59,4 2005 74,2 46,1 60,1 2006 74,6 47,4 61,0 Ακολουθούν πίνακας και σχεδιάγραμμα με τα συνολικά και ανά φύλο ποσοστά ανεργίας από το 2001 έως και το 2007 7 για ηλικίες από 15 ετών και πάνω. Έτος Άνδρες Γυναίκες Συνολικό 2001 7,3 16,2 10,8 2002 6,8 15,6 10,3 2003 6,2 15,0 9,7 2004 6,6 16,2 10,5 2005 6,1 15,3 9,8 2006 5,6 13,4 8,8 2007 5,0 12,6 8,1 21

Ποσοστό Ανεργίας 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 16,2 16,2 15,6 15 15,3 13,4 12,6 10,8 10,3 10,5 9,7 9,8 8,8 8,1 7,3 6,8 6,2 6,6 6,1 5,6 5 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Έτος Συνολικό Άνδρες Γυναίκες Στην Ελλάδα, γυναίκες και άνδρες απασχολούνται σε διαφορετικές θέσεις εργασίας με τις γυναίκες να εργάζονται συνήθως σε θέσεις εργασίες όπου οι αμοιβές είναι χαμηλότερες. Επίσης, δεν υπάρχουν πολλές γυναίκες σε διευθυντικές και ανώτερες θέσεις στις επιχειρήσεις. Μόλις το 9,1% των μελών των διοικητικών συμβουλίων των Επιμελητηρίων είναι γυναίκες (124 σε σύνολο 1.362 μελών), ενώ σε 4 από αυτά δεν συμμετέχουν καθόλου γυναίκες. Επίσης, σε 72 μεγάλες εταιρείες συμμετέχουν στο διοικητικό συμβούλιο σε ποσοστό 6,9%. Το ποσοστό των γυναικών επιχειρηματιών στην Ελλάδα φθάνει μόλις το 10%, εν αντιθέσει με την Ευρώπη που είναι στο 20% και την Αμερική στο 35%. Το ποσοστό των αυτοαπασχολούμενων γυναικών είναι ικανοποιητικό 23%, με 27% στην Ευρώπη. Ειδικότερα σε ό,τι αφορά την επιχειρηματικότητα αρχικών σταδίων, το 2005 ένα ποσοστό 9,7% των ανδρών ηλικίας 18-64 ετών (περίπου 310000 άτομα) βρισκόταν στη φάση έναρξης ενός νέου εγχειρήματος και αντίστοιχα 3,4% των γυναικών (περίπου 110000 άτομα). Και οι δύο δείκτες εμφανίζουν άνοδο σε σχέση με το 2004, με τη γυναικεία μάλιστα επιχειρηματικότητα να εμφανίζει μεγαλύτερη αύξηση από τους άνδρες. Ωστόσο όσον αφορά τις γυναίκες, παρά την άνοδο, η Ελλάδα παραμένει σε απόσταση από τους αντίστοιχους μέσους όρους, καταλαμβάνοντας την 12η θέση στην Ευρώπη με στοιχεία 2005 (14η το 2004). Από την άλλη πλευρά, η Ελλάδα εμφανίζει το δεύτερο υψηλότερο ποσοστό συμμετοχής γυναικών στην καθιερωμένη επιχειρηματική δραστηριότητα στην Ευρώπη, μετά το Βέλγιο. Μια πιθανή ερμηνεία είναι ότι ενώ ο άνδρας αναλαμβάνει βασικά την πρωτοβουλία για την εκκίνηση μίας επιχείρησης, ωστόσο η γυναίκα αναλαμβάνει τη διαχείριση, καθώς η επιχείρηση εδραιώνεται. Πιθανώς να πρόκειται για ενδοοικογενειακό καταμερισμό ρόλων, που να συνδέεται με φορολογικούς περιορισμούς. 22

Οι Ελληνίδες επιχειρηματίες είναι παντρεμένες (66,4%) και έχουν οικογένεια. Το 66,8% χρησιμοποίησε ίδια κεφάλαια για την επιχείρησή του, ενώ δανείστηκε από το περιβάλλον του το 33,6%. Συνήθως, οι επιχειρήσεις που ανήκουν σε γυναίκες έχουν μικρά κέρδη. Ο αριθμός ωρών που εργάζονται οι γυναίκες στις επιχειρήσεις τους είναι μεγάλος, 40-60 ώρες και για αυτό το λόγο υπάρχουν αρκετές φορές αρνητικές επιπτώσεις στην οικογένειά τους. Ένα ποσοστό της τάξεως του 89,9% δηλώνει ότι ο επαγγελματικός τους ρόλος συγκρούεται με αυτόν της οικογένειάς τους και 81,8% πιστεύει ότι δε μπορεί να συνδυαστεί με τη μητρότητα. Δεν υπάρχει ελεύθερος χρόνος για κοινωνικές υποχρεώσεις, για την φροντίδα των παιδιών, για την προσωπική τους ανάπτυξη, την υγεία και την ποιότητα ζωής. Σύμφωνα με μελέτη του Εθνικού Επιμελητηριακού Δικτύου Ελληνίδων Γυναικών Επιχειρηματιών, η κατανομή της γυναικείας επιχειρηματικότητας ανά τομέα δραστηριότητας φαίνεται στο παρακάτω σχεδιάγραμμα. 27,30% 19,70% 14% 25% 14% Γεωργία Διαχείρηση Ακίνητης Περιουσίας Λοιπές Δραστηριότητες Εμπόριο Ξενοδοχεία και Εστιατόρια Μέχρι στιγμής, σημαντικός αριθμός γυναικών επιλέγει μικρής κλίμακας επιχειρηματικές δράσεις όπως καθαριστήρια, κομμωτήρια, περίπτερα, μικρά μπακάλικα, ζαχαροπλαστεία, είδη ένδυσης, επίπλου και διακόσμησης, ενώ αναλαμβάνουν εργασίες φασόν με εργασία στο σπίτι κυρίως για την παραγωγή ειδών ένδυσης. Πρόσφοροι τομείς για τη γυναικεία επιχειρηματικότητα είναι ο τουρισμός, η εκπαίδευση και οι συμβουλευτικές υπηρεσίες, η επικοινωνία, οι δημόσιες σχέσεις, οι πωλήσεις καθώς και τα επαγγέλματα υγείας. Οι γυναίκες επιχειρηματίες δηλώνουν ότι επηρεάστηκαν από τους ακόλουθους παράγοντες: 23

o Το πατρικό πρότυπο, σε ποσοστό (19,7%), o Τη μητέρα (7,1%), o Προηγούμενους προϊσταμένους (8,7%), o Εκπαιδευτικούς (6,3%), o Συμβούλους επαγγελματικού προσανατολισμού (2,4%), o Τα μέσα μαζικής επικοινωνίας (2,4%) o Το φιλικό περίγυρο (6,3%). Οι λόγοι που ωθούν τις γυναίκες να αναλάβουν επιχειρηματικότητα είναι η ανάγκη για βελτίωση της οικονομικής τους κατάστασης και ανεξαρτησία, καθώς και το ενδιαφέρον τους για το αντικείμενο με το οποίο αποφασίζουν να ασχοληθούν. Τέλος, η διάρθρωση των γυναικείων επιχειρήσεων φαίνεται στο παρακάτω σχεδιάγραμμα. Από το σύνολο των επιχειρήσεων αυτών, το 21%, δεν απασχολούν προσωπικό και μόνο το 3% έχει 5-10 μισθωτούς. 8,30% 9% 12% 12% Ατομικές Επιχειρήσεις Ο.Ε. Ε.Ε. Ε.Π.Ε. Α.Ε. 7,80% 7. Λόγοι ώθησης γυναικών για ανάπτυξη επιχειρηματικότητας Η ανάληψη επιχειρηματικότητας από γυναίκες συνεχώς αυξάνεται. Οι λόγοι που επηρεάζουν τις γυναίκες να στραφούν σε αυτό τον κλάδο είναι ποικίλοι. Οι γυναίκες πλέον παύουν να ασχολούνται μόνο με επαγγέλματα τα οποία θεωρούνται κατεξοχήν γυναικεία όπως εργάτριες σε εργοστάσια, γραμματείς, νοσοκόμες. Εξελίσσονται συνεχώς, το επίπεδο μόρφωσής τους αυξάνεται. Αναζητούν την ταυτότητά τους και προσπαθούν να αποδείξουν 24

την αξία τους διεκδικώντας μία καλύτερη θέση στην κοινωνία, επαγγελματική καταξίωση. Επιθυμούν τη δική τους πετυχημένη επένδυση. Αισθάνονται την ανάγκη για επιτυχία (McClelland, 1961), ανεξαρτησία στα οποία η μισθωτή εργασία τους δεν τους ικανοποιεί. Θέλουν να έχουν τον έλεγχο, θέλουν να είναι αυτόνομες και επιδέχονται τον εξωτερικό έλεγχο δυσκολότερα (Caird, 1991). Μπορεί να απασχολούνται σε θέσεις μερικής απασχόλησης ή σε θέσεις για άτομα με κατώτερα προσόντα. Επίσης, είναι πολύ πιθανό να αντιμετωπίζουν μισθολογικές διακρίσεις καθώς και να έχουν μειωμένες ευκαιρίες ανάπτυξης δεξιοτήτων διοίκησης ή ανάληψης πρωτοβουλιών. Συνεπώς, το κόστος ευκαιρίας από την επιλογή της αυτοαπασχόλησης είναι χαμηλό. Ακόμη ένα λόγο που ωθεί τις γυναίκες να προτιμήσουν την αυτοαπασχόληση αποτελεί το γεγονός ότι είναι επιφορτισμένες με την γέννηση και ανατροφή των παιδιών και με τη φροντίδα του σπιτιού. Υπάρχει ανάγκη για ευελιξία ωραρίου που να επιτρέπει το συνδυασμό της οικογενειακής με την επαγγελματική ζωή (Boden, 1996;1999). Και μόνο η προοπτική δημιουργίας οικογένειας είναι σημαντικός παράγοντας που λαμβάνεται υπόψη για την ανάληψη επιχειρηματικής πρωτοβουλίας. Επίσης, στις μέρες μας οι γυναίκες έχουν ισότιμη πρόσβαση στη γνώση και την πληροφόρηση. Όσο αυξάνεται η ενημέρωση τους για το χώρο των επιχειρήσεων τόσο περισσότερες πιθανότητες υπάρχουν να απασχοληθούν σε αυτό. Είναι πολύ σημαντικό και το γεγονός ότι υπάρχει ενίσχυση από την κυβέρνηση με χρηματοδοτήσεις, επιμόρφωση, συμβουλευτική, καθοδήγηση, δικτύωση. Η χρηματοδότηση εστιάζει στο ξεκίνημα νέων επιχειρήσεων από γυναίκες ή στην ανάπτυξη κάποιου νέου τμήματος / διεύρυνση της επιχείρησης σε κάποιο νέο τομέα. Διαφορετικές μέθοδοι παρέχουν χρηματοδότηση όπως δάνεια, συνεταιρισμοί, επιδοτήσεις. Τα μέτρα για την εκπαίδευση αφορούν βασικά μαθήματα για κοστολόγηση, marketing, λογιστική, διαπραγματεύσεις, καθώς και ανάπτυξη επιχειρηματικότητας. Η συμβουλευτική τους ενημερώνει και τους βοηθά να ανακαλύψουν τις ικανότητές τους και να τις αναπτύξουν καθώς και προσφέρουν υποστήριξη για το σχεδιασμό και την ανάπτυξη των επιχειρήσεων και για τη δημιουργία της οικονομοτεχνικής μελέτης. Επίσης μπορούν να επιβεβαιώσουν σε κάποια γυναίκα αν η ίδρυση μίας εταιρίας είναι η καριέρα που της ταιριάζει. Η δικτύωση αποτελεί πηγή έμπνευσης και παροχή διευκόλυνσης όσων αφορά δυνατότητες και εμπειρίες που μπορούν να ανταλλάξουν οι επιχειρήσεις μεταξύ τους. Υπάρχουν πάντα και οι περιπτώσεις που απλά δεν υπάρχει άλλη επιλογή. Όταν δε μπορεί να βρεθεί δουλειά μετά από οικιοθελή αποχώρηση για κάποιο διάστημα λόγω οικογενειακών υποχρεώσεων, μετά από απώλεια προηγούμενης εργασίας ή μετά από 25

αλλαγή πόλης διαμονής επειδή π.χ. ακολούθησε το σύζυγο στις επαγγελματικές του υποχρεώσεις. Σε αυτές τις περιπτώσεις η επιχειρηματικότητα είναι φυσικό επακόλουθο. Η ανάπτυξη επιχειρηματικότητας μπορεί να οφείλεται και σε κάποια χαρακτηριστικά της προσωπικότητας της γυναίκας, όπως το αίσθημα της αυτοπεποίθησης Koh (1996), η εφευρετικότητα, η ανάπτυξη πρωτοβουλιών, η εξωστρέφεια, η δεκτικότητα απέναντι σε νέες εμπειρίες και η τάση της να ρισκάρει. Τα ίδια χαρακτηριστικά βέβαια, μπορεί να έχει αναπτύξει και κάποιος άντρας. Υπάρχουν ερευνητικά αποτελέσματα που δείχνουν ότι τα άτομα που έχουν την τάση να παίρνουν ρίσκα, ανεξάρτητα, με αυτοπεποίθηση και αντοχή στην εργασιακή πίεση, έχουν την τάση να δραστηριοποιούνται επιχειρηματικά (Wooten et al., 1999). Σύμφωνα με την κλασσική οικονομική θεωρία οι επιχειρηματίες δε μπορούν να είναι αντίθετοι στην ανάληψη κινδύνου. Η επικρατούσα άποψη είναι ότι είναι προδιατεθειμένοι να αναλαμβάνουν υπολογισμένα ρίσκα (Caird, 1991, Cromie and O Donoghue, 1992) και είναι ικανοί να αντιμετωπίζουν επιτυχώς αμφιβολία και αβεβαιότητα. Η σχέση που συνδέει τη στάση των ατόμων απέναντι στον κίνδυνο και την πιθανότητα ανάληψης επιχειρηματικών πρωτοβουλιών είναι αρνητική. Δηλαδή, τα άτομα που έχουν μικρή αποστροφή απέναντι στον κίνδυνο (risk lovers) είναι εκείνα που έχουν μεγαλύτερη πιθανότητα σε σχέση με εκείνα που τον αποστρέφονται (risk averse) να αναλάβουν μια επιχειρηματική πρωτοβουλία και να αναπτύξουν αντίστοιχη δραστηριότητα. Ο βαθμός αποστροφής απέναντι στον κίνδυνο μειώνεται όσο αυξάνεται το χρονικό διάστημα στο οποίο τα άτομα δραστηριοποιούνται επιχειρηματικά, όσο αυξάνεται ο πλούτος ή τα εισοδήματα των ατόμων ή η πληροφόρηση που έχουν (Cramer, et al., 2002). Την ανάληψη επιχειρηματικότητας επηρεάζουν, επίσης, η δημιουργικότητα και ο οπορτουνισμός που διακατέχουν τη γυναίκα και κατ επέκταση των ατόμων (Timmons, 1989, Whiting, 1988), η ικανότητα να λύνουν προβλήματα αλλά και η επιθυμία τους για καινοτομία. Ένα χαρακτηριστικό, κατεξοχήν γυναικείο, το οποίο ευνοεί την ανάληψη επιχειρηματικότητας είναι η διαίσθηση. Οι γυναίκες, πολλές φορές δεν αποφασίζουν βάση λογικής σκέψης αλλά με το ένστικτό και τους, το οποίο μπορεί να μην οδηγεί πάντα στο σωστό αποτέλεσμα αλλά τις ωθεί να δημιουργήσουν, να δοκιμάσουν κάτι διαφορετικό, να αναπτύξουν επιχειρηματικότητα. Σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη επιχειρηματικότητας παίζουν η οικογένεια και το φιλικό περιβάλλον. Έχουν αναπτυχθεί δύο υποδείγματα που ερμηνεύουν τη σημασία του οικογενειακού υπόβαθρου για την ανάληψη επιχειρηματικότητας. Το πρώτο είναι το μοντέλο του γονεϊκού ρόλου (parental role model), σύμφωνα με το οποίο τα άτομα που έχουν αυτοαπασχολούμενους γονείς, έχουν μεγαλύτερη πιθανότητα να αναπτύξουν 26