Ηλεκτρονικός Άτλαντας της Νήσου Λέσβου. Καρανικόλας Νικόλας Α.Π.Θ. Δρ. Παπαδόπουλος Κων/νος ΕΚΕΧΑΚ ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η παραγωγή Ατλάντων στην Ελληνική Χαρτογραφική διαδικασία κρίνεται ιδιαίτερα φτωχή τα τελευταία χρόνια. Η χρονική απόσταση από τον τελευταίο Κοινωνικοοικονοµικό Άτλαντα έχει ξεπεράσει τα σαράντα χρόνια. Παράλληλα η ανάπτυξη των τεχνολογιών και ιδιαίτερα των πολυµέσων δίνει στους σχεδιαστές ατλάντων νέες δυνατότητες συλλογής-επεξεργασίας και τελικά απεικόνισης στους δηµιουργούς. Ο Άτλας της Ελλάδας που κυκλοφορεί εδώ και δύο χρόνια έχει παρουσιαστεί σε έντυπη µορφή, ενώ ακόµα δεν έχει ολοκληρωθεί κάποιας µορφής ηλεκτρονική µορφή. Παράλληλα δεν έχει υπάρξει κάποια διαφορετικής κλίµακας προσέγγιση του Ελληνικού χώρου. Η παρούσα εργασία προσεγγίζει το πρόβληµα παραγωγής ενός καθαρά ηλεκτρονικού άτλαντα, χωρίς να περιλαµβάνει το σύνολο του Ελληνικού χώρου αλλά κάποιο κοµµάτι του και συγκεκριµένα τη νήσο Λέσβο. Συγχρόνως ιδιαίτερη προσοχή δόθηκε στις νέες θεωρητικές προσεγγίσεις παραγωγής Ηλεκτρονικών Ατλάντων λαµβάνοντας πάντα τις ιδιαιτερότητες του γεωγραφικού χώρου της νήσου. Έτσι, δεδοµένα όπως η δηµογραφική εξέλιξη της νήσου, τα χαρακτηριστικά του πληθυσµού, του περιβάλλοντος και των νοικοκυριών περιλαµβάνονται ως βασικές οµάδες απεικόνισης του Άτλαντα. Συγχρόνως ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του νησιού που προέρχονται από την µορφολογία του εδάφους και τον τουριστικό του χαρακτήρα επίσης κρίθηκε αναγκαίο να περιληφθούν στο τελικό προϊόν. SUMMARY Atlases development in the Greek cartographic documentation is really poor over the last years. Chronic distance since the last Socio-economic atlas goes over forty years. ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ Ηλεκτρονικός Άτλαντας, Νήσος Λέσβος, Πολυµέσα.
1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι ο σχεδιασµός ενός ηλεκτρονικού άτλαντα της νήσου Λέσβου. Οι άτλαντες αποτελούν εργαλεία ανάπτυξης για τους γεωγράφους και ευρύτερα τους επιστήµονες ανάπτυξης και ανάλυσης του χώρου. Θεωρούνται ως η τελική εικόνα απεικόνισης των γεωγραφικών δεδοµένων στο χάρτη 2. Από αυτή τη σκοπιά, κάθε άτλαντας µπορεί να θεωρηθεί ως συλλογή σχετικών αντικειµένων και δεδοµένων τα οποία χρησιµοποιούνται για την απεικόνιση θεµατικών και γεωµετρικών πληροφοριών πάνω σε ένα χάρτη. Ένας ηλεκτρονικός άτλαντας θεωρείται ως ψηφιακή συλλογή χαρτών, δεδοµένων, κειµένων, εικόνων κτλ. Υπάρχει επίσης η δυνατότητα συνδυασµού στατιστικών δεικτών, γραφηµάτων, χαρτών και γενικότερα πληροφοριών σε ηλεκτρονική µορφή σε µία φιλική και διαδραστική παρουσίαση. Η ανάπτυξη της ψηφιακής χαρτογραφίας, των γεωγραφικών συστηµάτων πληροφοριών, των πολυµέσων, του διαδικτύου και γενικότερα των ψηφιακών τεχνολογιών, επιτρέπει την δηµιουργία ηλεκτρονικών ατλάντων µε τη µορφή δικτυακών τόπων ή cd s. Πολλές εταιρείες χρησιµοποιούν τους άτλαντες ως στρατηγικά ή εµπορικά εργαλεία µε στόχο την οικονοµική τους ανάπτυξη ενώ οι κυβερνήσεις για τον σχεδιασµό των πολιτικών τους. Είναι αποδεδειγµένο ότι µε τη χρήση ηλεκτρονικών ατλάντων µπορούµε να πετύχουµε αποτελεσµατικότερες αποφάσεις, µεγαλύτερης ταχύτητας και ακρίβειας, χρησιµοποιώντας πλήθος δεδοµένων σε σαφή αναφορά της θέσης τους στο χώρο. Συνοψίζοντας, ο ηλεκτρονικός άτλαντας είναι ένα σύστηµα πληροφοριών το οποίο λειτουργεί χάρη στη διαδραστικότητα ψηφιακών γεωγραφικών βάσεων δεδοµένων και χαρτών 2, ενώ θα µπορούσαµε να ορίσουµε τον ηλεκτρονικό άτλαντα ως εξής: Ένα σύστηµα πληροφοριών που λειτουργεί ως διαδραστικό συµβουλευτικό µέσο ψηφιακών θεµατικών πληροφοριών, βάση του επιπέδου γενίκευσης και της κλίµακας ανάλυσης των δεδοµένων. 2. ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΩΝ ΑΤΛΑΝΤΩΝ Δύο βασικές τεχνικές έχουν αναπτυχθεί για τον σχεδιασµό Ηλεκτρονικών Ατλάντων. Στην πρώτη περίπτωση ένα δεδοµένο σύστηµα Γεωγραφικών Πληροφοριών εµπλουτίζεται µε δυνατότητες και λειτουργίες πολυµέσων. Ενώ στην δεύτερη περίπτωση σχεδιάζεται εξαρχής µία πλατφόρµα η οποία περιλαµβάνει δυνατότητες και πολυµέσων και Γεωγραφικών Συστηµάτων 3. Το κοινό αδύνατο σηµείο και των δύο τεχνικών θεωρείται η έλλειψη ιδιαίτερου ελέγχου των χαρτογραφικών κανόνων. Έτσι µία νέα τεχνική σχεδιασµού ενός Ηλεκτρονικού Άτλαντα θα µπορούσε να υπάρξει ακολουθώντας τεχνικές σχεδιασµού διαδραστικών ατλάντων ως µία «Χαρτογραφία πολυµέσων και γεωγραφικών συστηµάτων» 4. Μία διαδικασία παραγωγής δηλαδή που σέβεται το σύνολο των χαρτογραφικών κανόνων όπως η γενίκευση ή η χρήση σωστών χρωµάτων και συµβόλων. Συγχρόνως ιδιαίτερη µέριµνα πρέπει να δοθεί στο περιβάλλον του άτλαντα. Συγκεκριµένα τα χαρακτηριστικά του νέου Άτλαντα συνοψίζονται στον ακόλουθο πίνακα: 2, 2 Ben White, 1998, Electronic Atlases: In theory and in practice 3, 4 Dr. Hans Rudolf Bar and Dr. Rene Sieber approach, Towards High Standard Interactive Atlases. The GIS and Multimedia Cartography
Περιβάλλον Χρήστες Χρόνος Επεξεργασίας Δεδοµένα Έλεγχος- Ανανέωση Σκοπός Η φιλικότητα του τελικού περιβάλλοντος είναι ένα από τα πιο σηµαντικά χαρακτηριστικά που πρέπει να παρέχει το τελικό προϊόν. Η χρήση του Άτλαντα πρέπει να είναι καθολική τόσο από εξειδικευµένους επαγγελµατίες όσο και από αρχάριους χρήστες. Ο χρόνος επεξεργασίας του Ηλ. Υπολογιστή πρέπει να είναι ο µικρότερος έως την τελική απεικόνιση των δεδοµένων. Το σύνολο των δεδοµένων που περιλαµβάνονται πρέπει να είναι επεξεργασµένα και στην τελική τους µορφή πριν από την εισαγωγή τους στο περιβάλλον του Άτλαντα. Ο έλεγχος και η ανανέωση του Άτλαντα θα γίνεται µόνο από τους δηµιουργούς του, µη παρέχοντας στο χρήστη την δυνατότητα αυτή. Τελικός σκοπός του Άτλαντα είναι η απεικόνιση των χωρικών δεδοµένων. Μορφή Ο Ηλ. Άτλαντας παρέχεται στον χρήστη από την οθόνη του ηλ. Υπολογιστή µέσω ενός µέσου αποθήκευσης (cd) ή και χρησιµοποιώντας το διαδίκτυο (internet). Πίνακας 1: Χαρακτηριστικά του Ηλεκτρονικού Άτλαντα 3. ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ. Υπάρχουν τρία βασικά βήµατα ολοκλήρωσης της σχεδίασης ενός ηλεκτρονικού Άτλαντα: Χρησιµοποιείται το περιβάλλον ενός Γεωγραφικού Συστήµατος Πληροφοριών όπου σχεδιάζονται οι πρώτες εικόνες που στη συνέχεια θα εισαχθούν στον άτλαντα. Συγχρόνως δοµείται η βάση δεδοµένων που περιλαµβάνει όλη την στατιστική ανάλυση των αναγκαίων στοιχείων. Στη συνέχεια χρησιµοποιείται µία εφαρµογή γραφικών (Corel, Adobe Photoshop) για την τελική προετοιµασία των εικόνων στο σύστηµα πολυµέσων. Τέλος το σύνολο των δεδοµένων (πίνακες, χάρτες κτλ) εισάγονται σε ένα σύστηµα πολυµέσων όπου γίνεται και η τελική επεξεργασία των δεδοµένων. Συγκεκριµένες επιλογές πρέπει να γίνουν για το είδος των αρχείων που τελικά θα παραχθούν ανάλογα µε τον τρόπο δηµοσίευσης του Άτλαντα. Έτσι στην περίπτωση δηµοσίευσης του Άτλαντα στο δίκτυο internet, σηµαντικό είναι το µέγεθος των αρχείων. Στην περίπτωση που ο Άτλαντας θα δηµιουργηθεί στα πλαίσια ενός CD ή ενός DVD ιδιαίτερη σηµασία αποκτά η πιστότητα των εικόνων, των χρωµάτων, των τελικών εικόνων του Άτλαντα.
GIS, Βάση Δεδοµένων Εφαρµογή Δεδοµένων Σύστηµα Πολυµέσων Σχήµα 1: Σχεδιασµός ενός Ηλ. Άτλαντα Σχήµα 2: Το περιβάλλον ενός Ηλ. Άτλαντα 4. ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΑΤΛΑΝΤΑ ΤΗΣ ΝΗΣΟΥ ΛΕΣΒΟΥ. Ο σχεδιασµός ενός Άτλαντα αποτελεί ένα από τα σοβαρότερα χαρτογραφικά θέµατα σήµερα. Πέρα από τα κλασσικά χαρτογραφικά προβλήµατα που θα πρέπει να επιλυθούν, οι σχεδιαστές έχουν να απαντήσουν σε ερωτήµατα σύµφωνα µε το είδος των αρχείων που θα περιληφθούν αλλά και να καταλήξουν στις καλύτερες λύσεις για νέα χαρτογραφικά θέµατα όπως η σωστή χρήση των ήχων, της κίνησης (animation) του video, και της συνολικής διαδραστικότητας του προϊόντος µε τον χρήστη(interactivity). Πέρα επίσης από τέτοιου είδους θέµατα οι σχεδιαστές-χαρτογράφοι θα πρέπει να χρησιµοποιήσουν τις δυνατότητες του δικτύου, αφού σήµερα υπάρχει η δυνατότητα για πρόσβαση σε ένα µεγάλο πλήθος δεδοµένων αυτόµατα και µε ιδιαίτερα; Εύκαµπτο τρόπο. Αν και οι ηλεκτρονικοί άτλαντες θα µπορούσαν να χαρακτηριστούν ως το επόµενο βήµα στον σχεδιασµό των κλασσικών ατλάντων, πολλές διαφορές χαρακτηρίζουν τα δύο αυτά διαφορετικά είδη. Ακόµα και αν οι βασικές αρχές, ο σκοπός και οι νόρµες που διέπουν τους άτλαντες παραµένουν οι ίδιοι, διαφορετικές προσεγγίσεις στον τρόπο παραγωγής δίνει συγκεκριµένα πλεονεκτήµατα αλλά και µειονεκτήµατα στην ηλεκτρονική σχεδίαση.
Έτσι τα βασικά πλεονεκτήµατα των ηλ. Ατλάντων έναντι των κλασσικών συνοψίζονται ως εξής: Γρήγορη και ευκολότερη αναθεώρηση Γενική διαχείριση του άτλαντα Βάση για την σχεδίαση νέων χαρτών Απεικόνιση δυναµικών φαινοµένων Φθηνότερη παραγωγή και ανάπτυξη Σχεδιάζοντας έναν ηλεκτρονικό άτλαντα Καταρχάς για την σωστή σχεδίαση ενός ηλ. Άτλαντα, πρέπει να επιλεγεί η στρατηγική που θα ακολουθηθεί. Υπάρχουν δύο ειδών ηλ. Άτλαντες: Άτλαντες ιεραρχικής διάταξης Άτλαντες µονής διάταξης Στην πρώτη οµάδα ατλάντων, η οποία ακολουθεί την λογική µιας ιεραρχικής διάταξης, ο χρήστης έχει την δυνατότητα να κινείται από επίπεδα γενικότερης πληροφόρησης και κλίµακας σε πιο λεπτοµερή δεδοµένα και χάρτες (για παράδειγµα ο χρήστης του άτλαντα έχει την δυνατότητα να κινηθεί από το επίπεδο της νήσου στο επίπεδου του χάρτη ενός Δήµου). Σχήµα 3: Ιεραρχική διάταξη ενός ηλ. Άτλαντα (αλλαγή κλίµακας). Στους άτλαντες απλής διάταξης ο χρήστης έχει την δυνατότητα να βλέπει διάφορα επίπεδα πληροφορίας (layers on-off)όπως και να µεγεθύνει ή όχι (zoom in-out) την εικόνα του χάρτη στην ίδια πάντα κλίµακα πληροφορίας.
Σχήµα 4: Απλή διάταξη άτλαντα (zoom in). Η επιλογή της διάταξης του Άτλαντα εξαρτάται από τους εξής παράγοντες: Το σκοπό και την επιλογή των δεδοµένων Τους χρήστες στους οποίους απευθύνεται ο άτλαντας Τις µεθόδους διανοµής του άτλαντα Τη γεωµορφολογία του εδάφους. Σχεδιάζοντας τον Άτλαντα της νήσου Λήµνου Περιβάλλον παραγωγής πολυµέσων Οικονοµικά Δεδοµένα Δήµοι Κοινωνικά δεδοµένα Γενικός Διοικητικός Χάρτης της νήσου Δεδοµένα γενικής Χαρτογράφησης «Μεγέθυνση» στο γενικό χάρτη Σχήµα 5: Τελικό περιβάλλον του άτλαντα πολυµέσων.
5. Η ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΙΚΗ «ΚΑΛΥΨΗ». Η επιλογή του σωστού «βασικού χάρτη» είναι το πρώτο βήµα που απαιτεί ιδιαίτερη προσοχή κατά την παραγωγή οποιουδήποτε χαρτογραφικού προϊόντος. Στον άτλαντα της νήσου, ο νέος διοικητικός χάρτης του νησιού εµπλουτισµένος µε γεωµορφολογικά δεδοµένα και τοπικές ιδιαιτερότητες ιδιαίτερης σηµασίας (αεροδρόµιο κτλ) σχεδιάστηκε εξαρχής και αποτέλεσε την κύρια εικόνα του άτλαντα. Η ανάγκη µετρητικής ακρίβειας στους χάρτες των ηλ. ατλάντων διαφέρει και µπορεί σε πολλές περιπτώσεις να έχει την ελάχιστη αξία απέναντι στο τελικό προϊόν. Έτσι υπάρχουν χάρτες όπου το ενδιαφέρον τους είναι απλά «σχηµατικό» αποτελώντας «απλές εικόνες» του άτλαντα χωρίς καµία ιδιαίτερη ακρίβεια. Στον άτλαντα της νήσου δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή στην τελική χαρτογραφική ακρίβεια εφόσον στόχος των σχεδιαστών ήταν και η δυνατότητα εκτυπώσεων του άτλαντα σε διάφορες κλίµακες. Το χαρτογραφικό προϊόν που τελικά επιλέγει έχει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά έτσι ώστε να µπορεί να ικανοποιεί µία σειρά διαφορετικών χαρτογραφικών αναγκών. Έτσι ιδιαίτερης προσοχής έτυχαν θέµατα όπως: Projection Datum Scale Αναγνωσιµότητα Χρωµατικές σχέσεις Υπόµνηµα Γενίκευση Ακρίβεια Θέµατα κλίµακας Η επιλογή της κλίµακας δεν αποτελεί βασικό παράγοντα κατά τον σχεδιασµό ηλ. Ατλάντων. Ιδιαίτερης αξίας όµως είναι η επιλογή της κλίµακας των χαρτών σε σχέση µε τα δεδοµένα και την απεικόνισης τους στους χάρτες. Έτσι ο χρήστης έχει την δυνατότητα να επιλέξει αν κινείται στο επίπεδο του συνόλου της νήσου, ή ακόµα µπορεί να µεγεθύνει την εικόνα βλέποντας µέχρι και το 1/9 της έκτασης της νήσου. 6. Η ΔΟΜΗ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ. Τα γεωγραφικά θέµατα που καλύπτει ο ηλ. Άτλας της νήσου είναι το φυσικό περιβάλλον, ο πληθυσµός, η εκπαίδευση, η οικονοµική δραστηριότητα, τα νοικοκυριά, οι συνθήκες διαβίωσης, οι διαφορές αστικού και αγροτικού χώρου όσο και οι διαφορές ανάλογα µε το υψόµετρο του εδάφους, τα δίκτυα των οικισµών. Το σύνολο των δεδοµένων προέρχεται από τις απογραφές της Ε.Σ.Υ.Ε. από τα αρχεία της οποίας προέρχεται το µεγαλύτερο κοµµάτι των δεδοµένων που χρησιµοποιήθηκαν.
Αναλυτικά τα δεδοµένα που συµπεριλαµβάνονται στον άτλαντα παρουσιάζονται στους επόµενους πίνακες: 1. Natural Environment Relief Soil characteristics Climatic characteristics Geological characteristics Seismic-tectonic characteristics Water characteristics Ecological characteristics 2. Land Uses Agriculture Pastures Forestry Waters Settlements Industry 3. Household and housing Average number of persons per household Average number of dwelling rooms per household Proportion of pop. with access to electricity Proportion of pop. with access to sanitation 5. Networks Infrastructure Transports Communications 4. Settlement networks Types of settlements Density of settlement network Architectural characteristics Historical characteristics Urban-rural settlements 6. Demography Population distribution Population density Natural increase Fertility Mortality Infant mortality Population structure 7. Socio-economic characteristics Employment rate Unemployment rate Production Investment Income Adult literacy rate Percentage (%) of labor force by economic sector Elections Education Health
Figure 5: Example of an electronic map in its electronic environment.
7. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Ο σχεδιασµός και η ολοκλήρωση ενός άτλαντα είναι πάντα ένα από τα µεγάλα θέµατα που αντιµετωπίζει ένας χαρτογράφος. Ο κύριος στόχος παραµένει πάντα η κάλυψη και η απεικόνιση της «αληθινής» εικόνας ενός θέµατος γεωγραφικού χαρακτήρα. Η ανάπτυξη της χώρας τα τελευταία χρόνια δηµιουργεί τόσο τις ανάγκες για την ολοκλήρωση ενός άτλαντα του συνόλου της χώρας, όσο και τη δηµιουργία πρόσθετων ατλάντων συγκεκριµένου χαρακτήρα και κλίµακας, όπου θα περιλαµβάνονται θέµατα και περιοχές της Ελλάδας διαφορετικές κάθε φορά. Επίσης η δηµιουργία των νέων ατλάντων θα πρέπει να ακολουθεί όλες τις νέες τεχνικές δηµιουργίας ατλάντων. Συγκεκριµένα οι βασικές αρχές που διέπουν τους σύγχρονους ηλεκτρονικούς άτλαντες σε σχέση µε τους κλασσικούς είναι οι εξής: Από τους στατικούς στους δυναµικούς χάρτες. Από την παθητική στην διαδραστική χαρτογραφία Οι άτλαντες είναι οι εικόνες περιόδων όπου η κοινωνική συµπεριφορά, η ευηµερία και η ζωτικότητα εξαρτάται από τον τόπο και την περιοχή, τις εντάσεις µεταξύ διαφορετικών τύπων χωρικής οργάνωσης. Τη σηµερινή περίοδο η ενηµέρωση και η κατανόηση της διαφορετικότητας των περιοχών της Ελλάδας, είτε αυτή χρησιµοποιείται στην εκπαίδευση είτε στην έρευνα, µπορεί να αποτελεί πάντα και µόνο πλεονέκτηµα.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Dr. Bar Rudolf Hans, Dr. Sieber Rene approach, 1999, Towards High Standard Interactive Atlases. The GIS and Multimedia Cartography. 2. Hurni Lorenz, 2000, Atlas de la Suisse - version multimedia. 3. I.C.A. Workshop: Electronic Atlases and Cartographic Multimedia Products from CD-ROM to Internet, 1996, Workbook. 4. Karanikolas N. and Papadopoulos K., 2000, A new multimedia map of Thessaloniki. (In Greek). 5. Langton John and Morris R.J., 1997, The electronic Atlas of Industrializing Britain. 6. Monmonier S. Mark, 1982, Computer-Assisted Cartography, Principles and prospects. 7. Oberholzer Clemens, 2000, Visualization of change in the interactive multimedia Atlas of Switzerland. 8. Rhines P., Swift J., 1999, About Electronic Atlases. 9. Richard Daniel, 2000, Development of an Internet atlas of Switzerland. 10. Schneider Barbara, 1999, Integration of Analytical GIS-Functions in Multimedia Atlas Information Systems. 11. Spiess Ernst, 1995, some problems with the use of Electronic Atlases. 12. Tsoulos Lissandros, 2000, the digital Atlas as a setting mean of demographic phenomena. (In Greek) 13. United Nations, 1999, Creating electronic Atlases. 14. White Ben, 1988, Electronic Atlases: In theory and in practice.