Κρατική στεγαστική µέριµνα στην Ελλάδα: Ιστορική αναδροµή, προβλήµατα και προοπτικές Άρης Σαπουνάκης Επίκουρος καθηγητής Πανεπιστηµίου Θεσσαλίας Έλληνας εκπρόσωπος στο Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο για θέµατα έλλειψης στέγης 1993-2006 Πανεπιστήµιο Θεσσαλίας Τµήµα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδοµίας & Περιφερειακής Ανάπτυξης
Περίγραµµα παρουσίασης Ιστορική αναδροµή Κρατική µέριµνα µε στόχο την στεγαστική συνδροµή και αποκατάσταση Έλλειψη στέγης - Διαστάσεις του προβλήµατος Η σηµερινή συγκυρία Κατηγορίες ατόµων που διαφεύγουν του πλέγµατος προστασίας Συµπεράσµατα
Ιστορική αναδροµή 20ός αιώνας: µεγάλο ποσοστό ιδιοκατοίκησης (περίπου 80%) µε βασικά χαρακτηριστικά όµως την παλαιότητα και κακή κατάσταση 1921: 80% κατοικίες ενός δωµατίου στην Αθήνα και Πειραιά 53,6% ανθυγιεινές ή εντελώς ακατάλληλες (σε δείγµα 2000 κατ.) δεκαετία 20: µαζική εισροή προσφύγων, αναλογία: 1,5 προς 5,0 (το 48% σε Αθήνα και Πειραιά) στέγαση µε µέριµνα της Επιτροπής Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ)
Ιστορική αναδροµή 1940: 1/3 των ελληνικών κατοικιών του ενός δωµατίου άλλο 1/3 των ελληνικών κατοικιών των δύο δωµατίων δείκτης πυκνοκατοίκησης: 1,8 άτοµα/δωµάτιο και όµως το 1953: αύξηση πυκνοκατοίκησης (2,2 άτοµα/δωµάτιο) καθώς: η µεγάλης κλίµακας µεταπολεµική εσωτερική µετανάστευση (λόγω ανάγκης για εργασία και εµφύλιου) δηµιουργεί εκτεταµένες περιοχές αυθαιρέτων στις παρυφές των µεγάλων αστικών κέντρων Όλη σχεδόν η αλλαγή αυτή διενεργείται ιδιωτικά και σε µεγάλο ποσοστό παράνοµα Αυτοστέγαση: παραδοσιακά κύριος τρόπος απόκτησης κατοικίας Ελάχιστη στεγαστική συνδροµή από δηµόσιο φορέα πριν το 50 εκτός ΕΑΠ
Κρατική µέριµνα µε στόχο την στεγαστική συνδροµή και αποκατάσταση Κύριος φορέας κοινωνικής κατοικίας στην Ελλάδα : Οργανισµός Εργατικής Κατοικίας (ΟΕΚ) 95% της συνολικής οικοδοµικής δραστηριότητας του Δηµόσιου Τοµέα Δικαιούχοι: εργατοϋπάλληλοι µε σχέση εργασίας ιδιωτικού δικαίου και οι αντίστοιχοι συνταξιούχοι Αυτόνοµος οικονοµικά κινείται µε πόρους από εισφορές εργοδοτών και εργαζοµένων
Κρατική µέριµνα µε στόχο την στεγαστική συνδροµή και αποκατάσταση Έργο ΟΕΚ: Δραστηριοποιείται το 1954 µε: Ø έτοιµη κατοικία σε οργανωµένους αυτοτελείς οικισµούς Ø (τιµή κόστους, χαµηλό επιτόκιο, αποπληρωµή σε 30 χρόνια) Ø επιδοτούµενα στεγαστικά δάνεια για αγορά ή ανέγερση κατοικίας Ø άτοκα στεγαστικά δάνεια για αποπεράτωση, επέκταση ή επισκευή ιδιόκτητης κατοικίας Ø επιδότηση ενοικίου Ø ειδικά προγράµµατα για πολύτεκνες οικογένειες Συνολικά: στεγαστική αποκατάσταση 250.000 δικαιούχων Προβλήµατα: 1. ελλιπής καταγραφή δικαιούχων 2. διακοπές εξυπηρέτησης, όπως το τελευταίο εξάµηνο 3. µεριµνά µόνο για τους δικαιούχους, δηλαδή για όσους έχουν επαρκές ιστορικό εργασίας
Κρατική µέριµνα µε στόχο την στεγαστική συνδροµή και αποκατάσταση Υπουργείο Υγείας/Πρόνοιας Δραστηριοποιείται προπολεµικά ως Υπουργείο Κοινωνικής Πρόνοιας Κύριο µέληµα η αποκατάσταση των προσφύγων µέσω Επιτροπής Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) στο διάστηµα1923-32: πάνω από 1.000.000 κατοικίες 1964: νόµος που προωθεί το πρόγραµµα Λαϊκή κατοικία για τις ασθενείς εισοδηµατικά οµάδες του πληθυσµού µέσω: Ø οργανωµένη δόµηση Ø αυτοστέγαση µέσω δανειοδότησης Έως 1960: επείγουσα στεγαστική συνδροµή λόγω σεισµών + θεοµηνιών Μετά: παροχή στέγης σε αστέγους πολύ περιορισµένη δραστηριότητα (20000 κατοικίες)
Κρατική µέριµνα µε στόχο την στεγαστική συνδροµή και αποκατάσταση Άλλοι δηµόσιοι φορείς κοινωνικής κατοικίας 1976: ΔΕΠΟΣ (Δηµόσιας Επιχείρησης Πολεοδοµίας και Στέγασης) Ανάπλαση προσφυγικών της Καισαριανής και του Ταύρου στην Αθήνα αλλά ελάχιστο στεγαστικό έργο παύει να λειτουργεί το 2006 1990: ΕΙΥΑΑΠΟΕ, ως υπηρεσία του Υπουργείου Εξωτερικών Στόχος η στεγαστική και κοινωνική ένταξη των παλιννοστούντων Παροχή 15.000 κατοικιών για οµάδα στόχο πάνω από 100.000 ατόµων σε διάστηµα µίας δεκαετίας Μεγάλα οργανωτικά + διαχειριστικά προβλήµατα
Κρατική µέριµνα µε στόχο την στεγαστική συνδροµή και αποκατάσταση Συνολική θεώρηση δοµών και υπηρεσιών στεγαστικής στήριξης Κεντρική διοίκηση: µηδαµινή συνδροµή Υπαγωγή του θέµατος στο Υπουργείο Προνοίας αντί ΥΠΕΧΩΔΕ/ΥΠΕΚΑ Μεσογειακό πρότυπο: από τον εθελοντικό τοµέα και τα άτυπα οικογενειακά δίκτυα (προίκα κλπ) Στις µεγάλες πόλεις λειτουργούν γηροκοµεία και πτωχοκοµεία, στέγες γερόντων στην Αθήνα και την Θεσσαλονίκη, υποστηρικτικές δράσεις από Δήµους, εκκλησία, εθελοντικούς φορείς κλπ
Κρατική µέριµνα µε στόχο την στεγαστική συνδροµή και αποκατάσταση Συνολική θεώρηση δοµών και υπηρεσιών στεγαστικής στήριξης Το Υπουργείο Υγείας & Πρόνοιας οργανώνει και επιβλέπει αρκετές δοµές όπως νυχτερινά καταφύγια (shelters), µονάδες προσωρινής ηµερήσιας διαµονής, ξενώνες για άστεγους µε προσωρινή διαµονή έως 3 µήνες, αλλά και µε διαµονή µεγαλύτερη από 3 µήνες, γηροκοµεία, πτωχοκοµεία όπως επίσης: καταφύγια για γυναίκες θύµατα κακοποίησης ή ενδοοικογενειακής βίας κλπ Λειτουργούν ακόµη: τα λεγόµενα Κέντρα υποδοχής προσφύγων και αιτούντων άσυλο, Δοµές ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης (οικοτροφεία, ξενώνες, προστατευµένα διαµερίσµατα του προγράµµατος Ψυχαργώς), Υποστηρικτικές δοµές για πρώην φιλοξενούµενους Προνοιακού Τύπου Ιδρυµάτων (π.χ. ορφανοτροφεία, στέγες προστασίας ανηλίκων κ.α.) και άλλα στεγαστικά προγράµµατα για ευάλωτες οµάδες πληθυσµού, όπως για µέλη των κοινοτήτων ροµ κ.ά.
Κρατική µέριµνα µε στόχο την στεγαστική συνδροµή και αποκατάσταση Στεγαστική και κοινωνική στήριξη µεταναστών Από το 1990: πλήρης ανατροπή µεταναστευτικού προφίλ Τώρα: πάνω από 130000 µετανάστες εισέρχονται στην Ελλάδα κάθε χρόνο Είτε οικονοµικοί είτε πολιτικοί πρόσφυγες Αιτήσεις ασύλου: σπάνια >4%, πριν λίγα χρόνια δεκτές µόνο 0,4% Αρχική προσωρινή στέγαση σε κέντρα υποδοχής µεταναστών (<4000 ατ.) µε κακές στεγαστικές συνθήκες + χωρίς κοινωνική στήριξη 2010: επαναπροώθηση 35000 και απέλαση 18000 µεταναστών
Κρατική µέριµνα µε στόχο την στεγαστική συνδροµή και αποκατάσταση Στεγαστική και κοινωνική στήριξη µεταναστών Η µεγάλη πλειοψηφία αναγκάζεται να στεγαστεί (α) στην ελεύθερη αγορά ενοικιαζόµενης κατοικίας (β) καταπατώντας γη ή εγκαταλειµµένα κτίσµατα (γ) σε αυτοσχέδιους καταυλισµούς χωρίς στοιχειώδεις υποδοµές
Έλλειψη στέγης - Διαστάσεις του προβλήµατος Κατηγορίες ατόµων µε στεγαστικό πρόβληµα Βάσει της τυπολογίας ETHOS (European Τypology of Homelessness and Housing Exclusion) που ανέπτυξε η FEANTSA (Federation d Associations Travaillantes avec les Sans-abri) 3 διαστάσεις της κατοίκησης: φυσική, κοινωνική και νοµική διάσταση Βάσει αυτών, η σχέση µε την κατοικία διακρίνεται σε 4 ενότητες: α. αδυναµία εξασφάλισης έστω και στοιχειώδους καταλύµατος β. έλλειψη κανονικής κατοικίας γ. επισφαλείς συνθήκες στέγασης δ. ανεπαρκές κατάλυµα Στόχος: στεγαστική αλλά κυρίως εργασιακή και κοινωνική ένταξη Έγινε όµως ποτέ προσπάθεια να καταγραφούν ικανοποιητικά οι διαστάσεις του προβλήµατος;
ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙ ΚΗ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟΣ ΟΡΙΣΜΟΣ ΓΕΝΙΚΟΙ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΙ Άστεγοι 1 Άνθρωποι που ζουν στον δρόµο 1.1. Χωρίς πρόσβαση σε κατάλυµα για όλο το 24ωρο 1665 1665 1807 2 Άνθρωποι που διαµένουν σε νυχτερινά καταφύγια 2.1. κατάλυµα µόνο για µία διανυκτέρευση 142 142 Στερούµενοι κατοικίας 3 Άνθρωποι που διαµένουν σε ξενώνες για αστέγους 3.1. Ξενώνες αστέγων (βραχύχρονη παραµονή) 3.2. Προσωρινή διαµονή / κατοικία για ανθρώπους που ζουν στο δρόµο 359 427 974 68 4 Γυναίκες ή µητέρες που διαµένουν σε καταφύγια γυναικών 4.1. Καταφύγια για γυναίκες θύµατα κακοποίησης, ενδοοικογενειακής βίας κλπ 77 101 4.2. Ζευγάρια ή µονογονεϊκές οικογένειες που διαµένουν σε ξενώνες 24 5 Άνθρωποι που αποφυλακίζονται ή παίρνουν εξιτήριο από Νοσοκοµεία 5.1. Εξιτήριο από σωφρονιστικά καταστήµατα ή νοσοκοµεία 446 446
ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙ ΚΗ ΚΑΤΗΓΟ ΡΙΑ Άτοµα που διαβιούν σε µη ασφαλή / επισφαλή καταλύµατ α Άτοµα που διαβιούν σε µη ανεπαρκή καταλύµατ α ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟΣ ΟΡΙΣΜΟΣ 6 Άτοµα που διαβιούν σε µη ασφαλή / επισφαλή καταλύµατα (χωρικά ή χρονικά) 7 Άνθρωποι που διαµένουν σε προσωρινά / ακατάλληλα καταλύµατα 8 Άνθρωποι που διαµένουν σε ακατάλληλα καταλύµατα ΓΕΝΙΚΟΙ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΙ 6.1. Προσωρινά φιλοξενούµενοι σε συγγενείς και φίλους 6.2. Παράνοµη υπενοικίαση 57 6.3. Παράνοµη χρήση χώρου ή κτιρίου / κατάληψη / χρήση εγκαταλελειµµένων κτιρίων 1856 2203 2203 180 6.4. Καταπάτηση γης 110 7.1. Διαµονή σε τροχόσπιτα / µετακινούµενοι πληθυσµοί 7.2. Διαµονή σε πρόχειρα καταλύµατα (π.χ. containers, καταυλισµοί κλπ) 7.3. Διαµονή σε προσωρινές κατασκευές (σκηνές, παραπήγµατα, οικισµοί θυµάτων φυσικών καταστροφών) 8.1. Ακατάλληλα καταλύµατα για διαµονή σύµφωνα µε τους υπάρχοντες κανονισµούς (π.χ. καταστήµατα, αποθήκες, µαντριά κλπ) 348 2022 2736 587 1087 77 714 ΣΥΝΟΛΟ 7720
Έλλειψη στέγης - Διαστάσεις του προβλήµατος Ελλείψεις πρόσφατης καταγραφής ΕΚΚA Δεν υπολογίζονται επαρκώς: α. αναγκαστικά συγκατοικούντες (µόνο 1856?) β. παράνοµα υπενοικιάζοντες (57 σε όλη την χώρα?) γ. καταπατητές γης (οµοίως µόνο 110?) δ. τα θιγόµενα µέλη της ROM κοινότητας (µόνο 925?) ε. όσοι βρίσκονται στην διαδικασία από - ασυλοποίησης (µαζί µε αποφυλακισθέντες µόνο 446?) Δεν υπολογίζονται καθόλου οι µετανάστες Μερικά ερωτήµατα: Πώς µετρήθηκαν οι άστεγοι που ζουν στον δρόµο? Πώς µετρήθηκαν οι προσωρινά φιλοξενούµενοι? Πώς µετρήθηκαν οι καταπατητές? Τι γίνεται µε τις επικαλύψεις κατηγοριών?
Η σηµερινή συγκυρία Τις τελευταίες δύο δεκαετίες: σηµαντικές διαφοροποιήσεις Αλλαγές στα κοινωνικά και οικονοµικά δεδοµένα της ελληνικής πραγµατικότητας + ιδιαίτερα ισχυρό µεταναστευτικό ρεύµα Μεγάλες πιέσεις στην αγορά εργασίας + αγορά κατοικίας αλλά και στην κεντρική και τοπική διοίκηση Πρόσθετο πρόσφατο πρόβληµα: η νέα διεθνής οικονοµική κρίση Ανησυχητικές ενδείξεις: Ø αλµατώδης άνοδος ανεργίας (ιδίως νέοι, γυναίκες) Ø ιδιαίτερα κακή εξυπηρέτηση στεγαστικών και καταναλωτικών δανείων
Κατηγορίες ατόµων που διαφεύγουν του πλέγµατος προστασίας Ø άτοµα που διαβιούν στον δρόµο Ø παράνοµοι µετανάστες (πρώτη φάση, επόµενες φάσεις) Ø νέοι 18+ που δεν καλύπτονται από προνοιακές πολιτικές Ø άτοµα ηλικίας 55+ µε δυσκολίες πρόσβασης στην αγορά εργασίας Ø µονογονεϊκές οικογένειες µε αρχηγό γυναίκα Ø σηµαντικά ποσοστά ευάλωτων κοινωνικών οµάδων όπως Ροµ Ø απειλούµενοι µε έξωση λόγω µη τακτικής καταβολής ενοικίων Ø απειλούµενοι µε κατάσχεση ιδιόκτητων κατοικιών λόγω δυσκολίας στην αποπληρωµή δανείων
Συµπεράσµατα Ανάγκη για ολοκληρωµένη θεώρηση του ζητήµατος πρόσβαση σε κανονική κατοικία. σε επίπεδο ανάλυσης Δηµιουργία δοµής πανελλαδικής εµβέλειας µε αντικείµενο την πρόσβαση σε κανονική κατοικία και χρηµατοδότηση των υποστηρικτικών δράσεων Ικανοποιητική καταγραφή και ανάλυση των διαστάσεων του φαινοµένου Καταγραφή και άρση της αποσπασµατικότητας των υφιστάµενων πολιτικών σε επίπεδο πρόβλεψης Έµφαση στην στεγαστική, εργασιακή και κοινωνική επανένταξη Επεξεργασία και υλοποίηση προληπτικών µέτρων Ανάπτυξη περισσότερο στοχευµένων πολιτικών προσαρµοσµένων στις ανάγκες των θιγοµένων πληθυσµιακών οµάδων Αξιοποίηση των δυνατοτήτων του εθελοντικού τοµέα Σύµφωνα µε όλες τις ενδείξεις, οι ανάγκες για στεγαστική στήριξη αναµένεται να ενταθούν ανησυχητικά τα αµέσως επόµενα χρόνια