ΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ, ΒΑΣΙΚΟΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΠΕΛΑΓΙΤΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ Τίτλος Ειδικού Θεματικού Προγράμματος: «Διοίκηση, Οργάνωση και Πληροφορική για Μικρομεσαίες Επιχειρήσεις» Διδακτικές Σημειώσεις Τίτλος ενότητας: «Επιχειρηματικός Ιστός στον Αγροτικό Τομέα» Δράση 4: Εκπαίδευση & Υποστήριξη προς τις τοπικές κοινωνίες Επιστημονικός υπεύθυνος: Ιωάννης Χαραλαμπίδης Εισηγητής: Ιωάννης Χαραλαμπίδης, Μόνιμος Επίκουρος Καθηγητής Πανεπιστημίου Αιγαίου (Σάμος, 2014) 1
Πίνακας Περιεχομένων 1. Επιχειρηματικός Ιστός στον Αγροτικό Τομέα... 3 1.1 Ελιά... 3 1.2 Αμπέλι... 3 1.3 Μελισσοκομεία... 4 1.4 Εσπεριδοειδή... 4 1.5 Ψυχανθή... 5 1.6 Κτηνοτροφία... 5 1.7 Μεταποιητικές Μονάδες της Σάμου... 5 2. Τα προϊόντα και οι εναλλακτικές δραστηριότητες της Σάμου... 5 2
1. Επιχειρηματικός Ιστός στον Αγροτικό Τομέα Η οικονομία της Σάμου στηρίζεται σε ένα μεγάλο ποσοστό στον πρωτογενή τομέα και κυρίως στην γεωργία και την κτηνοτροφία αλλά και στην αλιεία. Ειδικότερα στη γεωργία η Σάμος εξαιτίας των ευνοϊκών κλιματολογικών συνθηκών αποτελεί μια πολύ σημαντική περιοχή για την παραγωγή προϊόντων και αποτελεί δυναμική οικονομική δραστηριότητα συμβάλλοντας στο 4,1 του ΑΕΠ του Νομού Σάμου. Το εμβαδόν της Σάμου είναι περίπου 480.000 στρέμματα εκ τω οποίων τα 108.337 στρέμματα είναι ελαιώνες, τα 72.945 στρέμματα είναι αμπέλια και περίπου 900 στρέμματα εσπεριδοειδών. Το μεγαλύτερο τμήμα της Σάμου είναι καλλιεργήσιμες εκτάσεις και μεγάλο κομμάτι των δυο βουνό της, του Κέρκη και του Καρβούνη είτε καλλιεργείται είτε χρησιμοποιείται για βοσκοτόπια. 1.1 Ελιά Κύρια καλλιέργεια του νησιού είναι η ελιά. Σύμφωνα με τα στοιχεία της Γεωργικής Υπηρεσίας Σάμου, στο νησί σήμερα καλλιεργούνται 780.263 ελαιόδεντρα, στα οποία σημειώθηκε σημαντική μείωση από τα 1.567.000 ελαιόδεντρα έπειτα από τη μεγάλη φωτιά τον Αύγουστο του 2012. Το χαρακτηριστικό γνώρισμα των ελαιοκαλλιεργειών της Σάμου είναι ο κατακερματισμός της παραγωγής και η επικράτηση μικρών καλλιεργειών. Σημειώνεται ότι ο μέσος όρος εμβαδού αγροτεμαχίου υπολογίζεται στα 3,5 στρέμματα περίπου. Το 77% των ελαιόδεντρων βρίσκεται στο νότιο τμήμα του νησιού και επικρατούν από το ένα άκρο στο άλλο καθώς το είδος είναι ανθεκτικό στην ξηρασία και αποτελούν από τις μοναδικές καλλιέργειες που αξιοποιούν τέτοιες περιοχές. Με την καλλιέργεια της ελιάς ασχολούνται 8.341 παραγωγοί, από τους οποίους οι 3.222 έχουν ετήσια παραγωγή ελαιολάδου μικρότερη των 100 κιλών, γεγονός που δηλώνει πως η όλη η παραγωγή τους προορίζεται για τις ανάγκες του νοικοκυριού. Σύμφωνα με έρευνα της ΠΑΣΕΓΕΣ η μέση ετήσια ατομική κατανάλωση ελαιολάδου είναι 23,8 λίτρα σε αντίθεση με την αντίστοιχη κατανάλωση στην Ευρώπη, η οποία περιορίζεται στα 12 έως 14 λίτρα. Τα πιστοποιημένα ελαιόλαδα της Σάμου διατίθενται στην αγορά από τις επιχειρήσεις Samos Olive Oil Products του Μάρκου και BioSamos του Λεκιώτη. 1.2 Αμπέλι Η ιστορία της Σάμου είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με το κρασί. Το νησί παράγει διεθνούς φήμης αναγνωρισμένα κρασιά και οι αμπελώνες της είναι μοναδικοί στον κόσμο. Ο μύθος λέει πως ο θεός Διόνυσος δίδαξε στους Σαμιώτες την αμπελοκαλλιέργεια και την παρασκευή κρασιού επειδή τον βοήθησαν να νικήσει τις Αμαζόνες οι οποίες περιφρονούσαν τη λατρεία του. 3
Το αμπέλι αποτελεί τη δεύτερη σε μέγεθος καλλιέργεια με 72.945 στρέμματα και με αποκλειστική σχεδόν ποικιλία το άσπρο μοσχάτο της Σάμου που έκανε το νησί γνωστό σε όλο τον κόσμο. Η καλλιέργεια περιορίζεται στο βόρειο τμήμα του νησιού και απαγορεύεται η καλλιέργεια εκτός αυτής της καθιερωμένης όπως ονομάζεται ζώνης μοσχάτου διότι το σαμιώτικο κρασί είναι ονομασίας προέλευσης. Η διαχείριση της παραγωγής γίνεται αποκλειστικά από την Ένωση Οινοποιητικών Συνεταιρισμών Σάμου λόγω της αναγκαστικότητας του συνεταιρισμού. Σήμερα η ετήσια παραγωγή κρασιού του νησιού φτάνει στους 16.000 τόνους το 80% της οποίας διοχετεύεται σε χώρες του εξωτερικού. Η σημαντικότερη χώρα εξαγωγής του σαμιώτικού κρασιού είναι η Γαλλία που απορροφά το 60% της παραγωγής και ακολουθούν η Αγγλία, η Αυστραλία,η Αυστρία, το Βέλγιο, η Γαλλία, η Γερμανία, η Δανία, η Ελβετία,, η Ελβετία, οι ΗΠΑ, η Ιταλία, ο Καναδάς, η Ολλανδία, η Σιγκαπούρη, η Σουηδία, η Φινλανδία, οι Σκανδιναβικές χώρες και, προσφάτως, χώρες της Άπω Aνατολής. Η παραγωγή του κρασιού γίνεται σε δυο οινοποιεία, ένα στο Μαλαγάρι και ένα στο Καρλόβασι. Τέλος άξιο αναφοράς είναι το Μουσείο Σαμιακού Οίνου, όπου σε ένα «ζωντανό» χώρος εικονικής ιστορικής πραγματικότητας για το σαμιακό κρασί, ο ταξιδιώτης ταξιδεύει γλαφυρά στο χώρο μέσα από μια μεγάλη συλλογή εργαλείων, δεξαμενών, χημικών οργάνων, εγγράφων, βραβείων, φιαλών οίνου, φωτογραφιών και άλλων εκθεμάτων. Από το μουσείο δεν λείπουν οι κάβες, μια βαρελιών και μια φιαλών οι οποίες είναι εν χρήσει από την Ένωση Οινοποιητικών Συνεταιρισμών Σάμου ή άλλους φορείς. Τέλος ο επισκέπτης μπορεί να δοκιμάσει ή να αγοράσει κρασιά από το ειδικό κατάστημα του μουσείου. 1.3 Μελισσοκομεία Στη Σάμο παρατηρείται έντονη ενασχόληση με την μελισσοκομεία. Με την μελισσοκομεία ασχολούνται 204 μελισσοκόμοι και έχουν καταγραφεί 12.985 σμήνη. Η μέση ετήσια παραγωγή της Σάμου φτάνει τα 194.775 κιλά. Τα κύρια συστατικά από όπου πηγάζει και το άρωμα του μελιού της Σάμου και το κατατάσσει στα καλύτερης κατηγορίας μέλια είναι το θυμάρι, το τσάι του βουνού, το πεύκο, το έλατο, το δεντρολίβανο, η χαρουπιά κ.α. 1.4 Εσπεριδοειδή Στη Σάμο ευδοκιμούν τα εσπεριδοειδή, αλλά δεν υπάρχουν συστηματικές καλλιέργειες. Στο βόρειο τμήμα του νησιού συναντώνται κερασιές και μηλιές που κατά κανόνα ευδοκιμούν σε ψυχρά μέρη. Οι μεγαλύτερες εκτάσεις εσπεριδοειδών υπάρχουν στο βορειοανατολικό τμήμα του νησιού όπου έχει αναπτυχθεί η καλλιέργεια πορτοκαλιών. Σύμφωνα με τα στοιχεία της Γεωργικής Υπηρεσίας της Σάμου, υπάρχουν 287 παραγωγοί εσπεριδοειδών στο νησί και οι καλλιέργειες υπολογίζονται στα 860 στρέμματα. 4
1.5 Ψυχανθή Στη Σάμο επίσης αφθονούν τα μονοετή φυτά με κυρίαρχα τα αγρωστώδη και τα ψυχανθή, τα οποία λόγω του ευνοϊκού κλίματος αναπτύσσονται πολύ γρήγορα. Η καλλιέργεια τους ξεκινά με τις πρώτες βροχές του φθινοπώρου και ολοκληρώνεται στα τέλη του Ιουνίου. 1.6 Κτηνοτροφία Η κτηνοτροφική δραστηριότητα της Σάμου είναι κυρίως κοπάδια ελευθέρας βοσκής και το κτηνοτροφικό κεφάλαιο αποτελείται κυρίως από αιγοπρόβατα. Αξιοσημείωτο είναι ότι τα κτηνοτροφικά προϊόντα της Σάμου είναι υψηλής ποιότητας αλλά η συσκευασία και διακίνησή τους δεν έχει φτάσει σε σημαντικά επίπεδα οργάνωσης και εκμετάλλευσης. Αυτή η έλλειψη εκμετάλλευσης είναι απόρροια της έλλειψης σφαγείου στη Σάμο. 1.7 Μεταποιητικές Μονάδες της Σάμου Ο δευτερογενής τομέας της Σάμου παρουσιάζει περισσότερη ανάπτυξη στις μεταποιητικές δραστηριότητες και αποτελεί το 14% του ΑΕΠ του νομού. Σε ότι αφορά τα αγροτικά προϊόντα υπάρχουν 3 τυροκομεία που τυποποιούν γάλα, γιαούρτι λευκό τυρί κα μυζήθρα, 3 ελαιοτριβεία που τυποποιούν λάδι, 4 επιχειρήσεις τυποποίησης γλυκών και βοτάνων, 1 θερμοκήπιο υδατοκαλλιέργειας και τυποποίησης ντομάτας και 5 ποτοποιίες, συμπεριλαμβανομένου της ΕΟΣ Σάμου. 2. Τα προϊόντα και οι εναλλακτικές δραστηριότητες της Σάμου Τα προϊόντα της Σάμου και οι εναλλακτικές δραστηριότητες που θα μπορούσαν με να σχεδιαστούν είναι ως εξής: Προϊόντα φυτικής παραγωγής o Ελαιόλαδο, επιτραπέζιες ελιές, σαπούνι o Κρασί, ούζο, μπράντι o Σταφίδα, προϊόντα μούστου o Οπωροκηπευτικά o Όσπρια o Φρούτα o Κτηνοτροφικά φυτά o Αρωματικά φυτά και βότανα o Γλυκά κουταλιού και μαρμελάδες 5
o o Λουλούδια (ορχιδέα Σάμου) Βιολογικά Αιθέρια Έλαια Προϊόντα ζωικής παραγωγής o Γάλα και γαλακτοκομικά προϊόντα o Τυροκομικά προϊόντα o Μέλι και προϊόντα κυψέλης o Ψάρια και προϊόντα θαλάσσιας αλιείας o Αιγοπρόβειο κρέας Εναλλακτικές δραστηριότητες o Μαθήματα χορού o Μαθήματα κεραμικής o Μαθήματα αγγειοπλαστικής o Μαθήματα κατάδυσης o Μαθήματα ιστιοπλοΐας o Ορειβασία o Πεζοπορία o Εκδρομές σε σπήλαια 6