Περιεχόμενα. Μέρος Ι. Η αφετηρία. Για την αναγκαιότητα της φειδούς 11. Ήρωες της φτώχειας. Πώς να κάνεις καλή εντύπωση χωρίς χρήματα 31.

Περιεχόμενα Μέρος Ι Η αφετηρία Για την αναγκαιότητα της φειδούς 11 Ήρωες της φτώχειας Πώς να κάνεις καλή εντύπωση χωρίς χρήματα 31 Μέρος ΙΙ Τα λεφτά σου ή τη ζωή σου Δουλέψτε λιγότερο, ζήστε περισσότερο 65 Αγάπα το σπιτικό σου Για την αξία της κατοικίας 79 Το φαγητό χορταίνει Έξοδος για «καλό» φαγητό και άλλες κακές συνήθειες 91 Σώμα υγιές -και δωρεάν Πώς να διατηρείς τη φόρμα σου ως νεόπτωχος 105 Το αυτοκίνητο είναι εφιάλτης Γιατί δεν αξίζει να έχεις αυτοκίνητο 111

8 Ξοδέψτε λιγότερα, ζήστε καλύτερα Οι διακοπές αποβλακώνουν Επιχειρήματα ενάντια στα ταξίδια αναψυχής 121 Τα παλιά ρούχα του αυτοκράτορα Νεόπτωχη κομψότητα 133 Πολιτιστική δυσπεψία Για ένα ξεσκαρτάρισμα από τον αχταρμά του θεάματος 139 Παιδιά, παιδιά Για μια ευτυχισμένη ανατροφή χωρίς καταναλωτικούς καταναγκασμούς 153 Έξυπνο σόπινγκ Πώς να ψωνίζεις χωρίς να αποβλακώνεσαι 165 Μέρος ΙΙΙ Οι φτωχοί πλούσιοι Γιατί το χρήμα στέκεται εμπόδιο στην ευτυχία 179 Αυτά που δεν στερεύουν Για τα πράγματα που σε κάνουν πλούσιο 203 Γλωσσάριο 219 Ο συγγραφέας 237

Μέρος Ι

«Είναι καλύτερα να συμβιβάζεται κανείς στη ζωή με την απώλεια. Γλιτώνει από πολλές στενοχώριες». ΧΕΛΜΟΥΤ ΜΠΕΡΓΚΕΡ Η αφετηρία Για την αναγκαιότητα της φειδούς Τότε, όταν ακόμη ευημερούσε η Οικονομία, καθόμουν σε ένα ω- ραίο γραφείο, είχα στην τσάντα τις επαγγελματικές μου κάρτες που με πιστοποιούσαν ως υπάλληλο μιας από τις πιο επιτυχημένες εγχώριες επιχειρήσεις στον τομέα των ΜΜΕ και είχα, χάρη στο εργατικό μας δίκαιο, την προοπτική να διατηρήσω μόνιμα τη θέση εργασίας μου μετά την πάροδο ενός χρονικού διαστήματος. Κάπου στη βιβλιοθήκη του σπιτιού μου βρισκόταν επιμελώς ταξινομημένη μια σύμβαση εργασίας που προέβλεπε τακτική αύξηση μισθού. Γύρω στα χίλια μάρκα δηλαδή 500 σημερινά ευρώ επιπλέον κάθε χρόνο. Θα γινόμουν δηλαδή αργά αλλά σταθερά πλούσιος. Επιπλέον, ο εργοδότης μου με απάλλασσε από όλες ανεξαιρέτως τις μελλοντικές μου ανησυχίες, τις οποίες ωστόσο εκείνη τη χρονική στιγμή αγνοούσα ακόμη. Κι αυτό επειδή εξίσου υψηλές με το μισθό μου ήταν και οι εισφορές που κατέθετε για λογαριασμό μου στα ταμεία συνταξιοδότησης, ασθενείας, ανεργίας και περίθαλψης. Η κατάσταση άλλαξε, και αιτία ήταν ένα φρένο κινδύνου. Το πάτησε ο εργοδότης μου όταν ο Οσάμα Μπιν Λάντεν άλλαξε το ρου της Ιστορίας στη Νέα Υόρκη και ξαφνικά η εταιρεία στην ο- ποία ήμουν υπάλληλος αντιλήφθηκε, καθυστερημένα, ότι οι ανυπολόγιστες επενδύσεις σε νέο ανθρώπινο κεφάλαιο είχαν πραγματοποιηθεί με την κάπως αφελή, ωστόσο πλατιά διαδεδομένη τότε, ελπίδα ότι η χρυσή εποχή του τέλους της δεκαετίας του ενενήντα

12 Ξοδέψτε λιγότερα, ζήστε καλύτερα θα διατηρούνταν αιώνια. Με το απότομο φρενάρισμα, εκτινάχτηκαν από το σκάφος όλοι εκείνοι που είχαν ναυτολογηθεί τα δύο τελευταία χρόνια. Όταν μας προσέλαβαν, η εφημερίδα για την οποία εργαζόμασταν ξεχείλιζε από αγγελίες προσφοράς εργασίας, σε σημείο που ο ταχυδρόμος αδυνατούσε πια το Σαββατοκύριακο να τη χωρέσει στη σχισμή των γραμματοκιβωτίων. Οι αναγνώστες που δεν ενδιαφέρονταν για την αγορά εργασίας ήταν αναγκασμένοι, μόλις έπιαναν τη Σαββατιάτικη έκδοση στα χέρια τους, να αφαιρέσουν το τμήμα των αγγελιών για το οποίο σε ετήσια βάση είναι βέβαιο ότι εκχερσωνόταν ένα μεσαίου μεγέθους πλούσιο δάσος και για τη μεταφορά του καταναλωνόταν πετρέλαιο που συσσωρευόταν επί πολλά εκατομμύρια χρόνια στα έγκατα της γης. Τα εκδοτικά συγκροτήματα ήταν πεπεισμένα ότι όλα θα συνεχίζονταν νομοτελειακά με τον ίδιο τρόπο. Όλοι αγωνιούσαν μη χάσουν το τρένο. Από τον διευθυντή της εταιρείας μέχρι τον τελευταίο συνταξιούχο που ξεκοκάλιζε το βιβλιάριο των καταθέσεών του για να εμπλακεί στο Χρηματιστήριο, όλοι ζούσαν με το φόβο μήπως η οικονομική έκρηξη συντελεστεί χωρίς αυτούς. Οι επιχειρήσεις εφόρμησαν στις επενδύσεις και οι πολίτες στην κατανάλωση, αγοράζοντας ως επί το πλείστον μετοχές ιδιωτικοποιημένων επιχειρήσεων. Όλο αυτό τέλειωσε φυσικά με ένα φοβερό «χανγκόβερ» και ήταν ευνόητο ότι οι απασχολούμενοι στο χώρο των ΜΜΕ θα ένιωθαν το ταχύτερο την αλλαγή. Το πρώτο που κόβουν οι εταιρείες, όταν ο συρρικνώνεται ο κύκλος εργασιών τους, είναι οι αγγελίες. Με τις περικοπές του διαφημιστικού προϋπολογισμού εξοικονομούνται πάνω απ όλα πολλά εκατομμύρια χωρίς κοινωνική αναλγησία, χωρίς μεγάλες τεχνικές-διαχειριστικές δαπάνες. Εμείς, που είχαμε προσληφθεί για το ανανεωμένο ένθετο μιας συντηρητικής εφημερίδας, θα ήμασταν λογικά τα πρώτα θύματα μιας άγριας σφαγής στην αγορά εργασίας των καλά αμειβόμενων. Για την περίπτωσή μου ήταν μια εξαιρετικά οδυνηρή εξέλιξη, καθώς μια μικρή οικογένεια, όπως η δική μου, μπορεί πράγματι να

Η αφετηρία 13 συντηρηθεί μόνο εφόσον διαθέτεις ένα τακτικό εισόδημα. Παρ όλα αυτά, προσπάθησα να δείξω μια σχετική κατανόηση για τις πρακτικές της εταιρείας μου στο κάτω-κάτω δεν μπορούσε να παραβλεφτεί ότι σε τέτοιους καιρούς μια εταιρεία δεν μπορεί να αντέξει οικονομικά νέους συνεργάτες. Έτσι λοιπόν αντιμετώπισα την απόλυσή μου με μαύρο χιούμορ, με την απόλυτη βεβαιότητα ότι αυτή ήταν μία από τις στιγμές που είναι σημαντικό να επιδεικνύεις καλή εικόνα. Τις εβδομάδες που μου απέμειναν στη δουλειά πήγαινα στο γραφείο εμφανώς ευδιάθετος, ενώ πρόσεχα να μη δώσω την εντύπωση και με την εξωτερική μου εμφάνιση ότι καταριόμουν τη μοίρα μου. Σε αντίθεση με το παρελθόν, φορούσα πλέον κάθε μέρα γραβάτα, κάτι που συνήθως έκαναν μόνο μερικοί πιο ηλικιωμένοι συνεργάτες. Κι όταν μπήκα για τελευταία φορά στα γραφεία της σύνταξης ήταν μια σπάνια ηλιόλουστη φθινοπωρινή μέρα, εξαφάνισα και το παραμικρό ίχνος της εποχής μου στο γραφείο, παρέδωσα τη γλάστρα του δωματίου στην προστασία της γραμματέως του διευθυντή και πέρασα τέλος από αίθουσα σε αίθουσα αποχαιρετώντας τους συναδέλφους μου με την επισήμανση ότι άφηνα πίσω το γραφείο μου «πεντακάθαρο». Η άποψη που επικρατούσε ανάμεσα σε μας τους απολυμένους ή- ταν ότι μας κακομεταχειρίστηκαν με «μικροπρέπεια» μας προσέλαβαν όλο υποσχέσεις και μετά μας ξαπόστειλαν μονομιάς, όταν ξαφνικά τα πράγματα δεν εξελίχθηκαν όπως υπολόγιζαν. Βέβαια, αυτή ήταν η πρώτη και μοναδική, έως τώρα, απόλυσή μου, οπότε δεν μπορώ να κάνω πολλές συγκρίσεις με βάση την προσωπική εμπειρία, αλλά δεν μπορούσα και να θεωρήσω ότι με κακομεταχειρίστηκαν με μικροπρέπεια. Οι «απάνθρωπα μικροπρεπείς» απολύσεις είναι διαφορετικές. Σε χώρες όπου κυριαρχεί ο νεοφιλελευθερισμός, για παράδειγμα στη Μεγάλη Βρετανία, δεν υπάρχουν δεσμευτικές ρυθμίσεις που προβλέπουν με ποιον τρόπο οφείλουν να ενημερώνονται οι εργαζόμενοι για την απόλυσή τους. Μια λονδρέζικη ασφαλιστική εταιρεία ενημέρωσε σχετικά τους υπαλλή-

14 Ξοδέψτε λιγότερα, ζήστε καλύτερα λους της μέσω SMS. Κάποια άλλη επιχείρηση εφάρμοσε μια ακόμη πιο ανάρμοστη, πολύ δραστική εκδοχή απόλυσης προσωπικού. Ενεργοποίησε το συναγερμό πυρκαγιάς ώστε να συγκεντρωθούν όλοι οι συνεργάτες της μπροστά από το κτίριο της επιχείρησης. Στη συνέχεια δεν ξαναμπήκαν μέσα εκείνοι που η ηλεκτρονική τους ταυτότητα είχε τεθεί πλέον εκτός λειτουργίας. Μια αμερικανική τράπεζα επενδύσεων πάλι, διοργάνωσε για το λονδρέζικο προσωπικό της κλήρωση: Όποιος τραβούσε το μηδέν έπρεπε να φύγει. Φυσικά ποτέ δεν είναι ιδιαίτερα ευχάριστο να απολύεσαι, αλλά αν υπάρχουν ευγενικοί τρόποι απόλυσης, τότε η δική μου ανήκει σίγουρα στις πιο πολιτισμένες. Καθόμουν σε μια αναπαυτική μαύρη δερμάτινη πολυθρόνα στον όροφο της διεύθυνσης, ενώ ο προϊστάμενός μου με διαβεβαίωνε για την απώλεια που συνιστά η απομάκρυνσή μου από την εταιρεία, και τις εβδομάδες που ακολούθησαν οι συνάδελφοι μου συμπεριφέρονταν με τέτοια προσοχή, λες και με είχε πλήξει κάποια ανίατη ασθένεια. Αλλά και εκτός του κύκλου των συναδέλφων, αντιμετώπισα στη συνέχεια μια ε- ντυπωσιακή συμπαράσταση. Στη θερινή γιορτή του Προέδρου της Δημοκρατίας μια από τις τελευταίες εκδηλώσεις που μπόρεσα να καλύψω για την εφημερίδα μας και όπου είχα την ευκαιρία να φάω άλλη μια φορά μέχρι σκασμού με πλησίασε ο εν ενεργεία δήμαρχος, που μέχρι τότε δεν με είχε τιμήσει ούτε με ένα βλέμμα, για να με συλλυπηθεί. Για όσους περπατούσαν με τα μάτια ανοιχτά στους δρόμους του Βερολίνου θα έπρεπε να ήταν σαφές ότι θα επακολουθούσαν νέα κύματα απολύσεων. Στα παράθυρα των σχεδιασμένων από διάσημους αρχιτέκτονες γυάλινων παλατιών, που ανεγέρθηκαν με μεγάλο ενθουσιασμό τη δεκαετία του ενενήντα, έβλεπες παντού πινακίδες ενοικίασης γραφείων. Όχι σπάνια, με κάπως μικρότερα γράμματα, υπήρχε από κάτω η επισήμανση «Ευνοϊκοί όροι». Το ποιοι ήταν αυτοί οι όροι κυκλοφόρησε γρήγορα παντού: Ορισμένοι ιδιοκτήτες είχαν τέτοια φούρια να γεμίσουν με ζωή τα άδεια κτίριά

Η αφετηρία 15 τους, ώστε διέθεταν σε απένταρους νέους επιχειρηματίες χώρους χωρίς ενοίκιο. Η φαντασμαγορική Φριντριχστράσε, που διαμορφώθηκε έτσι με την πίστη ότι εδώ θα γεννηθεί ένας δρόμος ανάλογος μιας λονδρέζικης Μποντ Στρητ ή μιας παριζιάνικης Φωμπούρ Σεντ Ονορέ, όπου κοσμηματοπωλεία, πολυτελή ξενοδοχεία, οίκοι ανδρικής μόδας και ακριβά καταστήματα ένδυσης θα μάχονταν για τις καλύτερες θέσεις, ήταν έρημη σε ώρες αιχμής της αγοράς, την ίδια στιγμή που σε άλλες λαϊκές περιοχές αφηνιασμένοι καταναλωτές συνωστίζονταν με μεγάλες χαρτοσακούλες στα πεζοδρόμια. Οι πωλήτριες στα καταστήματα των Chanel, Hermès, και Louis Vuitton δεν έβλεπαν πελάτη για μέρες ολόκληρες, και όταν τελικά έμπαινε κανείς μέσα κάποιοι Ρώσοι που είχαν χάσει το δρόμο τους έμεναν τόσο κατάπληκτες ώστε μπορούσε να διακρίνει κανείς στα ανοιχτά τους στόματα την άβυσσο της προϊούσας οικονομικής κρίσης. Στο ύψος του κόστους με το οποίο στις αρχές της δεκαετίας του ενενήντα επιχειρηματικοί κολοσσοί όπως η Volkswagen ή η Deutsche Bank εξασφάλιζαν τα φιλέτα στη Λεωφόρο ούντερ ντεν Λίντεν («υπό τις φιλύρες») και στη Φριντριχστράσε, θα μπορούσαν σήμερα να αποκτήσουν τη μισή πόλη. Και το ότι κάτι δεν πήγαινε καλά με το κοινωνικό μας σύστημα ήταν ιδιαίτερα εμφανές, αφού η ένταξη ενός νέου, υγιούς και καταρτισμένου ατόμου στους φτωχούς μόνο έκπληξη μπορεί να προκαλεί. Εν πάση περιπτώσει, το κράτος πλήρωνε εφεξής ένα μεγάλο τμήμα του μισθού μου, και μετά την πάροδο μιας σχετικής προθεσμίας μπορούσα να προβάλλω αξίωση τακτικών επιδοτήσεων που έφταναν στα επίπεδα του αξιοπρεπούς μέχρι πρότινος εισοδήματός μου. Εναλλακτικά, μπορούσες να προφασιστείς πως έχεις μια ατομική επιχείρηση και να εισπράττεις γι αυτό μηνιαίως το ετήσιο εισόδημα ενός Ινδού πιλότου. Πραγματικά αξιοσημείωτη βρήκα την περίπτωση μιας γνωστής που απολύθηκε περίπου την ίδια εποχή με μένα. Ήταν συντάκτρια σε κάποιον τηλεοπτικό σταθμό και, μολονότι ο πατέρας της είναι πρόεδρος του διοικητικού συμβουλίου ενός ομίλου επιχειρή-

16 Ξοδέψτε λιγότερα, ζήστε καλύτερα σεων, θεώρησε αυτονόητο να λάβει μετά την απόλυσή της το λεγόμενο «μεταβατικό βοήθημα». Με την «πεντάρα» BMW που της είχε χαρίσει ο μπαμπάκας της ταξίδεψε στο Γκρύνβαλντ, στο γνωστό αριστοκρατικό θέρετρο του Μονάχου, αναζητώντας παρηγοριά για την κακή της τύχη στο προαστιακό παλάτι των γονιών της. Δέχτηκε το ανεργιακό της βοήθημα με την πιο καθαρή συνείδηση επειδή, όπως μου εξήγησε, «έχει το σχετικό δικαίωμα» -και ό,τι δικαιούμαστε δεν μπορεί να είναι λάθος. Αλλά και εγώ εισέπραξα αρχικά χρήματα από το Ταμείο Α- νεργίας, και μάλιστα ένα σεβαστό ποσό που με διευκόλυνε να ξεκινήσω τη νέα σελίδα της ζωής μου ως άνεργος οικογενειάρχης με ένα μεγάλο ταξίδι. Μόλις επέστρεψα, βρήκα ανάμεσα σε μια στοίβα από γράμματα μια μηχανογραφημένη επιστολή από το Γραφείο Εργασίας: καθώς είχα παραμελήσει να εμφανιστώ αυτοπροσώπως σε μια συγκεκριμένη ημερομηνία, αναστέλλονταν οι πληρωμές ωστόσο διατηρούσα το δικαίωμα ένστασης στην απόφαση. Παραιτήθηκα από αυτό το δικαίωμά μου. Είναι στ αλήθεια υπέροχο ότι ζούμε σε μια χώρα που «υπόσχεται την ευημερία στα τέσσερα πέμπτα του πληθυσμού της», όπως λέει ο Πέτερ Σλότερνταϊκ. Παραμένει όμως κρίσιμο το ερώτημα αν η παροιμιώδης σταθερότητα της Γερμανίας θα αντέξει τους κραδασμούς όταν σταματήσουν να ρέουν αφειδώς τα προνομιακά κρατικά μεταβατικά βοηθήματα και οι επιχορηγήσεις που καλύπτουν τις κοινωνικές ανισορροπίες, έτσι όπως ακριβώς προέβλεπε το σύνθημα «Ευημερία για όλους» του καγκελάριου Έρχαρντ. Οι περισσότεροι ειδικοί, ανάμεσά τους δυστυχώς και οι έγκυροι, έχουν την άποψη ότι οι τωρινές απολύσεις είναι απλώς προάγγελοι της επερχόμενης χιονοστιβάδας. Το 2007 προβλέπεται ότι 100.000 περίπου όμιλοι και ατομικές επιχειρήσεις θα κηρύξουν πτώχευση, ενώ α- ναμένεται να επιταχυνθεί η μετακόμιση βιομηχανιών σε χώρες με Peter Sloterdijk (1947-): Γερμανός φιλόσοφος και δοκιμιογράφος. Ludwig Erhard (1897-1977): Γερμανός πολιτικός, καγκελάριος 1963-1966.

Η αφετηρία 17 χαμηλό κόστος εργασίας. Σύμφωνα με μετριοπαθείς υπολογισμούς, μέχρι το 2010 πρόκειται να χαθούν στη Γερμανία μία στις τέσσερις θέσεις εργασίας στη βιομηχανία και μία στις τρεις στο λιανικό εμπόριο. Σε αυτά έρχονται να προστεθούν τα αναμενόμενα κύματα συγχωνεύσεων. Στη Γερμανία υπάρχουν πάνω από 400.000 τραπεζικοί υπάλληλοι. Πόσοι απ αυτούς θα παραμείνουν στις θέσεις τους όταν οι τράπεζες θα είναι μισές απ ό,τι σήμερα; Εκτός αυτού, η παγκοσμιοποίηση θα ασκεί τόσο έντονη πίεση στους μισθούς, ώστε και όσοι ακόμη δεν απολυθούν θα αδυνατούν να διατηρήσουν το μέχρι πρότινος βιοτικό τους επίπεδο. «Την ημέρα που θα ανοίξει το τελευταίο βαρέλι πετρελαίου θα καταρρεύσει ο καπιταλισμός», έλεγε ο Μαξ Βέμπερ στην περίφημη συνομιλία του με τον Βέρνερ Ζόμπαρτ. Οι πιο πολλοί από μας θα προλάβουν να ζήσουν εκείνη τη μέρα. Ο Κόλιν Κάμπελ, που θεωρείται αδιαμφισβήτητη αυθεντία στην εκτίμηση των πετρελαϊκών αποθεμάτων, ισχυρίστηκε το 2004: «Φαίνεται ότι την επόμενη χρονιά θα αγγίξουμε τα όρια». Αυτή η κορυφή, το «peak», που λίγο καιρό πριν ο Κάμπελ το τοποθετούσε γύρω στο έτος 2010, γεγονός που τον κατέτασσε στους απαισιόδοξους, είναι το «σημείο καμπής για το σύνολο της παγκόσμιας οικονομίας». Από τη στιγμή εκείνη η οικονομία θα αρχίσει να λειτουργεί με τις λεγόμενες «ρεζέρβες». Κι όλο αυτό σε συνθήκες αυξανόμενης ζήτησης. Αν ισχύει ότι η τρέχουσα αύξηση των τιμών του πετρελαίου είναι μόνο ο πυροβολισμός του αφέτη για να ξεκινήσει η τελική κούρσα πριν από την ολική εξάντληση των πετρελαιοπηγών, τότε βρισκόμαστε στο μεταίχμιο μιας εποχής όπου η επόμενη παγκόσμια οικονομική κρίση θα κάνει την προηγούμενη του 1929 να Βέρνερ Ζόμπαρτ (1863-1941): Γερμανός οικονομολόγος και κοινωνιολόγος Colin J. Campbell (1931-): Άγγλος γεωλόγος που προβλέπει ότι η παραγωγή πετρελαίου θα φτάσει στο μέγιστό της το 2011. Joseph Martin (Joschka) Fischer (1948- ): Γερμανός πολιτικός από τα ηγετικά στελέχη των «πρασίνων», αντικαγκελάριος και Υπουργός Εξωτερικών 1998-2005. Ο συγγραφέας αναφέρεται εδώ στην πολυτάραχη προσωπική του ζωή και στους πέντε γάμους του.

18 Ξοδέψτε λιγότερα, ζήστε καλύτερα μοιάζει με χαρούμενα παιδικά γενέθλια. Πολύ σύντομα θα αναπολούμε τα ανέμελα χρόνια με τις χριστουγεννιάτικες αγορές, τα πλυντήρια που έμπαιναν στην πρίζα για κάνα-δυο ζευγάρια κάλτσες, τις δύο κατοικίες και τα τρία αυτοκίνητα και τις αποδράσεις του Σαββατοκύριακου στην Τυνησία ως μια τελείως εξωπραγματική, απόμακρη εποχή. Τα τιμολόγια για ρεύμα, θέρμανση, νερό, μεταφορές και κατά συνέπεια το κόστος για όλες τις οικονομικές δραστηριότητες και τον προϋπολογισμό μας θα εκτοξευτούν, και ούτε το ευσυνείδητο πλύσιμο του κεσέ του γιαουρτιού ούτε η χρήση λαμπτήρων χαμηλής ενεργειακής κατανάλωσης δεν πρόκειται να αλλάξουν κάτι σε αυτό. Η σταθερότητα της οικονομίας μας θα μπορεί να συγκριθεί μόνο με αυτή που χαρακτηρίζει τους γάμους του Γιόσκα Φίσερ. Ας το αντικρίσουμε κατάματα: Τα χρόνια της αφθονίας είναι οριστικά παρελθόν. Για μας ωστόσο που είμαστε ήδη οι πληγέντες, αυτό έχει και μια θετική πλευρά: επί δεκαετίες ο καπιταλισμός μάς παραμύθιαζε ότι η φτώχεια είναι ένα όνειδος. Φτώχεια σήμαινε: «Έμεινε πίσω» ο βλάκας, ο τεμπέλης. Όμως ο μύθος του καπιταλισμού που μας τριβέλιζε μονίμως τα νεύρα ότι «ο καθένας μπορεί!» αποδείχτηκε σαθρός. Ε, λοιπόν, δεν μπορεί ο καθένας! Καριέρες καταστρέφονται, υπάρχουν νικητές και ηττημένοι, και οι ηττημένοι πληθαίνουν διαρκώς. Όποιος φτωχαίνει σήμερα, πρέπει να πάψει να το αντιλαμβάνεται ως μια προσωπική αποτυχία. Έτσι η μοίρα του αποκτά μια ιστορική διάσταση που μπορεί να είναι παρηγορητική. Είναι πολύ πιο υποφερτό να περνάς στο περιθώριο μαζί με μια ολόκληρη εποχή ή μια ολόκληρη κοινωνική τάξη, από το να το κάνεις μόνος σου. Αυτό ερμηνεύει κιόλας την άνεση και την ψυχραιμία με την οποία όσοι εκδιώχτηκαν το 1945 από τους πύργους και τα τσιφλίκια τους προσαρμόστηκαν στη νέα κατάσταση. Ένας παλιός κόμης από τη Βαλτική μού είπε κάποτε ψευδίζοντας σ ε- κείνη την παράξενη διάλεκτό τους: «Η ι-ζι-ο-κτη-θί-α, αγαπητέ, η ι-ζι-ο-κτη-θί-α εί-ναι μία ευτυχής σύμπτωση. Απωλέσαμε βεβαίως

Η αφετηρία 19 το παν, πλην όμως εξαπλώθημεν εις όλον τον κόσμο. Παρίσι, Μαδρίτη, Νότια Αμερική. Άλλωστε ο βίος εις την επαρχία της Εσθονίας ήτο εντελώς ανιαρός». Διαθέτοντας προσωπική εμπειρία, ας μου επιτραπεί να πω: Ο σχετικός οικονομικός μαρασμός μπορεί να εξελιχτεί, με μια σωστή διαχείριση, σε πλεονέκτημα καλαίσθητης επιβίωσης. Η οικογένειά μου βυθίζεται στη φτώχεια εδώ και εκατοντάδες χρόνια, οπότε και μου φαίνεται αυτονόητο, σε μια εποχή όπως η δική μας, ότι μπορώ να συμβάλω με μερικές συμβουλές για το πώς παρακμάζεις οικονομικά και παρ όλα αυτά συνεχίζεις να αισθάνεσαι πλούσιος. Η άνοδος της οικογένειάς μου τοποθετείται πολλά-πολλά χρόνια πίσω. Τότε οι άνθρωποι τρομοκρατούνταν ακόμη από περιφερόμενες ληστρικές συμμορίες και καλούσαν επιφανείς ληστές να τους προστατέψουν από τους λιγότερο επιφανείς. Με τα άφθονα χρήματα που έρρεαν από την προστασία χτίσαμε όμορφα κάστρα. Το πρώτο μας βρίσκεται από το 10ο αιώνα στη λίμνη Ζάαλε της Θουριγγίας. Την εποχή του αυτοκράτορα Μπαρμπαρόσα, στα μέσα του 12ου αιώνα, εξαπλωθήκαμε στη Μούλντενλαντ και εγκαθιδρύσαμε στο Γκλάουχαου τη νέα μας οικογενειακή έδρα. Η τάφρος αυτού του κάστρου δεν καλυπτόταν με νερό έτσι όπως συνηθιζόταν πάντα στα κοινά παραλίμνια κάστρα όχι, στη δική μας τάφρο έσπερναν το φόβο καστανές αρκούδες. Μέχρι και το 18ο αιώνα κυριαρχούσαμε στη σημερινή νοτιοδυτική Σαξονία. Οι Βετίνοι, που στο μεταξύ είχαν αναδειχτεί σε πρίγκιπες-εκλέκτορες του αυτοκράτορα, επιχειρούσαν από γενιά σε γενιά να αμφισβητήσουν την πρωτοκαθεδρία μας στη Μούλντενλαντ. Και όσο πιο ισχυροί γίνονταν τόσο περισσότερο τα κατάφερναν. Schönburg: Παλιά γερμανική αριστοκρατική οικογένεια (μέσα του 12ου μ.χ. αι.) στη Σαξονία και τη Θουριγγία. Wettiner: Γερμανική αριστοκρατική οικογένεια, από την οποία προήλθαν βασιλείς της Πολωνίας και της Σαξονίας.

20 Ξοδέψτε λιγότερα, ζήστε καλύτερα Το 1803 το βασίλειο της Σαξονίας απορρόφησε οριστικά τα εδάφη μας. Αν και τελικά μας εκδίωξαν από τα κάστρα μας οι κομμουνιστές 150 χρόνια αργότερα, ανάμεσά τους και απ το Βέξελμπουργκ όπου έζησε ο πατέρας μου τα παιδικά του χρόνια μετατρέποντας το ατέλειωτο πάρκο της κοιλάδας σε έναν πανέμορφο λαβύρινθο, ωστόσο η βάση της δύναμης και του πλούτου μας είχε από καιρό χαθεί. Η απαλλοτρίωση στη ζώνη της σοβιετικής κατοχής ήταν απλώς η λογική κατάληξη μιας μακρόχρονης διαδικασίας: της πτώσης από ένα μικρό, ανεξάρτητο οίκο ευγενών σε αριστοκράτες του ρετιρέ. Όμως το γεγονός ότι είχαμε μάθει να υπομένουμε την απώλεια θα αποδεικνυόταν στο μέλλον πλεονέκτημα. Τόσο ο πατέρας όσο και η μητέρα μου μπορούν να χαρακτηριστούν ως ιδιαίτερα πολυτάλαντοι νεόπτωχοι. Και οι δυο τους μοιράστηκαν την τύχη της προσφυγιάς δεκάδων χιλιάδων άλλων ανθρώπων της γενιάς τους. Ο πατέρας μου μετέφερε σε ηλικία δεκαέξι ετών αρχικά τη μητέρα του και τα πέντε από τα μικρότερα αδέλφια του στη Δύση, επέστρεψε στη συνέχεια άλλη μια φορά στη Μούλντενλαντ επειδή πίστευε ότι δεν είχε να φοβηθεί τίποτα από τους Σοβιετικούς κατακτητές, δραπέτευσε όμως τελικά κι ο ίδιος στη Δύση για να διαφύγει τη σύλληψή του. Ενδιαφέρον ε- ξάλλου παρουσιάζουν οι προτεραιότητες που έθεσε όταν υποχρεώθηκε να αποφασίσει τι να περισώσει από το κάστρο των γονιών του. Αντί για κοσμήματα ή ασημένια σερβίτσια πήρε μαζί του τα κέρατα ενός μικρού αρσενικού ελαφιού, που τα έθαψε στο πλευρό του πατέρα του. Η μητέρα μου δραπέτευσε το 1951 σε ηλικία είκοσι πέντε ε- τών, στη χειρότερη σταλινική περίοδο, από την Ουγγαρία στη Δύση. Όταν βγήκε στην αυστριακή πλευρά της λίμνης Νόιζιντλερ με τις βδέλλες κολλημένες στο κορμί της, δεν είχε αφήσει τίποτα πίσω της τουλάχιστον τίποτα υλικό στην Ουγγαρία, αφού από καιρό πλέον δεν κατείχε τίποτα. Καθώς έβλεπαν στο πρόσωπό της τον ταξικό εχθρό, της αρνήθηκαν μέχρι και μια θέση καθαρίστριας που είχε διεκδικήσει.

Η αφετηρία 21 Οι γονείς μου παντρεύτηκαν την εποχή του γερμανικού οικονομικού θαύματος, χωρίς να διαθέτουν τίποτα περισσότερο από τα απολύτως απαραίτητα. Μετακόμισαν αρχικά σε ένα μικροσκοπικό διαμέρισμα στη βερολινέζικη εργατική συνοικία Τέμπελχοφ, όπου ήρθε στη ζωή η μεγαλύτερή αδελφή μου Μάγια, και κατόπιν στη Στουτγάρδη, όπου γεννήθηκε η αδελφή μου Γκλόρια, μέχρι που ο πατέρας μου δέχτηκε μια θέση ανταποκριτή της Ντόιτσε Βέλε στην Αφρική. Από τα μέσα έως τα τέλη της δεκαετίας του εξήντα η οικογένειά μου έζησε στην Αφρική, πρώτα στο Λομέ (Τόγκο), όπου γεννήθηκε ο μεγαλύτερος αδελφός μου, και στη συνέχεια στο Μογκαντίσου (Σομαλία) -και οι δύο τόποι όπου με το μέτριο μισθό ενός ανταποκριτή της Ντόιτσε Βέλε μπορούσες να ζεις σαν άρχοντας. Στο Μογκαντίσου, όπου και ήρθα στον κόσμο τη χρονιά που ο άνθρωπος πάτησε το πόδι του στη Σελήνη, ξέσπασε επανάσταση και ανάγκασε τους γονείς μου να επιστρέψουν στη Γερμανία. Έτσι τελείωσε το ανέμελο, από οικονομικής τουλάχιστον άποψης, αφρικανικό επεισόδιο. Ήρθαν και πάλι στη Γερμανία, ωστόσο, πρέπει να πω ότι όταν ήμουν παιδί δεν κατάλαβα και πολλά από την ευημερία που κυριαρχούσε τότε εδώ. Ο τρόπος ζωής των γονιών μου ήταν εξαιρετικά λιτός. Ενώ τα ψυγεία των συμμαθητών μου ξεχείλιζαν από κάθε λογής λιχουδιές και όλα τα παιδιά έμοιαζαν να α- πολαμβάνουν το προνόμιο της νουτέλας, στο δικό μας ψυγείο -έτσι το θυμάμαι τουλάχιστον αναπολώντας το παρελθόν- δεν υπήρχε τίποτα παραπάνω από ένα μπουκάλι γάλα, ενώ το φαγητό σε όλη την παιδική μου ηλικία ήταν βασικά μόνο οι τηγανητές πατάτες και το αυγό-μάτι. Έννοιες, όπως «ταξίδια διακοπών» ή «χαρτζιλίκι» μού ήταν γνωστές μόνο από τις περιγραφές των φίλων μου στο σχολείο. Από την άλλη όμως, η διακόσμηση του διαμερίσματός μας πάντα πρόδιδε ένα γούστο πολύ πιο φινετσάτο από εκείνα των συνήθως πιο ευκατάστατων φίλων μου. Για να το πετύχει αυτό η μητέρα μου κατέφευγε σε διάφορα κόλπα εφαρμόζοντας την τέχνη του καλόγουστου νεόπτωχου: ράφια από νοβοπάν επενδυμένα με

22 Ξοδέψτε λιγότερα, ζήστε καλύτερα υφάσματα, έπιπλα από το ΙΚΕΑ καμουφλαρισμένα με μαξιλάρες και ωραία ριχτάρια. Την ίδια στιγμή που όλοι οι υπόλοιποι γύρω μας υπερεξοπλίζονταν με σύμβολα στάτους, οι γονείς μου τελειοποιούσαν την τέχνη της φειδούς. Ο πατέρας μου φορούσε κατά κανόνα ένα πολυμπαλωμένο σακάκι και δερμάτινα παραδοσιακά παντελόνια για να προφυλάξει τα υφασμάτινά του. Εγώ κατά βάση κληρονομούσα τα πράγματα του αδελφού μου ή των ξαδέλφων μου. Δεν έζησα ποτέ το δήθεν φοβερό τελετουργικό με τις μητέρες που βγαίνουν με τα μικρά τους αγοράκια για να τους ψωνίσουν ρούχα. Εκτός από ανταποκριτής της Ντόιτσε Βέλε, ο πατέρας μου εργαζόταν και στην αναπτυξιακή βοήθεια, σε προγράμματα προστασίας του περιβάλλοντος, ενώ προς το τέλος της ζωής του υπηρέτησε την παλιά πατρίδα του, το Μούλντενλαντ, ως βουλευτής στην Ομοσπονδιακή Βουλή. Όμως το πραγματικό νόημα και ο σκοπός της ύπαρξής του βρισκόταν προσηλωμένος στο δάσος και το κυνήγι. Έτσι η εικόνα που θυμάμαι από την παιδική μου ηλικία είναι να κάθομαι δίπλα στον πατέρα μου στην υπερυψωμένη σκοπιά, να τουρτουρίζω βρεγμένος φορώντας ένα κίτρινο αδιάβροχο και να φωνάζω «χοπ, χοπ, χοπ!». Απαγορευόταν οποιαδήποτε κίνηση, ο παραμικρός θόρυβος επιτρεπόταν μόνο να αναπνέω αθόρυβα. Μονίμως ο πατέρας μου οδηγούσε το φθηνότερο αυτοκίνητο που υπήρχε. Ντρεπόμουν χίλιες φορές για το Lada του, τα δερμάτινα παντελόνια του, τα λειωμένα πουκάμισά του. Μόλις σήμερα κατανοώ την υπεροχή του τρόπου ζωής του. Όπως τον θυμάμαι τώρα να μπαίνει στο κτίριο της Βουλής με το κάπως φθαρμένο μαύρο κοστούμι του, μοιάζει πολύ καλύτερος από πολλούς άλλους ντυμένους στην τρίχα συναδέλφους του. Στο μεταξύ αντιλήφθηκα ότι η αποταμιευτική συνήθεια των γονιών μου, δεν υπάκουε απλώς σε μια πρακτική, αλλά προ πάντων, σε μια αισθητική αρχή. Ο Αϊζάκου Σουζούκι περιέγραψε το 1948 στο βιβλίο Zen in der Kunst des Bogenschießens («Το Ζεν στην

Η αφετηρία 23 τέχνη της τοξοβολίας») το ιδεώδες Ουαμπί των Σαμουράι, όπου γίνεται λόγος για την ομορφιά του απέριττου, την αισθητική της λιτότητας. Η υπερβολή θεωρούνταν αποτρόπαια για τους Σαμουράι, κυρίως λόγω της αποκρουστικότητάς της και επειδή η σπατάλη είναι «ανερμάτιστη». Οι γονείς μου ενσάρκωναν την ευρωπαϊκή εκδοχή του Ουαμπί. Για τον πατέρα μου μια τσαγιέρα ήταν πραγματικά ωραία μόνο αν ήταν ραγισμένη ή είχε κολληθεί τουλάχιστον μια φορά, ενώ φορούσε ένα σακάκι που άλλοι θα είχαν ήδη πετάξει. Όταν η μεγαλύτερη αδελφή μου Γκλόρια παντρεύτηκε τον αρχιδούκα Τουρν ουντ Τάξις, η ζωή μας δεν διαταράχτηκε απλώς και μόνο επειδή ήμασταν εξοικειωμένοι «τα μάλα» με το ρόλο των φτωχών συγγενών πλούσιων ανθρώπων. Από τη μεταπολεμική περίοδο η οικογένειά μου ζούσε σταθερά πολύ κοντά σε πλουσιότερους συγγενείς. Μετά τη φυγή της, η γιαγιά μου κατέφυγε μαζί με μικρά παιδιά της στην αδελφή του παππού μου, η οποία είχε παντρευτεί τον αρχιδούκα Μαξιμίλιαν φον Φύρστενμπεργκ, έναν από τους πλουσιότερους μεγαλογαιοκτήμονες στην Ευρώπη. Με μια σπάνια γενναιοδωρία ακόμη και για τα δεδομένα της εποχής παραχώρησε στη γιαγιά μου ένα τμήμα του κάστρου του Χαϊλιγκενμπέργκ στη λίμνη της Κονσταντίας, όπου και διέμεινε με τα οκτώ παιδιά της. Πολύ αργότερα, όταν οι γονείς μου απέκτησαν σπίτι, μετακόμισε σε μας. Τα αδέλφια μου και εγώ περάσαμε τη μισή μας παιδική ηλικία σε πύργους και δάση πολύ πλούσιων συγγενών. Παράλληλα όμως διαπαιδαγωγηθήκαμε να μη συγχέουμε τη ζωή μας με τη δική τους. Μια φορά τόλμησα να ζητήσω ένα αναψυκτικό ή κάτι τέτοιο από έναν υπηρέτη και δέχτηκα γι αυτό αυστηρές παρατηρήσεις, καθώς ένα παιδί δεν επιτρέπεται να ζητά τίποτα από υπηρέτες. Αυτή η παράλληλη ζωή ανάμεσα στη φτώχεια και στον πλούτο ήταν δηλαδή για μένα κάτι τελείως φυσιολογικό. Ωστόσο υπήρ- Εισαγωγικό βιβλίο στο Ζεν, πολύ γνωστό στο γερμανικό κοινό.

24 Ξοδέψτε λιγότερα, ζήστε καλύτερα χε πάντα ένα όριο ανάμεσα στους έχοντες και τους μη έχοντες. Ακόμη κι αν αληθεύει ότι στο κυνήγι και στις μεγάλες γιορτές των ευγενών κυριαρχεί ένα πολύχρωμο κράμα, οι φτωχοί συγγενείς είναι σπανιότατα επιθυμητοί. Το κρυφό πρότυπο των λίγων πλούσιων ευγενών που έχουν απομείνει είναι εκείνος ο βαρόνος της Βεστφαλίας που μετά τον πόλεμο γκρέμισε μια πτέρυγα του κάστρου του για να αποτρέψει εφόδους ξεπεσμένων ταξικών συγγενών του που αναζητούσαν ένα κομμάτι ψωμί. Η εποχή των οίκων της αριστοκρατίας που συνήθιζαν κάθε τόσο να στηρίζουν οικονομικά ολόκληρα οικογενειακά παρακλάδια και αναξιοπαθούντες συγγενείς έχει προ πολλού εκλείψει οι απόγονοί τους έβαλαν τέλος σε αυτή την πρακτική και βέβαια δεν κέρδισαν και πολλούς φίλους ανάμεσα στους φτωχούς συγγενείς. Η συνήθεια επαφής φτωχών και πλουσίων εντός του κύκλου της αριστοκρατίας ελαττώνεται συνεχώς, καθώς ολοένα και λιγότεροι πλούσιοι συντηρούν μεγάλους οίκους με πολυάριθμο υπηρετικό προσωπικό, κι έτσι δεν τίθεται καν ζήτημα επισκέψεων μακρόχρονης παραμονής του συγγενικού κύκλου. Οι εποχές όπου πήγαινες απρόσκλητος για τσάι και μπορούσες να παραμείνεις τριάντα χρόνια έχουν παρέλθει. Ακόμη και οι πλούσιες πριγκιπικές οικογένειες που πριν από μια εικοσαετία ακόμη κατοικοέδρευαν σε ολόκληρο το κάστρο, πριν από δέκα χρόνια περιορίστηκαν σε μια μικρή πτέρυγά του και τώρα κατοικούν στο πολύ πιο λειτουργικό σπίτι του πάρκου. Στο μεταξύ όλοι διάγουν ένα μοντέρνο βίο και αναλόγως σπάνια εφάπτονται οι κόσμοι των πλούσιων και των φτωχών. Το ενενήντα τοις εκατό των ευγενών ζούνε σε διαμερίσματα με ενοίκιο ή, στην καλύτερη περίπτωση, σε επαρχιακές μονοκατοικίες, αγωνιούν για τη θέση εργασίας τους, αν την έχουν, και οδηγούν μεταχειρισμένο αυτοκίνητο. Όταν έχασα τη δουλειά μου, ένας συνάδελφος μου είπε: «Ε, καλά, δεν έχετε λόγους να ανησυχείτε!» λες και ο καθένας που έχει ένα «φον» στο όνομά του διαθέτει λατιφούντια από την άλλη πλευρά του Βόλγα στα ο- ποία και μπορεί να αποσυρθεί. Με κίνδυνο να βλάψω ένα από τα

Η αφετηρία 25 πολυαγαπημένα κλισέ: Η γερμανική αριστοκρατία, πλην μιας χούφτας μεγαλογαιοκτημόνων που έχουν απομείνει, έχει προσγειωθεί στη σύγχρονη κοινωνική πραγματικότητα της Ομοσπονδιακής Γερμανίας. Εξελίχτηκα σε επιδέξιο ακροβάτη ανάμεσα στον κόσμο της επαίσχυντης φτώχειας και του αναίσχυντου πλούτου, επειδή ο μακαρίτης πλέον άντρας της αδελφής μου, ο αρχιδούκας Γιοχάνες φον Τουρν ουντ Τάξις, ήθελε να με έχει στην ακολουθία του. Έτσι ήμουν υποχρεωμένος να προσαρμοστώ ώστε τη μια μέρα να κάθομαι δίπλα σε πρίγκιπες και μαχαραγιάδες και την επομένη να πηγαίνω στο σχολείο, να μελετάω ή να τα βγάζω πέρα ως ελεύθερος ρεπόρτερ. Σε όλη μου τη ζωή είχα να αναμετρηθώ με το σύνδρομο «του σερβιτόρου στο Χίλτον», μ αυτό το μικρόβιο που συνήθως κατασπαράζει σερβιτόρους ξενοδοχείων υπερπολυτελείας και δεν μπορούν να συμβιβαστούν με το γεγονός ότι ενώ περιβάλλονται μονίμως από τη χλιδή και τα λούσα, μόλις σχολάσουν επιστρέφουν στο δυάρι με τη βρύση που στάζει. Αντιδρώντας στη φειδώ των γονιών μου και για να γευτώ την ποθητή πολυτέλεια, ανέπτυξα, για παράδειγμα, την αδυναμία να ταξιδεύω στην Α' θέση. Όταν η μητέρα μου με έφερνε στην αποβάθρα του τρένου στο Μόναχο, ανέβαινα μπροστά της στο βαγόνι της Β' θέσης, περίμενα ώσπου να βρεθώ έξω από το οπτικό της πεδίο και στη συνέχεια πήγαινα στην Α' θέση. Ήμουν αναγκασμένος να κρατώ κρυφή την προτίμησή μου, αφού διαφορετικά θα γινόμουν ο περίγελος της οικογένειάς μου. Όταν κάποτε η μητέρα μου ανακάλυψε ένα τιμολόγιο από το οποίο προέκυπτε ότι είχα τυπώσει στον Πραντλ ακριβό επιστολόχαρτο, πίστεψε ότι επρόκειτο για παρανόηση. Κι όταν κάποτε μια ξαδέλφη μου που δούλευε στο ξενοδοχείο «Μπρένερ Παρκ» στο Μπάντεν-Μπάντεν την πληροφόρησε ότι διανυκτέρευσα μια φορά εκεί, η μητέρα μου ή- ταν σίγουρη ότι με είχε μπερδέψει με κάποιον άλλο. Prantl: Παραδοσιακό τυπογραφείο πολυτελείας στο Μόναχο.

26 Ξοδέψτε λιγότερα, ζήστε καλύτερα Όταν έκοψα τον ομφάλιο λώρο με το σπίτι των γονιών μου και συγκατοικούσα με φίλους στο Λονδίνο, αμειβόμουν μεν πολύ καλά, ξόδευα όμως κατά βάση τα χρήματα πριν καν τα εισπράξω. Σαν από θαύμα ωστόσο, έρρεαν με κάποιον τρόπο πάντα από το ΑΤΜ όπως το ρεύμα από τα καλώδια και το νερό από τη βρύση. Χρειάστηκε πρώτα να συνειδητοποιήσω ότι δεν έφευγα ποτέ από βενζινάδικο ή κιόσκι σιδηροδρομικού σταθμού χωρίς γεμάτα χέρια, ότι βουρτσίζοντας τα δόντια άφηνα το νερό να τρέχει επειδή απλά ο ήχος ήταν μέρος της διαδικασίας, ότι δεν έσκυβα πια να σηκώσω νομίσματα που μου έπεφταν απ την τσέπη στη θέση του συνοδηγού, για να αρχίσω να καταλαβαίνω ότι η καταναλωτική μου μανία ήταν μια γελοία αντίδραση στην υστερία φειδούς των γονιών μου. Σταδιακά ανακάλυψα ότι η τέχνη της εγκράτειας που είχαν τελειοποιήσει οι γονείς μου, όχι μόνο υπερείχε κάθε καταναλωτικής μανίας για λόγους αισθητικής, αλλά εξυπηρετούσε πάνω απ όλα κι έναν πολύ πρακτικό σκοπό: το μάξιμουμ της απόλαυσης. Εφευρέτης αυτής της αρχής είναι ο Επίκουρος: Να αποφεύγεις τη μανία της απόλαυσης, όχι γιατί οι απολαύσεις των αισθήσεων είναι κακές, αλλά λόγω της κακοδιαθεσίας που ακολουθεί την υ- περκατανάλωσή τους. Για τον Επίκουρο η περιοδική εγκράτεια οδηγεί σε αύξηση των δυνατοτήτων απόλαυσης. Όποιος ζει μονίμως έκλυτα, πολύ σύντομα δεν είναι πια σε θέση να απολαμβάνει τα εκλεκτά πράγματα. Στη γλώσσα της Οικονομίας αυτό αποκαλείται «μειούμενη οριακή χρησιμότητα»: Έπειτα από ένα ορισμένο σημείο το πλεόνασμα δεν κάνει καμιά διαφορά. Ούτε και η ποιότητα ζωής αυξάνεται όταν κρεμάς πίνακες του Πικάσο στην τουαλέτα των φιλοξενούμενων όπως ο Χάινι Τύσεν ή φέρνεις κάθε βδομάδα τον Νικ Φάλντο με το αεροπλάνο για λίγες ώρες στον Κόλπο όπως συνήθιζε να κάνει ο γιος ενός σάχη από τα Εμιράτα. Thyssen: Μεγάλη οικογένεια Γερμανών βιομηχάνων. Διάσημος παίκτης του γκολφ από την Αγγλία.