A ΦIEPΩMA. Kωνσταντίνος Tσάτσος 2-32 AΦIEPΩMA. O Φιλόσοφος Πρόεδρος της Δημοκρατίας. O ανυποχώρητος της Δημοκρατίας. Tο χάρισμα της αξιοκρατίας.

A ΦIEPΩMA KYPIAKH 19 OKTΩBPIOY 1997 2-32 AΦIEPΩMA Kωνσταντίνος Tσάτσος. O Φιλόσοφος Πρόεδρος της Δημοκρατίας. Tου Kωστή Bατικιώτη Xρονολόγιο Kωνσταντίνου Tσάτσου. Tης Δέσποινας Mυλωνά O Φιλόσοφος Δάσκαλός μας. Tου Kωνσταντίνου Δεσποτόπουλου O ανυποχώρητος της Δημοκρατίας. Tου Kωνσταντίνου Kαλλία H προσφορά στη Nομική Eπιστήμη. Tου Γεωργίου Mητσόπουλου Mνήμη ενός γενναιόδωρου ανθρώπου. Tου Aγγελου Bλάχου Tο χάρισμα της αξιοκρατίας. Tου Aνδρέα Zαΐμη H προσφορά στο Σύνταγμα του 75. Tου Γεράσιμου Aποστολάτου H ευαισθησία στα ε- θνικά θέματα. Tου Παναγιώτη Φωτέα H θεωρία της Tέχνης του K. Tσάτσου. Tου Kώστα Mιχαηλίδη O ποιητής Kωνσταντίνος Tσάτσος. Tου Θεόφιλου Φραγκόπουλου Eνα δοκίμιο εθνικής αυτογνωσίας. Tου Eυάγγελου Mόσχου Mια ιστορία αληθινή σαν παραμύθι. Tης Nτόρας Tσάτσου Eργογραφία Kωνσταντίνου Tσάτσου. Eξώφυλλο: O Kωνσταντίνος Tσάτσος στο γραφείο του (1978). Yπεύθυνη «Eπτά Hμερών» EΛEYΘEPIA TPAΪOY Kωνσταντίνος Tσάτσος H ΠOΛYΔIAΣTATH πνευματική και πολιτική παρουσία του Kωνσταντίνου Tσάτσου χωρίς ωστόσο ν αναγνωρισθεί όσο θα έπρεπε αποτελεί ένα φωτεινό σημείο για την Eλλάδα του 20ού αιώνα. Πανεπιστημιακός δάσκαλος, νομικός, ποιητής, λογοτέχνης, πολιτικός, φιλόσοφος. Tο διαποτισμένο με την αρχαία ελληνική ενατένιση και διδασκαλία πνεύμα του, υπερασπίστηκε με πάθος και ανυποχώρητη πίστη τους δημοκρατικούς θεσμούς ως τους μόνους εφικτούς για την κοινωνική ά- νοδο, την ελευθερία του ατόμου, την αξιοπρέπεια και τη δυνατότητα να πορευθεί προς την κατάκτηση των υ- ψηλότερων βαθμίδων της νόησης. Tα πολιτικά κείμενα του K.T. θα έ- πρεπε να διαβάζονται από τον κάθε σκεπτόμενο άνθρωπο και να διδάσκονται, αν θέλουμε τη δημιουργία καλών πολιτών με πράγματι ελεύθερη βούληση. Στην πολιτική του πορεία αυτό που προσπάθησε ήταν η ε- φαρμογή του μέτρου που πρέπει να κυριαρχεί στα κοινά, η εντιμότητα, η ανιδιοτέλεια, και η ενεργητική συμμετοχή των πολιτών απέναντι της κοινωνίας με την καλύτερη αριστοτελική έννοια. H θητεία του στο αξίωμα της Προεδρίας της Δημοκρατίας α- ποτελεί ένα εξαιρετικό παράδειγμα O Φιλόσοφος Πρόεδρος της Δημοκρατίας «H ιστορία στην ολότητά της, ως τη συντέλειά της είναι ένας μέγας ιερός στίβος όπου οι αξίες πραγματοποιούνται, ό- που και εγώ αισθάνθηκα πως έχω χρέος να δώσω ό,τι καλλίτερο έχω, ό,τι αξιώτερο μπορούσα να κατακτήσω με τη σκέψη και την πράξη. H ιστορία δεν είναι ματαιοπραξία. Eίναι τόπος χρέους. Γι αυτό πάντα με κεντρίζει ένα αίσθημα χρέους να δώσω, να δημιουργήσω. Δεν αισθάνομαι καμμιά ροπή προς τον ευδαιμονισμό, τη μακαριότητα. Kάτι συνεχώς με μαστιγώνει να προχωρήσω. Δεν ζητάω αμοιβή διότι δεν με ενδιαφέρει η αμοιβή. Aμα κάνω το χρέος μου, τότε νοιώθω μια πλήρωση, μια στιγμιαία ευδαιμονία ώσπου να πάρω ανάσα και να ριχτώ πάλι στη δημιουργία». (H ζωή σε απόσταση). Eπιμέλεια αφιερώματος: K ΣTHΣ BATIKI THΣ προς μίμηση. Aλλά ο μεγάλος στόχος ένας καημός του κ. Tσάτσου, παρέμεινε μονίμως το μέλλον του έ- θνους και η διατήρηση του ελληνικού πνεύματος, αναπόσπαστο δε κομμάτι του η ελληνική γλώσσα. Eκεί στρέφονται ασίγαστα, το πάθος και η αγωνία του. Aυτός, ο δημοτικιστής, που ξέρει ν αναγνωρίζει τα πολύτιμα ζωντανά στοιχεία, που μέσα από τους αιώνες ενσωματώνονται, πλουτίζουν και διατηρούν τον αρχικό θησαυρό της γλώσσας μας και την πολυπόθητη συνέχειά της χωρίς διανοητικές δυστοκίες και κομματικές δεσμεύσεις. Kαι δεν θα πάψει ποτέ να υπογραμμίζει τα βαθύτατο χρέος του κάθε Eλληνα για τη διατήρηση Eθνους και γλώσσας που πρέπει να μεταφέρει με αίσθημα ευθύνης στους ώ- μους τους, όχι απλώς για τη δική του επιβίωση αλλά και το καλό της ανθρωπότητας. O K. Tσάτσος είνας ένας καλός και «αγαθός» Eλληνας, με το αίσθημα του υψηλού Oικουμενικού καθήκοντος που διέπει τον ελληνικό πολιτισμό. H πολύχρονη και κοπιώδης θρησκευτική αναζήτηση του K. Tσάτσου, μέσα από τα ανεπανάληπτα επιτεύγματα της Kλασικής ελληνικής φιλοσοφίας και του χριστιανικού δώρου της Aγάπης, θα καταλήξει στην κατάφαση του Θείου της Xριστιανικής Oρθοδοξίας που επιτρέπει στο ον να περάσει στο επέκεινα, εκεί που η Φιλοσοφία «σταματά». Στο αφιέρωμα των «Eπτά Hμερών» η παράθεση αποσπασμάτων από τη μεγάλη προσφορά του φιλόσοφου και πολιτικού K. Tσάτσου σκοπό έχει να δημιουργήσει ένα ελάχιστο ερέθισμα για τη μελέτη του όλου έργου του, που θα επιτρέψει στον αναγνώστη ακόμη και όταν δεν συμφωνεί να μελετήσει πληρέστερα το στοχασμό του που οπωσδήποτε είναι μια αιτία πρόκλησης και μια γόνιμη άσκηση η οποία προάγει τη γνώση του ανθρώπινου νου. Δέκα χρόνια συμπληρώνονται από το θάνατο του Kωνσταντίνου Tσάτσου. Tώρα που οι κύκλοι της ζωής κλείνουν, οι σκοπιμότητες ξεθωριάζουν, οι εχθρότητες απαλύνονται, η φωνή ενός αληθινού δασκάλου α- κούγεται σαν ένα μυστικιστικό κάλεσμα, ένα νοσταλγικό τραγούδι για ε- κείνα που βαθιά μέσα μας γνωρίζουμε αλλά δεν συνειδητοποιούμε, και τα όσα καίρια ερωτηματικά που η ανθρώπινη ψυχή αγνοεί κι όμως επιμένει ν αναπολεί με νοσταλγία... 2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 19 OKTΩBPIOY 1997

Mηνύματα για τα 10 χρόνια από τον θάνατο του Kωνσταντίνου Tσάτσου ÂÓ ı ÌÈÏ Ûˆ ÁÈ ÙËÓ appleúô- ÛˆappleÈÎfiÙËÙ ÙÔ ÌÂÁ ÏÔ Ê ÏÔ ÌÔ. K È Ùfi ÁÈ Ù, fiappleˆ  apple ÙË Ì Ú ÙÔ ı Ó ÙÔ ÙÔ, fi,ùè Î È Ó appleˆ ı Â Ó È Î ÙÒÙÂÚÔ ÙÔ TÛ ÙÛÔ. KˆÓÛÙ ÓÙ ÓÔ K Ú Ì ÓÏ Ù. Úfi ÚÔ ÙË ËÌÔÎÚ Ù EÙÛÈ ÙÔ ÊÂÚÂ Ë ˆ. Z Û ÌÂ Ì appleâó ÓÙ ÂÊÙ ÔÏfiÎÏËÚ Úfi- ÓÈ. XÚfiÓÈ ÁfiÓÈÌ Î È ÚÔ ÌÂÓ, ÚfiÓÈ appleèîú Î È ÛÎÔÏ. ÁÔÈ, appleôï Ï ÁÔÈ Â Ó ÙËÓ Ù Ë fiïâ Ù ÙÈ ÌÂÙ appleùòûâè Ó ÙÈ - ÛÔ Ó Û ÓÙÚÔÊÂ Ì ÓÔÈ, applefi Ó Ó ÓıÚˆappleÔ appleô Û Ùfi ÙÔ ÓÙ ÚÈ - ÛÌ ÓÔ Ù ÍÂ È ÍÂÚÂ Ó Î ÂÚÓ ÛÂÈ ÙÔ Î Ú È ÙÔ Ì apple Í Ó Â- Á È ÛÙÔ Ì Ïfi Î È ÙËÓ ÏÁÂÌ ÓË ÓıÚˆappleÈ ÙÔ. «N Ó appleôï ÂÈ ÙÔÓ Ô ÏÔÓ ÛÔ, ÛappleÔÙ, Î Ù ÙÔ Ú Ì ÛÔ ÂÓ ÂÈÚ ÓË». Iˆ ÓÓ TÛ ÙÛÔ H Ï ÌappleÚ appleúôûˆappleèîfiùëù Î È ÙÔ appleôï ÌÔÚÊÔ ÚÁÔ ÙÔ KˆÓÛÙ ÓÙ ÓÔ TÛ ÙÛÔ ÂappleËÚ Û Ó ı Ù Ù ÙËÓ ÂıÓÈÎ, appleóâ Ì ÙÈÎ Î È appleôïèùèî ˆ ÙÔ ÙfiappleÔ. H ˆ ÙÔ apple ÚÍ ÂÎÙ ÏÂÛË appleôûùôï.  fiïë ÙË È ÚÎÂÈ ÙË ÊÂÚ fi- Ï Ù Ú ÎÙËÚÈÛÙÈÎ ÙË ÊÔÛÈÒÛˆ ÛÙÔ ËÏfiÙÂÚÔ Ó ÙÔ ÛÙfi Ô, ÙÔ ÔappleÔ - Ô ÌappleÔÚ ÓıÚˆappleÔ Ó ı ÛÂÈ ÛÙÔÓ Â Ùfi ÙÔ Î È ÙÔ ÙÔ apple Ú ÙÈ Û ÂÚÂ Û Óı ΠÙÔ ËÌÔÛ Ô Î È ÙÔ appleóâ Ì ÙÈÎÔ Ô ÙË EÏÏ Ô. O appleôùâ appleâì ÎÚ ÓıË applefi ÙÔ ÛÙfi Ô ÙÔ. O appleôùâ ÏÏÂÈ Â applefi ÙÔ ÛÙ Ô Î È ÙÈ ÏÂÈÙÔ ÚÁ Â, fiappleô appleâê Û Â- ÙÔ Î È ÈÂÌÔÚÊÒÓÂÙÔ Ë appleôúâ ÙË ÒÚ. OappleÔ Ú ıëîâ, Ô KˆÓÛÙ ÓÙ ÓÔ TÛ ÙÛÔ, Â- ÍÂ, ÂÊÒÙÈÛÂ Î È Â ËÌÈÔ ÚÁËÛÂ. KˆÓÛÙ ÓÙ ÓÔ ÙÂÊ ÓfiappleÔ ÏÔ Úfi ÚÔ ÙË ËÌÔÎÚ Ù Xρονολόγιο Kωνσταντίνου Tσάτσου Tης Δέσποινας Mυλωνά ΓENNHΘHKE στην Aθήνα την 1η Iουλίου 1899. O πατέρας του Δημήτριος (1859 1921) έγινε δικηγόρος και πολιτικός. Πολιτεύτηκε με τον Γεώργιο Θεοτόκη έως το 1914 και ύστερα συνεχώς με τον Eλευθέριο Bενιζέλο. Bγήκε τρεις φορές βουλευτής Eυρυτανίας. Hταν ταξιδεμένος, αγαπούσε τη μουσική, έπαιζε βιολί. H μητέρα του Θεοδώρα Eυστρατιάδη (1870 1935) ήταν από ελληνική οικογένεια εμπόρων της Tεργέστης. Πήγε σε αυστριακό σχολείο όπου πήρε μια πολύ καλή μόρφωση. Mιλούσε άνετα γερμανικά, γαλλικά, ιταλικά, αγγλικά. Hταν φύση καλλιτεχνική και ευαίσθητη. Eπαιζε πιάνο και συνόδευε τον άντρα της στο βιολί. Δεύτερος γιος μετά τον Kωνσταντίνο, ο Θεμιστοκλής (1906 1970), ε- πίσης νομικός και πολιτικός. O K. Tσάτσος οκτώ χρονών πήγε στη 2α ελληνικού στο σχολαρχείο Mακρή. Aργότερα ο πατέρας του για να τον σκληραγωγήσει επειδή ήταν εσωστρεφές παιδί τον έγραψε στο B Δημόσιο Γυμνάσιο Nεαπόλεως και αργότερα τον έστειλε στο Διδασκαλείο Mέσης Eκπαιδεύσεως (σημερινό Mαράσλειο). Yπήρξε πολύ μέτριος μαθητής ώς την τελευταία τάξη του γυμνασίου. Eίχε όπως πολλούς εξαίρετους καθηγητές με τους Kωνσταντίνος Tσάτσος οποίους διατήρησε φιλικές σχέσεις στη μετέπειτα ζωή του, όπως τον Σωκράτη Kουγέα, τον Δημ. Γληνό, τον Δημ. Γουδή, τον Aχιλλέα Tζάρτζανο, τον Xρήστο Λαμπράκη. H αγάπη του για την ελληνική ποίηση άρχισε όταν ο Λαμπράκης του χάρισε τους «Bωμούς» του K. Παλαμά. Παράλληλα οι γονείς του φρόντισαν για τη μόρφωση του κατ οίκον. Eνας νέος δάσκαλος, ο Jules Basset, υπήρξε ορόσημο στη ζωή του. Tον εισήγαγε στη γαλλική λογοτεχνία. Eίναι εκείνα τα χρόνια που ο K.T. 12 έως 15 χρόνων διάβασε όλη τη γαλλική και γερμανική λογοτεχνία που υπήρχε στις βιβλιοθήκες της οικογενείας του. Aπό μικρός αγαπούσε τη μουσική. Eπαιζε πιάνο, λίγο βιολί και μια εποχή εκκλησιαστικό όργανο. Tο 1914 έγινε η αρχή μιας μεγάλης φιλίας με τον ποιητή Aλεξ. Eμπειρίκο. Tους ένωνε το κοινό τους ενδιαφέρον για τη λογοτεχνία. 1914: 15 χρονών, εγγράφεται στη Nομική Σχολή του Πανεπιστημίου. Hταν καλός φοιτητής και είχε μερικούς πολύ καλούς καθηγητές που τον βοήθησαν να μπει στην ουσία της νομικής επιστήμης, όπως τον N.N. Σαρίπολο στο Δημόσιο Δίκαιο, τον Δημήτρη Παπούλια στο Pωμαϊκό, τον Θεοφανόπουλο στο Iδιωτικό, τον Aνδρέα Aνδρεάδη στο Δημόσιο Δί- Συνέχεια στην 4η σελίδα KYPIAKH 19 OKTΩBPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH 3

«Στηριγμένος στη φύση της ελληνικής γης, στη σύσταση της ψυχής του ελληνικού λαού, στις επιδόσεις του και στο πρόσφατο ακόμα παρελθόν, πιστεύω πως το ελληνικό έθνος ανήκει στην χορεία όχι των κλητών αλλά των ε- κλεκτών που βαρύνονται με την ευθύνη του μεγάλου πολιτιστικού έργου που μπορούν και πρέπει να κατορθώσουν χάριν του πολιτισμού της ανθρωπότητας». (Παιδεία και Γλώσσα). (Φωτ.: O παππούς του Kωνσταντίνου Tσάτσου, Iωάννης.) «Πάντα θερμαίνω στους κόλπους μου πόθους που τους ξέρω απραγματοποίητους. Aυτή η περιπλάνηση μέσα στο αδύνατο με αναπαύει, χωρίς να με ταράζει η επίγνωση του αδύνατου. O πιο ζωηρός μου πόθος, ένας που κάθε λίγο ξανάρχεται ίδιος, είναι να ανασταίνονταν η μάνα και ο πατέρας μου, να ζήσω έναν καιρό μαζί τους, να τους διηγηθώ τη ζωή μου. Kαι εγώ που τώρα τελείως αδιαφορώ για τη γνώμη του κόσμου, θα ήθελα αυτό είναι το κορύφωμα θα ήθελα να με καμαρώσουν. Mεγαλύτερη αγαλλίαση δεν θα μπορούσα να νοιώσω. Ξέρω πως τα λίγα που κατόρθωσε ο γυιός τους θα τους φαίνονταν σπουδαία». (H ζωή σε α- πόσταση). (Φωτ.: O πατέρας του Kωνσταντίνου Tσάτσου, Δημήτριος (1859-1921), δικηγόρος και πολιτικός.) «Tο ελεύθερο άτομο, που πρέπει και μπορεί να είναι και δημιουργικό, είναι ρίζα κάθε επιτεύγματος στην ιστορία του ανθρώπου. Στις κοινότητες που το άτομο εμποδίζεται να αναπτύξει τη δημιουργική του δύναμη, η ζωή υποβαθμίζεται και φθίνει ο πολιτισμός. Aν δοξάσθηκε το έ- θνος μας στην ιστορία είναι διότι χάρισε ένα δυσανάλογα μεγάλο αριθμό μεγάλων ατόμων και στη θεωρία και στην πράξη». (Δημοκρατία και Eυρώπη). (Φωτ.: H γιαγιά του Kωνσταντίνου Tσάτσου, Aθηνά, το γένος Pωσέττου.) «Πρέπει η παιδεία σε κάθε έθνος, ιδίως στα έθνη που είναι ολιγάριθμα, όπως εμείς, πρέπει η παιδεία να τονώνει την εθνική συνείδηση. Διότι τότε χάνονται αυτά τα έθνη και χάνεται ο πολιτισμός τους. Aυτό δεν υπάρχει διόλου. Eδώ δεν υπάρχει ούτε στους μεγάλους η συνείδηση της συνέχειας του Eλληνισμού διά μέσου των αιώνων. Eχουμε φτάσει στο σημείο που και η Πολιτεία και η κοινωνία δεν έχουν συλλάβει τον κίνδυνο που επαπειλεί έναν μικρό λαό, που δεν έχει συνείδηση της ταυτότητάς του». («H μυστική Συνέντευξη» στον K. E. Tσιρόπουλο). (Φωτ.: O Kωνσταντίνος Tσάτσος στην αγκαλιά της μητέρας του Θεοδώρας (1870-1935), το γένος Eυστρατιάδη.) Συνέχεια από την 3η σελίδα καιο. Eπίσης τότε στο γραφείο του πατέρα του εργαζόταν ως νέος δικηγόρος ο Γιώργος Mαριδάκης, ο οποίος τον βοήθησε με τις συμβουλές του. 1918: Παίρνει το πτυχίο του Πανεπιστημίου με άριστα. 1918 1919: Παρίσι. Eργάζεται ως γραμματεύς και αποκρυπτογράφος στην υπό τον Eλευθέριο Bενιζέλο ελληνική αποστολή για το Συνέδριο της Eιρήνης. 1920 23: Στρατιωτική θητεία. Γνωρίζει τον Kωστή Παλαμά και έκτοτε συνδέεται μαζί του με στενή φιλία. 1923: Δημοσιεύει τις πρώτες λογοτεχνικές του προσπάθειες. 1924: Παντρεύεται με τη Λιλή Zηρίνη. Γάμος που κράτησε λίγο καιρό. 1924 1928: Σπουδές στη Xαϊδελβέργη. Mεταπτυχιακές σπουδές στη φιλοσοφία και τη φιλοσοφία του δικαίου: Παρακολούθησε μαθήματα γνωστών καθηγητών της Xαϊδελβέργης, όπως των Heinrich Rickert, Karl Jaspers, Gustav Radbruch, Graf zu Dohna, Alfred Weber και του Gundolf. O Rickert όμως υπήρξε ο Mέντωρ του, που του δίδαξε τις βάσεις της φιλοσοφικής σκέψης και ε- πηρέασε ουσιαστικά τις φιλοσοφικές του θεωρίες. Σύγχρονοί του και φίλοι του στη Xαϊδελβέργη ήταν ο Iωάννης Θεοδωρακόπουλος και ο Παναγιώτης Kανελλόπουλος. 1928-29: Eπιστρέφει στην Eλλάδα. Aναλαμβάνει το δικηγορικό γραφείο του πατέρα του. 1929: «Aρχείον Φιλοσοφίας και Θεωρίας Eπιστημών». Tριμηνιαίο περιοδικό που εξέδωσαν οι Iωάννης Θεοδωρακόπουλος, Παναγιώτης Kανελλόπουλος, Kωνσταντίνος Tσάτσος και Mιχάλης Tσαμαδός. Oργανο της ιδεαλιστικής φιλοσοφίας όπως είδε ο Πλάτων και οι φιλόσοφοι του γερμανικού ιδεαλισμού. Περιοδικό με σημαντικούς ξένους συνεργάτες, που πολεμήθηκε όμως από τους μαρξιστές και τους οπαδούς του ματεριαλισμού. Eκδιδόταν έως το 1941. 1930: Παντρεύεται την Iωάννα Σεφεριάδη. Kόρη του καθηγητού του Διεθνούς Δικαίου Στέλιου Σεφεριάδη και της Δέσπως Tενεκίδη. Aποκτούν δύο κόρες, τη Δέσποινα και τη Θεοδώρα. (Tρία χρόνια αργότερα, θα εγκατασταθούν στο σπίτι της οδού Kυδαθηναίων 9.) Yποβάλλει στη Nομική Σχολή του Πανεπιστημίου ως διδακτορική διατριβή τη μελέτη του «H Nομική ως τεχνική και επιστήμη» και ως διατριβή επί υφηγεσία τη «Φιλοσοφία και επιστήμη του δικαίου». Eξελέγη υφηγητής παμψηφεί. O πιο θερμός υποστηρικτής και εισηγητής του ήταν ο καθηγητής Kωνσταντίνος Tριανταφυλλόπουλος. 1933: Eκλέγεται έκτακτος καθηγητής της «Eισαγωγής στην επιστήμη του Δικαίου και της Φιλοσοφίας του Δικαίου». Eδρα που ιδρύθηκε τότε για πρώτη φορά στη Nομική Σχολή. 1935: Διδάσκει και το μάθημα της «Kοινωνικής Φιλοσοφίας των Aρχαίων Eλλήνων». Παρόλο που δεν ήταν μάθημα υποχρεωτικό, συγκέντρωνε πολυάριθμο ακροατήριο. Aπό τότε καθιερώνεται ως καλός δάσκαλος και χαρισματικός ομιλητής. Eκτός από την κανονική διδασκα- 4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 19 OKTΩBPIOY 1997

λία οργανώνει φροντιστήρια, δημόσιες συζητήσες, συνεστιάσεις όπου μαθητές και δάσκαλος σε υψηλό επίπεδο συζητούσαν θέματα φιλοσοφικά, πολιτικά και επιστημονικά σε φιλική ατμόσφαιρα. Mαθητές του υ- πήρξαν οι M. Mιχελάκης, K. Δεσποτόπουλος, Δημ. Kαπετανάκης, K. Xοϊδάς, Kορν. Kαστοριάδης, Γ. Mητσόπουλος, Π. Παπαληγούρας, A. Bλάχος, Θ. Φραγκόπουλος, I. Πεσμαζόγλου, Γ. Σαραντάρης και άλλοι, που ξεχώρισαν στην κατοπινή τους ζωή. 1937: H Nομική Σχολή τον προτείνει ως τακτικό καθηγητή αλλά το δικτατορικό καθεστώς απορρίπτει την πρόταση. Tο ενδιαφέρον του για τη λογοτεχνία δεν σταματάει, βεβαίως, ποτέ. Γράφει άρθρα, κριτικές σε λογοτεχνικά περιοδικά της εποχής. Συχνάζει στο «κελί» του Παλαμά και γράφει για το έργο του μια μεγάλη μελέτη όπου το αναλύει αισθητικά και φιλοσοφικά. Eχει φιλικές σχέσεις με τους Σικελιανό, Mυριβήλη, Bενέζη και άλλους λογοτέχνες. Mε τον Σεφέρη (αδελφό της γυναίκας του) ανταλλάσσουν απόψεις για την ποίηση σε σύγχρονα περιοδικά. 1939 Eξορία: Mε τις δημοκρατικές ιδέες του γίνεται ανεπιθύμητος στο δικτατορικό καθεστώς της 4ης Aυγούστου. Eξορίζεται στη Σκύρο (Σεπτ. 1939) και κατόπιν στις Σπέτσες (Iαν. 1940) όπου περνάει τον καιρό του γράφοντας και διαβάζοντας. Eκεί συμπληρώνει τη μελέτη της «Kοινωνικής Φιλοσοφίας των Aρχαίων Eλλήνων». 1940 Πόλεμος: H δικτατορία εξακολουθεί να τον θεωρεί ανεπιθύμητο και αρνείται το αίτημά του να καταταγεί εθελοντής. Tο ίδιο συμβαίνει και με τους I. Kακριδή και I. Θεοδωρακόπουλο. Tους τοποθετεί στην «Πνευματική Eπιστράτευση του Πολέμου» όπου κάνουν διαφωτιστικές ομιλίες στις παραμεθόριες περιοχές. 1941 Iανουάριος Kατοχή: Πρώτοι μήνες. Συμμετέχει στην ομάδα που φυγαδεύει Aγγλους και Eλληνες α- ξιωματικούς. Στις 27 Oκτωβρίου αντί για μάθημα σε μια κατάμεστη αίθουσα από φοιτητές κηρύσσει την 28η Oκτωβρίου ως εθνική επέτειο. Tην επομένη παύεται από καθηγητής α- πό την κατοχική κυβέρνηση και αναγκάζεται να κρυφθεί διότι είχε δοθεί εντολή να τον συλλάβουν. 1942 Eποχή πείνας: EOXA (Eθνικός Oργανισμός Xριστιανικής Aλληλεγγύης). Γνωριμία και συνεργασία με τον αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό. Στη δίκη των τόνων, μάρτυρας υπέρ του Kακριδή. Συνεργασία με τους Γιώργο Kαρτάλη, X. Kαψαλόπουλο, Δημήτρη Kατάβολο στην EKKA (Eθνική και Kοινωνική Aναγέννηση) και τον Ψαρρό του 5/42 συντάγματος. Διά μέσου του Δαμασκηνού και του Iωάνννη Tσιγάντε γίνονται επαφές με τη Mέση Aνατολή και διάφορες μυστικές αποστολές. Iδρυτικό μέλος της «Σοσιαλιστικής Eνωσης». Πολιτική δημοκρατική κίνηση, της οποίας τα μέλη ήταν αντιβασιλικοί και αντικομμουνιστές και οι οποίοι προσπαθούσαν να ενωθούν πολιτικά σε κόμμα. Προσπάθεια αποτυχημένη. O Γ. Mαύρος, ο. Ξ. Zολώτας, ο Aγγ. Aγγελόπουλος, ο Γ. Oικονομόπουλος, ο K. Kαραμανλής, ο K. Tσάτσος, είναι «Eκείνο που έχει υπέρ αυτής η φιλοσοφία είναι πως έχει επίγνωση των ορίων της. Δεν ισχυρίζεται η φιλοσοφία, ώς εδώ είναι η αλήθεια και εδώ είναι το τέλος. Aπεναντίας, η φιλοσοφία λέγει τουλάχιστον η δική μου, όπως τη βλέπω έως εδώ πάω εγώ. Aλλά το τέλος είναι παραπέρα». («H μυστική Συνέντευξη» στον K. E. Tσιρόπουλο). (Φωτ.: Tο 1901, σε ηλικία δύο ετών.) μερικοί απ όσους συμμετείχαν στην κίνηση αυτή. 1944: Διαφεύγει στη Mέση Aνατολή. Tεχνικός σύμβουλος στην κυβέρνηση Tσουδερού. Γυρισμός στην ελεύθερη Aθήνα. 1945: (Aπρίλιος Aύγουστος) Yπουργός Eσωτερικών και Προνοίας: Kυβέρνηση Π. Bούλγαρη. Tο κράτος οργανώνεται από το μηδέν. Eμπειρος συνεργάτης και γενικός γραμματέας ο Δημ. Kατάβολος. Tον Nοέμβριο, υπουργός Tύπου και Πληροφοριών. 1946: Φεβρουάριος. Παραιτείται α- πό το Πανεπιστήμιο. Eκλέγεται βουλευτής Aθηνών. 1947: Συνεργάζεται με την «Kαθημερινή» και με επιτυχία γράφει τις ε- πιφυλλίδες. «Διορθωτικό όλων των αδυναμιών μιας δημοκρατίας είναι ο δημόσιος έλεγχος που ασκείται στη Bουλή και στον Tύπο. Mπορεί να μην είναι πάντα καλόπιστος. Mπορεί να ξεπέφτει κάποτε σε χαμηλότατο επίπεδο. Kαι όμως, έχει διαπιστωθεί ότι εκεί όπου δεν υπάρχει έλεγχος από ένα ελεύθερο Tύπο αυξάνει η φαυλότητα στην κοινωνική και τη δημόσια ζωή. Kαι γι αυτό, ενώ όλοι διαπιστώνουν πόσο συχνά βλάπτει ο κακός Tύπος, η ασυδοσία του, όλες οι αθλιότητές του, ακόμη και με αυτές, είναι καλύτερος από τη σιωπή». (Δημοκρατία και Eυρώπη). (Φωτ.: O Kωνσταντίνος Tσάτσος με τον μικρότερο αδελφό του Θεμιστοκλή (1906-1970) το 1910.) «H εμφάνιση μεγάλων πολιτικών ανδρών αποτελεί σε μια δημοκρατία ανωμαλία. Xάρις σε αυτές τις ανωμαλίες μερικά έθνη, αυτά που ελάμπρυναν την ιστορία, μεγαλούργησαν χάρις σε αυτές ανέβηκε ο άνθρωπος μερικά σκαλιά ψηλότερα. Στις εποχές όπου λείπουν οι μεγάλες αυτές ανωμαλίες και όλα προχωρούν με την συλλογική προσπάθεια των ισότιμων μετριοτήτων, ο άνθρωπος, στο δρόμο της ιστορίας, καρκινοβατεί». (H ζωή σε απόσταση). (Φωτ.: Oι απόφοιτοι του Πρότυπου Πειραματικού Σχολείου αργότερα Bαρβάκειου το 1914. O Kωνσταντίνος Tσάτσος στην επάνω σειρά, τέταρτος από αριστερά.) 1949 50: Yπουργός Eθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων. Kυβέρνηση συνεργασίας κομμάτων, πρωθυπουργός ο Θεμ. Σοφούλης. Eπιτυγχάνει από το πρόγραμμα επενδύσεων της Aμερικανικής Aποστολής, κονδύλια τα οποία και απορροφά πλήρως. Kτίζει και ανοικοδομεί σχολεία, κυρίως στη B. Eλλάδα. Iδρύει Συνέχεια στην 6η σελίδα KYPIAKH 19 OKTΩBPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH 5

«Πρέπει να αποκτήση ο άνθρωπος συνείδηση των ανωτάτων σκοπών της ζωής και της θέσης απέναντί του. Πρέπει μέσα στη νύχτα του πελάγους να ξαναδή το πολικό αστέρι. Aυτό που είναι αμετακίνητο μέσα στη μεταβολή των πάντων. Θα το βρη στην αποδοχή της ύπαρξης α- πολύτων αξιών, στην επίγνωση και τη θεραπεία τους. Aπό τη δύναμή τους θα μεταβληθή ο άνθρωπος, ο δούλος της μηχανής και της απόγνωσης, σε ελεύθερη προσωπικότητα που ξέρει γιατί υπάρχει και ποιο είναι το χρέος της. Aλλά την προσωπικότητα την ελεύθερη από δόγματα, την ελεύθερη από τα δεσμά της ύλης, την ελεύθερη από κάθε είδους ιδιοτέλεια και ωφελιμισμό, την διαπλάσσει κυρίως η ουμανιστική, η κλασική παιδεία». (Παιδεία και Γλώσσα). (Φωτ.: O Kωνσταντίνος Tσάτσος στρατιώτης, το 1922.) «H Eλλάδα, ενώ γίνεται από δω και πέρα ένα στοιχείο μιας μεγαλύτερης πολιτιστικής και οικονομικής κοινότητος, δεν πρόκειται να αφομοιωθή, να χάση την ιδιοτυπία της και την εθνική, την πνευματική της προσωπικότητα. Aπεναντίας, η διατήρηση αυτής της ξεχωριστής προσωπικότητος, της ιδιαίτερης μορφής που έχει και στην οικονομία και στην πολιτική και στην πνευματική ζωή, αυτή αποτελεί την πιο πολύτιμη συμβολή που ζητάει απ αυτήν η Eνωμένη Eυρώπη. Kαι αυτή πρέπει με έργα να την αναπτύξη στο ευρύ πεδίο, όπου από δω και πέρα θα μπορεί ανετώτερα να κινηθή και να δράση». (Προεδρικά Kείμενα). (Φωτ.: O Kωνσταντίνος Tσάτσος σε μία από τις επισκέψεις στην περιοχή της Aκροπόλεως με τον πρωθυπουργό Kωνσταντίνο Kαραμανλή για την παρακολούθηση των έργων αναπλάσεως του χώρου, που είχε αναλάβει ο Δ. Πικιώνης.) «Aπό όλες όμως τις μορφές της παιδείας που δεν είναι πραγματική παιδεία, η χειρότερη είναι η ημιμάθεια. Eίναι η επιπόλαιη αρπαγή στον αέρα μερικών αχώνευτων θεωριών από πτωχούς τω πνεύματι, που νομίζουν ότι τα ξέρουν όλα. Aυτοί είναι τα πιο εύκολα θηράματα των επιτήδειων, ιδίως όταν οι επιτήδειοι αυτοί θέλουν να τους αναγορεύσουν σε άλλους ρυθμιστές της παιδείας και γενικά της πολιτικής ζωής. Φοβάμαι πως διατρέχομε από χρόνια αυτόν τον κίνδυνο και πως για να δείξωμε επί πλέον πως είμαστε μοντέρνοι, αφελληνίζομε την ιστορία μας και την παιδεία μας, λησμονώντας πως αυτό που χαρακτηρίζει την ελληνική δημοκρατία δεν είναι ούτε η υλική δύναμη, ούτε τα πλούτη, αλλά το ήθος, η α- ρετή και το πνεύμα της τρισχιλιόχρονης πατρίδας μας». (Δημοκρατία και Eυρώπη). (Φωτ.: O Kωνσταντίνος Tσάτσος στη δεκαετία του 60.) Συνέχεια από την 5η σελίδα νυχτερινά γυμνάσια. Συμπληρώνει το διδακτικό προσωπικό των σχολείων, επίσης φροντίζει να μισθοδοτηθεί μόνιμα ο κλήρος. Διορίζει, παρά τις αντιδράσεις των λαϊκών βουλευτών, τον Xρήστο Kαρούζο ως διευθυντή του Aρχαιολογικού Mουσείου και τον Mαρίνο Kαλλιγά ως διευθυντή της Eθνικής Πινακοθήκης. Aξιοι σύμβουλοι για τα εκπαιδευτικά, ο K. Γιωργούλης και για την αρχαιολογία ο Aναστ. Oρλάνδος. 1950 51: Yφυπουργός Συντονισμού. Διαχειρίζεται την αμερικανική βοήθεια για την ανασυγκρότηση του τόπου. Στις βουλευτικές εκλογές α- ποτυγχάνει. 1952: Δικηγορεί. 1953: Mάρτιος Iούνιος. Tαξίδι στις Hνωμένες Πολιτείες της Aμερικής με πρόσκληση του «Governmental Affairs Institute». Παραδίδει για δύο χρόνια σειρά μαθημάτων στο «Aθήναιο», το ελεύθερο πανεπιστήμιο του Eυαγγ. Παπανούτσου. 1955: O Kωνσταντίνος Kαραμανλής προτείνει στον K. Tσάτσο και σε άλλους Φιλελεύθερους να συμμετάσχουν στο νεοσύστατο κόμμα του, την EPE («Eθνική Pιζοσπαστική Eνωσις»). Eκτοτε αρχίζει η συνεργασία και η φιλία με τον K. Kαραμανλή, που κράτησε ώς το τέλος της ζωής του. 1956 1961: Yπουργός Προεδρίας της Kυβερνήσεως. Aμεσος βοηθός του πρωθυπουργού με πολλές ευθύνες. Συντάκτης των κυβερνητικών δηλώσεων και συχνά αναπληρωτής υπουργός των Eξωτερικών. Aρμοδιότητες είναι ο Tύπος και ο τουρισμός. Tότε γίνεται η τουριστική υποδομή της χώρας με πρότυπα ξενοδοχεία (Ξενίες). O Aρης Kωνσταντινίδης είναι ο διευθύνων αρχιτέκτων. 6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 19 OKTΩBPIOY 1997

Eγκαινιάζεται η γραμμή οχηματαγωγών Πάτρα Mπρίντεζι. Συνδεδεμένα με την ανάπτυξη του τουρισμού είναι και τα φεστιβάλ και η αρχαιολογία. Oργανώνονται παραστάσεις επιπέδου στα αρχαία θέατρα (Hρώδειο, Eπίδαυρο, Φιλίππους, Δωδώνη, Θάσο). Διευθυντής του Φεστιβάλ Aθηνών Eπιδαύρου, ο Kίμων Bουρλούμης. Mετακαλεί καλλιτέχνες όπως τη Mαρία Kάλλας και τη Margon Fontayn. Eγκαινιάζεται το «Hχος και Φως» στην Aκρόπολη. Δημιουργείται το Θέατρο Bορείου Eλλάδος με διευθυντή τον Σωκράτη Kαραντινό. Nοικοκυρεύονται οι αρχαιολογικοί χώροι με διευθυντή της Aρχαιολογικής Yπηρεσίας τον I. Παπαδημητρίου. Aνασκαφές στη Bραυρώνα. Στεγάζεται με δική του επιμονή στο κτίριο της Παλαιάς Bουλής το Eθνολογικό Mουσείο. Eκλέγεται στην Aκαδημία Aθηνών ως τακτικό μέλος. Tο ενδιαφέρον του για την Aκαδημία υ- πήρξε μεγάλο. Hταν ένα από τα πιο δραστήρια μέλη της. Eναρκτήριος λόγος του: «Aι Aντινομίαι του Πρακτικού Λόγου». 1962 63: Yπουργός Kοινωνικής Προνοίας. 1965: Eκλέγεται πρόεδρος της Aκαδημίας Aθηνών. 1967: Mάιος Aπρίλιος. Yπουργός Δικαιοσύνης. 1967 1974: Στη διάρκεια της δικτατορίας συνεργάζεται στην «Eκδοτική Aθηνών» ως μέλος της Eποπτικής Eπιτροπής για την έκδοση της δωδεκάτομης «Iστορίας του Eλληνικού Eθνους». Mετέχει σε εκδηλώσεις ε- ναντίον της χούντας. Aσχολείται με τη συγγραφή και ταξιδεύει στο Παρίσι όπου συναντά τον K. Kαραμανλή. 1974: Iούλιος. Mεταπολίτευση. Yπουργός Πολιτισμού στην κυβέρνηση Eθνικής Eνότητας. Nοέμβριος. Bουλευτής Eπικρατείας με την κυβέρνηση της N.Δ. Πρόεδρος της Eπιτροπής του Συντάγματος. Eργάζεται σκληρά και με ευσυνειδησία για το Σύνταγμα του 1975. Mε διαταγή του καίγονται οι φάκελοι φρονημάτων των υπαλλήλων του υπουργείου Πολιτισμού που είχε σχηματίσει η χούντα. 1975: 21 Iουνίου. Eκλέγεται πρώτος Πρόεδρος της Eλληνικής Δημοκρατίας. Δίνει τόνο απλότητας και ευπρέπειας στο αξίωμα. Στα διαγγέλματά του και στους λόγους του προέχει η ιδέα του έθνους, της δημοκρατίας, η σημασία της πολιτικά Eνωμένης Eυρώπης και της σύνδεσης της Eλλάδας με αυτήν. Tα κείμενα αυτά θεωρούνται υπόδειγμα ύ- φους. 1979: Eπίσημη επίσκεψη στο Παρίσι, όπου έγινε δεκτός με εξαιρετικές τιμές. Ξένος εταίρος της Aκαδημίας Hθικών και Πολιτικών Eπιστημών Παρισίων. Eπίτιμος διδάκτορας της Σορβόννης. 1980: Tου απονέμεται το Bραβείο Iδρύματος Kουντεχόβε Kαλλέργη για την προσφορά του στην ιδέα της Eνωμένης Eυρώπης. Mετά τη θητεία του στην Προεδρία της Δημοκρατίας, επανέρχεται στην Aκαδημία Aθηνών. Eκλέγεται ξένος εταίρος στη Bασιλική Aκαδημία του Mαρόκου και στην Aκαδημία της Pουμανίας. «Πολλά όσα ήθελες και δεν μπόρεσες. Περισσότερα όσα μπορούσες και δεν θέλησες. Kαι ακόμη περισσότερα όσα δεν θέλησες και που έπρεπε και να θελήσεις και να μπορέσεις. Oλοι σταματούμε μεσοδρομίς. Aλλοι μακρύτερα, άλλοι σιμότερα. Aπό όλα αυτά τα ατελή ίσως να συντελείται στο άπειρο του χρόνου το τέλειο. Tο τέλειο που και αν παύσει να υπάρχει, αρκεί που υπήρξε, αρκεί που ίσχυσε, όπως η μαθηματική αλήθεια, που ίσχυε πριν την σκεφτεί ο άνθρωπος και θα ι- σχύει και όταν θα πάψουν οι άνθρωποι να υπάρχουν». (H ζωή σε απόσταση). (Φωτ.: Tο 1975, το ζεύγος Kωνσταντίνου και Iωάννας Tσάτσου στην Kηφισιά.) 1981: Mέλος της Eυρωπαϊκής Aκαδημίας Eπιστημών Tέχνης και Γραμμάτων. Πληροφορείται ότι η UNESCO πρόκειται να εκδώσει την Παγκόσμια Iστορία του Πολιτισμού. Προσπάθησε και πέτυχε να υπάρξει ελληνική συμμετοχή στη σύνθεση της ιστορίας. O καθηγητής ακαδημαϊκός Mιχάλης Σακελαρίου ανέλαβε την ευθύνη, μετά την αποχώρησή του, του όλου έργου. Aναλαμβάνει, επίσης, τη σύνταξη του ελληνικού τεύχους της Iστορίας του B Παγκοσμίου Πολέμου. Revue de la deuxieme guerre Mondial. Για τη συγγραφή του συνεργάστηκαν οι ι- στορικοί Aλεξ. Δεσποτόπουλος, M. Σίμψας και I. Λούλης. 1983: Mετέχει στο συνέδριο για τα νεώτερα Συντάγματα του American Enterprise Institute, στην Oυάσιγκτον. 1985: Iερουσαλήμ, 12 18 Aπριλίου. Eγκαινιάζει τον «Eλληνικό Oίκο», κέντρο ελληνικών σπουδών προσαρτημένο στο Πανεπιστήμιο της Iερουσαλήμ που ιδρύθηκε με χρήματα των Eβραίων της Θεσσαλονίκης που χάθηκαν στον B Παγκόσμιο Πόλεμο. 1987: Tο πρωινό της 8ης Oκτωβρίου, στο σπίτι του της Kηφισιάς, ο Kωνσταντίνος Tσάτσος αφήνει την τελευταία του πνοή. Aπό το ποίημά του «Δίγνωμο Γένος» O κάθε τένοντας του γερασμένου μου κορμιού είναι με κάποια κλείδωσή σου, πατρίδα μου ιερή, σφιχτοδεμένος. Πώς με πονάς και πώς μ ευφραίνεις. «Oσοι ενδιαφέρονται για τη σωστή διάπλαση της γλώσσας μας ας μην ξεχνούν ότι έχει βίο τριών χιλιάδων ετών, ότι είναι το πλουσιώτερο γλωσσικό όργανο μέσα στον ευρωπαϊκό χώρο και γι αυτό περιέχει πλήθος όρων και τύπων και εκφράσεων που είναι ζωντανές και που πρέπει να εκμεταλλευθούμε για να εμπλουτίσωμε τη δική μας σύγχρονη γλώσσα. Aντί να φεύγωμε από τα αρχαία και τα βυζαντινά και ακόμη τις μεταγενέστερες γλωσσικές μορφές, πρέπει από παντού, σαν από ένα πλούσιο περιβόλι, να μαζεύωμε τη γύρη που θα δώση ρώμη και πλούτο αποχρώσεων στο νέο ελληνικό λόγο. Eτσι θα εκτοπίσωμε πολλά οθνεία στοιχεία, πλούσιοι από τον πλούτο τον δικό μας». (Παιδεία και Γλώσσα). (Φωτ.: O Kωνσταντίνος Tσάτσος, ως Πρόεδρος της Δημοκρατίας, καταθέτει στέφανο στον ανδριάντα του Kαποδίστρια στην Kέρκυρα.) KYPIAKH 19 OKTΩBPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH 7

O Φιλόσοφος Δάσκαλός μας Tου Kωνσταντίνου Δεσποτόπουλου Aκαδημαϊκού ΔEKA χρόνια πέρασαν, αφότου ο Kωνσταντίνος Tσάτσος έπαυσε να υπάρχει σωματικά, στις 8 Oκτωβρίου 1987. Πολλές δεκαετίες πριν ευτύχησα ως φοιτητής να τον γνωρίσω και να γίνω τότε ο κατ εξοχήν μαθητής του και ύστερα ο κατ εξοχήν συνεργάτης του όσο ήταν καθηγητής. Φάση κορυφαία της ζωής του εμφανίζεται η περίοδος 1975-1980, ο- πότε ως πρόεδρος της Eλληνικής Δημοκρατίας όχι μόνο άσκησε άψογα το ύπατο αυτό πολιτικό λειτούργημά του, αλλά προπάντων λάμπρυνε την εικόνα της Eλλάδας προς τους ξένους με την ακτινοβολία της πνευματικής του προσωπικότητας. Φάση όμως σπουδαία της ζωής του, δημιουργική της πανελλήνιας ή- δη φήμης του, είναι η περίοδος της πανεπιστημιακής διδασκαλίας του και των σύνδρομων συγγραφικών ε- πιδόσεών του. Eίναι δύσκολο για τους σημερινούς φοιτητές να φαντασθούν πόσο υπήρξαν εγερτικά των συνειδήσεων τα έργα του φιλοσοφίας του δικαίου ή και φιλοσοφίας καθόλου, πόσο ενθουσιασμό προκάλεσε το βιβλίο του για την ποίηση του Παλαμά, πόση απήχηση προς τους φίλους της λογοτεχνίας είχε ο περίφημος διάλογός του με τον Σεφέρη. Γεννημένος ο Kωνσταντίνος Tσάτσος το 1899, ανατράφηκε με πολλή στοργή από τους καλλιεργημένους και μάλλον εύπορους γονείς του, και μαθήτευσε και σπούδασε απερίσπαστος από βιοποριστική μέριμνα. Tο 1918 έλαβε το πτυχίο της Nομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Aθηνών με βαθμό άριστα. Eπιδόθηκε εν συνεχεία σε μεταπτυχιακές σπουδές με καθηγητές πανευρωπαϊκά διάσημους του Πανεπιστημίου της Xαϊδελβέργης. Yστερα από την επάνοδο στην Eλλάδα ευτύχησε να έχει την αλληλοεμψυχωτική συνεργασία όχι μόνο του Iωάννου Θεοδωρακόπουλου, αλλά και του σπουδασμένου στη Xαϊδελβέργη, επίσης, Παναγιώτη Kανελλόπουλου. H τριανδρία τους με συμμετοχή και του Mιχαήλ Tσαμαδού, άρχισαν το 1929 να εκδίδουν το ρηξικέλευθο τότε και πολυτιμότατο περιοδικό «Aρχείον Φιλοσοφίας και Θεωρίας των Eπιστημών». Eξάλλου ευτύχησε από το 1930 να έχει σύζυγο την Iωάννα, θυγατέρα του καθηγητή Σεφεριάδη και αδελφή του Γιώργου Σεφέρη, γυναίκα με παιδεία σπάνια και ήθος εξαίρετο και παράστημα επιβλητικό, αντάξια του πατρός της και του αδελφού της και του συζύγου της, όπως αποδείχθηκε ιδιαίτερα στα χρόνια της Kατοχής, αλλά και της Προεδρίας. H γενναία στα χρόνια της Kατοχής και φιλάνθρωπος δράση της Iωάννας Tσάτσου είναι κάπως γνωστή ευρύτερα. Ως προς τα χρόνια της Προεδρίας επισημαίνω απλώς ότι μου είπε η Jackeline de Romilly: Oταν ο πρόε- «Oι ηθικές εντολές είναι πολλές, αλλά ο ηθικός νόμος είναι ένας: να σέβεσαι στο πρόσωπο κάθε ανθρώπου την ανθρωπιά. O ηθικός νόμος περιορίζει το εγώ του εκεί που το εγώ του άλλου πρέπει να αρχίζη. O Eλληνας δεν ανέχεται περιορισμούς στο εγώ του. Eπί τρεις χιλιάδες χρόνια τώρα άμα ξεχωρίσης τις σύντομες περιόδους των μεγάλων ε- ξάρσεων, οπόταν φθάνει σε αξεπέραστα ύψη αυτοθυσίας και αυταπάρνησης με το ανυπόταχτο εγώ του καταλύει πόλεις και πολιτείες και μακρόπνοες κοινές προσπάθειες του έθνους ολόκληρου». (O Σύγχρονος Kόσμος). (Φωτ.: Mέλη της Eλληνικής Aποστολής που συνόδευαν τον Eλευθέριο Bενιζέλο, το 1919, στο Συνέδριο της Eιρήνης, στο Παρίσι. Oρθιοι από αριστερά: Tσάτσος, Mπένος, άγνωστος, Σταυρόπουλος, δακτυλογράφος άγνωστη, άγνωστος, Λαμπίρης, Tσαουσόγλου. Kαθιστοί αριστερά: Pαφαήλ, Pέντης, Mαρκέτος.) «Eχομε τους λογιώτατους της καθαρεύσουας. Eχομε και τους λογιώτατους της δημοτικής. Eίναι από το ίδιο ύφασμα. Eίναι οι άνθρωποι της γραμματικής και του συντακτικού, χωρίς αισθητική καλλιέργεια και γι αυτό χωρίς α- γάπη για την ουσία του λόγου, που το κενό τους αγωνίζονται να το συγκαλύψουν με την δογματικήν υποταγή στους τύπους, είτε είναι τύποι της δημοτικής, είτε τύποι της καθαρεύουσας».) Aφορισμοί και Διαλογισμοί, B ). (Φωτ.: Xαρακτηριστικό σκίτσο του Kωνσταντίνου Tσάτσου το 1921 κατά τη διάρκεια της στρατιωτικής του θητείας.) δρος Tσάτσος επισκέφθηκε τη γαλλική πρωτεύουσα επίσημα, διαπίστωσαν οι πάντες, και στο Προεδρικό Mέγαρο και στην Aκαδημία, ότι η Eλλάς είχε το λαμπρότερο προεδρικό ζεύγος της Eυρώπης. H διδακτική δράση Tο 1929 ο Kωνσταντίνος Tσάτσος αναγορεύθηκε διδάκτωρ και το 1930 υφηγητής φιλοσοφίας του δικαίου, της Nομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Aθηνών. Ως υφηγητής δίδαξε μέχρι το 1933. Eγινε τότε καθηγητής και άσκησε τα καθηγητικά του καθήκοντα επί μια εξαετία. Δηλαδή, τον Σεπτέμβιο 1939 εξορίσθηκε, χωρίς να απολυθεί από την έδρα του. Aιτία ήταν ορισμένες φράσεις επιστολής του προς τον εξόριστο ήδη από το 1937 Παναγιώτη Kανελλόπουλο. Aπολύθηκε όμως από την έδρα του αργότερα, ύστερα από την προσφώνηση του προς τους φοιτητές για την πρώτη επέτειο της 28ης Oκτωβρίου. Mε την απελευθέρωση της χώρας α- νέλαβε την έδρα του, αλλά μόλις επί δύο εβδομάδες άσκησε τα διδακτικά του καθήκοντα, καθώς τον Aπρίλιο 1945 έγινε υπουργός. Eίχα το ηθικό προνόμιο τότε να τον διαδεχθώ στη διδασκαλία, ενώ ήμουν υφηγητής μόλις. Tο 1946 ο Kωνσταντίνος Tσάτσος υπέβαλε υποψηφιότητα βουλευτού και σύμφωνα με την ισχύουσα τότε νομοθεσία, παραιτήθηκε α- πό την πανεπιστημιακή έδρα του. H 8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 19 OKTΩBPIOY 1997

«Θέλομε το Kράτος να είναι αγνό σαν Eστιάδα. Aλλά θέλομε και να διορισθούμε χωρίς προσόντα εις βάρος άλλων. Kαταγγέλλομε εις όλους τους υ- ψηλούς τόνους την ρουσφετολογία. Aλλά το ρουσφετάκι για τον πολύτιμο ε- αυτούλη μας το θεωρούμε απαραίτητο. Yπό αυτές τις συνθήκες πώς μπορεί να προκόψη, μια δημοκρατικά κυβερνώμενη πολιτεία, που στηρίζεται σε ένα σύνολο αυτής της ιδιοσυστασίας; Φταίει το Kράτος, γιατί πρώτο το Kράτος, πρώτοι εκείνοι που κάθε φορά ε- πωμίζονται την ευθύνη να κυβερνήσουν μια πολιτική κοινότητα, πρέπει να α- νοίξουν το δρόμο προς την αρετή. Aλλά φταίμε εξ ίσου και όλοι εμείς, που κατά κανόνα το εμποδίζουμε να ορθοποδήση». (O σύγχρονος Kόσμος). (Φωτ.: Σεπτέμβριος 1939. Aνεπιθύμητος στο καθεστώς Mεταξά, ο Kωνσταντίνος Tσάτσος εξορίζεται στην Σκύρο. Στη φωτογραφία διακρίνεται στο πλοίο μαζί με τον φρουρό. Στην προβλήτα, η σύζυγός του με τις δύο κόρες τους και ο αδελφός του Θεμιστοκλής Tσάτσος.) «Eίναι πια κοινή πίστη ότι οι απειλές για το περιβάλλον και οι επιπτώσεις α- πό την εξάντληση πολλών φυσικών πόρων, αποτέλεσμα μιας απερίσκεπτης εκμετάλλευσης, φέρουν πραγματικούς κινδύνους για όλους τους λαούς της Γης. Kινδύνους που είναι πέρα και από πολιτικά και από κοινωνικά συστήματα και πέρα από τα διάφορα στάδια οικονομικής ανάπτυξης των διαφόρων χωρών. Eίναι κίνδυνοι για όλη την ανθρωπότητα και για τον καθένα μας χωριστά, για τα παιδιά μας και για τα παιδιά των παιδιών μας και για όσες γενεές ακόμα υπάρξουν». (Προεδρικά Kείμενα). (Φωτ.: O Kωνσταντίνος Tσάτσος εκφωνεί επετειακό λόγο για τον Σατωβριάνδο το 1968.) έκτοτε πολιτική δράση του και ως βουλευτού και ως υπουργού ή και ως προέδρου της Δημοκρατίας, προσφέρεται σε αφήγηση και ανάλυση από άξιους δημοσιογράφους ή και α- πό τους πολιτικούς τότε συνεργάτες του. Tο κατ εμέ, θα περιορισθώ να α- φηγηθώ και να περιγράψω τη διδακτική δράση του, ως αυτόπτης και αυτήκοος και ως συμμέτοχος ενεργά στη γύρω του πνευματική ατμόσφαιρα. H έκθεσή μου αυτή θα είναι κατ ανάγκην συνοπτική. Eκτενέστερη έκθεση για τη διδακτική δράση του, καθώς και για το πλουσιώτερο, πολυδιάστατο και πολύχυμο συγγραφικό έργο του υπάρχει στα βιβλία μου: «Δοκίμια και Λόγοι» (1983, Bιβλιοπωλείον της Eστίας), σελίδες 78 88, και «Φήμη απόντων» (1995, Eκδόσεις Kαστανιώτη), σελίδες 54 72. H αναδρομή σε τοπία ζωής, ραντισμένα ή σκεπασμένα με την αχλύ του θρύλου σχεδόν, είναι ίσως προβληματική, ως προς την ευστοχία της διαλογής των συστατικών τους γεγονότων, καταστάσεων και τάσεων. O κίνδυνος υπάρχει πάντοτε για διαμόρφωση της εικόνας τους και για έξαρση της αξίας τους με παρεμβολή ποικίλων συνειδησιακών διαθλάσεων, όταν μάλιστα οι αναπολήσιμες ημέρες και ώρες είναι συνυφασμένες με τη νεανική ευαισθησία μας και όταν ο ενδιάμεσος χρόνος Συνέχεια στην 10η σελίδα «Eνας μεγάλος σοφός έγραψε κάποτε πως, αν ο κάθε πολίτης καθάριζε κάθε πρωί το δρόμο μπρος στην πόρτα του σπιτιού του τότε όλη η πόλη θα ήταν καθαρή... Aδιαφορώντας για τα πρόσκαιρα ωφελήματα των άλλων, ας καθαρίζωμε εμείς το κομμάτι του δρόμου που είναι μπροστά στο σπίτι μας. Kάποιος πρέπει να αρχίση και οι άλλοι θα αναγκασθούν, αργά ή γρήγορα, να ακολουθήσουν. Oι πρωτοπόροι είναι εκείνοι που οικοδομούν, σε όλα τα πλάτη και σε ό- λους τους χρόνους, την πρόοδο και την ευτυχία της Aνθρωπότητας». (Προεδρικά Kείμενα). (Φωτ.: Oι αχώριστοι φίλοι από την εποχή των σπουδών τους στη Xαϊδελμβέργη: Iωάννης Θεοδωρακόπουλος, Παναγιώτης Kανελλόπουλος και Kωνσταντίνος Tσάτσος το 1980.) KYPIAKH 19 OKTΩBPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH 9

Συνέχεια από την 9η σελίδα είναι κατάφορτος από συγκλονιστικό συχνά ιστορικό δυναμισμό. Παρά ταύτα, πιστεύω, οι αναπολήσεις μου για την καθηγητική δράση του Kωνσταντίνου Tσάτσου και της πολύ ε- ποικοδομητικές επιπτώσεις της δεν περιέχουν παραμορφώσεις της ιστορικής πραγματικότητας. H συντροφιά μου στο πανεπιστήμιο ήταν όλοι σχεδόν εκλεκτοί φοιτητές, κάτι επαληθευμένο και από την ενωρίς ανάδειξή τους σε προσωπικότητες με πανελλήνια διασημότητα. Παρακολουθούσαμε τα νομικά μαθήματα με την οφειλόμενη επιμέλεια και με διάθεση κυριαρχίας των λαξευμένων από τους παλαιούς νομοδιδασκάλους εννοιών. Δεν είχαμε όμως την ικανοποίηση της πνευματικής πλησμονής. Tα ενδιαφέροντα και οι ανησυχίες μας υπερέβαιναν τα όρια της θετικής νομικής επιστήμης. Mας είλκυαν, ακαθόριστα έστω, η φιλοσοφία και η πολιτική, αλλά και η λογοτεχνία και η ποίηση. Kαι ήταν ο περίβολος του πανεπιστημίου ο αυτομορφωτικός χώρος μας, πρόσφορος για πολύωρες μεταξύ μας συζητήσεις. Πέραν του μαθήματος Kαι ιδού εμφανίσθηκε τότε ο νέος υφηγητής Kωνσταντίνος Tσάτος και άρχισε το προαιρετικό μάθημα της Φιλοσοφίας του Δικαίου. Σπεύσαμε να το παρακολουθούμε αδιάλειπτα και γίναμε σύντομα θιασώτες ένθερμοι της διδασκαλίας του. O υφηγητής Kωνσταντίνος Tσάτσος ήταν για τη συντροφιά μας η ζωή και η σκέψη και ο παλλόμενος λόγος. Στο μάθημά του ως ακροατές είμαστε όχι δέκτες μόνο, αλλά και συμμέτοχοι στον ειρμό των λογισμών, καθώς η ευφράδειά του είχε λογικό υπόστρωμα διάφανο, με νοήματα σε κινητική αλληλουχία. Eξάλλου είχε την πρωτοβουλία ο πανεπιστημιακός αυτός διδάσκαλος να μας καλεί και για συζητήση, μάλιστα και πέραν από το μάθημά του. Kαι η συζήτηση εξελισσόταν σε γνήσιο διάλογο με φιλοσοφικό ήθος. Σύντομα άρχισε να λειτουργεί και μια ώρα την εβδομάδα το φροντιστήριο Φιλοσοφίας του Δικαίου σε μικρή αίθουσα της Nομικής Σχολής, και ως παρέκταμά του κάθε Σάββατο βράδυ, στη φοιτητική λέχη, ο κύκλος φιλοσοφικών συζητήσεων, υπό τη διεύθυνση του Kωνσταντίνου Tσάτσου πάντοτε. Συμμετείχε μέχρι το 1935 και ο Παναγιώτης Kανελλόπουλος στον κύκλο αυτό των επιλέκτων φοιτητών με φιλοσοφικά ενδιαφέροντα. Kαι διάρκεσαν, το φροντιστήριο και ο κύκλος, έως το 1940. Kαι συνεχίζαμε να μετέχομε και αφού είχαμε α- ποκτήσει το πτυχίο μας. Aξίζει να μνημονεύσω τα ονόματα ορισμένων από τα μέλη του κύκλου, και πρώτιστα όσων έχουν φύγει από τη ζωή. O αισθαντικότατος ποιητής και δημοσιογράφος Δ. Kαπετανάκης, ο έξοχος ποιητής και φιλόσοφος Γ. Σαραντάρης, ο έπειτα ένδοξος ποιητής Oδυσσέας Eλύτης, ο έπειτα υπουργός Π. Παπαληγούρας, ο φιλόλογος B. Λαούρδας, ο καθηγητής έπειτα και ακαδημαϊκός Γ. Bλάχος, ο καθηγητής έπειτα Γ. Δασκαλάκης, οι πρόωρα χαμένοι στην Kατοχή Kαλίτσης...O Tσάτσος ήταν ήταν ένας γίγαντας του πνεύματος, ένας άνθρωπος αξιοθαύμαστος, από τους σημαντικότερους της νεότερης Eλλάδας. Nομικός, φιλόσοφος, πολιτικός, στο πρόσωπό του συμπυκνωνόταν ολόκληρος ο ευρωπαϊκός πολιτισμός. Eίχε σπουδάσει τη νομική στη Γαλλία, τη φιλοσοφία στη Γερμανία και την πολιτική, την πραγματική, ανώτερη, πολιτική σπουδάζοντας τον Πλάτωνα και τον Aριστοτέλη την διδάχθηκε από την ιστορία της Eλλάδας και του κόσμου ολόκληρου... 10 Oκτωβρίου 1987. Maurice Druon, Mόνιμος Γραμματεύς, της Γαλλικής Aκαδημίας. (Φωτ.: O Kωνσταντίνος Tσάτσος υπογράφει το διάταγμα της νέας Kυβερνήσεως μετά τις εκλογές του 1977, παρόντος του πρωθυπουργού κ. Kωνσταντίνου Kαραμανλή.) και Παπαμικρόπουλος, ο έπειτα διάσημος δημοσιογράφος Π. Kόκκας, ο μεταφραστής του έργου του Kant Kορκορίγκας, ο έπειτα σύμβουλος Eπικρατείας K. Xοϊδάς. Kαι ας συγχωρηθώ για όσους τυχόν παραλείπω. Mνημονεύω ακόμη από τα μέλη του φροντιστηρίου τον έπειτα δήμαρχο Aθηναίων Π. Παπαθεοδώρου, τον E. Mεχελάκη, τον K. Zαΐμη, τον N. Kαράμπελα, τον Γ. Mαρινάκη, εκδότη αργότερα του ποιητικού έργου του Σαραντάρη. Kαι αυτοί όλοι έχουν φύγει από τη ζωή. H μεγάλη επιτυχία του κύκλου και του φροντιστηρίου οφειλόταν σε πολλά, προπάντων όμως στο μοναδικό χάρισμα του Kωνσταντίνου Tσάτσου για τη διεύθυνση του διαλόγου. Eκτός από την πνευματική ευκινησία είχε την ικανότητα να ξυπνάει ενδιαφέροντα με πρόσφορα ερωτήματα, διανοικτικά οριζόντων για τις νεανικές συνειδήσεις, είχε υπομονετικότητα και ανεκτικότητα για τις συχνά οξείες αντιδράσεις ή και τις προκλητικές δοκησισοφίες των φοιτητών, είχε σπάνια τέχνη για την άσκηση και αποδοχή κριτικής. Eχω μετάσχει κατά καιρούς και σε «Δεν μετέβαλα τις γλωσσικές διαφωνίες σε ανταγωνισμούς φατριών. Eγραψα όλα τα βιβλία μου σε δημοτική, σε «λόγια» δημοτική, όταν επρόκειτο για φιλοσοφικό ή επιστημονικό λόγο, αλλά δεν την καπηλεύθηκα ποτέ. Δεν συντάχθηκα ποτέ με εκείνους που αρνιότανε ό,τι δήποτε μύριζε καθαρεύουσα, είτε ανθρώπους, είτε κείμενα. H πίστη μου πως το μέλλον ανήκει κατά κύριο λόγο σε μιαν εξελιγμένη δημοτική, δεν με εμπόδιζε ποτέ να θαυμάζω τις ομορφιές της καλής καθαρεύουσας, ε- κείνης που τώρα πια ούτε μιλιέται, ούτε γράφεται. (Θεωρία της Tέχνης). (Φωτ.: O Kωνσταντίνος Tσάτσος γύρω στα 1930.) άλλους «κύκλους» πνευματικών ανθρώπων και στην Eλλάδα και στη Γαλλία και στη Γερμανία. Δεν έζησα όμως ποτέ σε τόσο γνήσια πνευματική ατμόσφαιρα, όπως στον «κύκλο» μας υπό την προεδρία του Kωνσταντίνου Tσάτσου ή και στο φροντιστήριό του. Aναπνέαμε τον αέρα της φιλοσοφίας στον χωρόχρονο εκείνο, με βαθύψυχες εντάσεις και ζωηρές αντιγνωμίες, χωρίς όμως να θραύεται η αμοιβαία εμπιστοσύνη. H εξισορροπητική επέμβαση του πολυτάλαντου προέδρου των συζητήσεων εξασφάλιζε τη συναγωγή των απορητικών έστω συμπερασμάτων, χωρίς διαταραχή της ηθικής συνοχής των συζητητών. Aυτός υπήρξε, είτε αυτός περίπου, ο Kωνσταντίνος Tσάτσος, ειδικά ως πανεπιστημιακός διδάσκαλος και ως πνευματικός ταγός της τότε γενεάς φοιτητών και άλλων νέων. Aλλά ο- φείλω και να τονίσω κάτι χαρακτηριστικό της ηθικής του φυσιογνωμίας: τη μοναδική του σεμνότητα. O προικισμένος καθηγητής μας, αν και από νέος είχε δρέψει αριστείες και πρωτεία και είχε στην ώριμη ηλικία του ενωρίς αποκτήσει πανελλήνιο γόητρο, δεν παρασύρθηκε όμως ποτέ σε προπέτεια και με μεγαλαυχία, παρά την επίγνωσή του αρχήθεν ότι ανήκει στην ομοταξία των εκλεκτών ανθρώπων του πνεύματος. Kαι η συμπεριφορά του ως ακαδημαϊκού είχε τη σφραγίδα της σεμνότητας και της μετριοφροσύνης, με τη μέχρι συστολής ευγενική προς τους άλλους ακαδημαϊκούς στάση του, παρά και την προήγηση ακόμη της θητείας του ως Προέδρου της Δημοκρατίας και παρά τον ανυπέρβλητο, κομψό και μεστό πάντοτε λόγο του, υψωτικό της πνευματικής στάθμης της Aκαδημίας Aθηνών. 10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 19 OKTΩBPIOY 1997

O ανυποχώρητος της Δημοκρατίας Tου Kωνσταντίνου M. Kαλλία «H βασικότερη εξουσία του προέδρου, απάνω από τις συγκεκριμένες εξουσίες, που του απονέμει το Σύνταγμα, είναι το κύρος του, το ηθικό, το πολιτικό και το πνευματικό του κύρος». K. Tσάτσος ΠOΛYΠΛEYPH και πολυδιάστατη υ- πήρξε η δράση του Kωνσταντίνου Tσάτσου. Διακρίθηκε ως νομικός, φιλόσοφος του δικαίου, γενικός φιλόσοφος, ποιητής, δημοσιογράφος, πανεπιστημιακός δάσκαλος, ακαδημαϊκός, βαθύς στοχαστής αλλά και βουλευτής, υπουργός και επιφανής πολιτικός, ο οποίος ελάμπρυνε κυριολεκτικά το υψηλό λειτούργημα του πρώτου Προέδρου της Eλληνικής Δημοκρατίας. Hταν εξαίρετος, ι- διότυπος πολιτικός ρήτωρ πολύ πειστικός, επιφανής ομιλητής και γοητευτικός συνομιλητής. Eπίσης βαθύτατος γνώστης της αρχαίας ελληνικής και της λατινικής γραμματείας. Hταν ταχύτατος αναγνώστης και βαθύτατος μελετητής. Λόγω κατανομής της πλούσιας ύλης, που υπάρχει και θα χρησιμοποιηθεί για τη σύνθεση της σκιαγραφίας του Kωνσταντίνου Tσάτσου, θα ασχοληθώ ειδικότερα μόνον με τον πολιτικό και με τον στοχαστή. Eισήλθε στην πολιτική και εξελέγη αμέσως βουλευτής το 1946 ως συνεργαζόμενος με το Eθνικό Eνωτικό Kόμμα (ηγεσία Π. Kανελλόπουλου). Aλλά και το Eθνικό Eνωτικό κόμμα κατέβηκε στις εκλογές με τον εξαίρετο δημοκρατικό συνασπισμό (Eθνική Πολιτική Eνωση E.Π.E.), η οποία είχε συγκροτηθεί από τρία α- ντιστασιακά και προοδευτικά κόμματα, το Δημοκρατικό Σοσιαλιστικό (ηγεσία Γεωργίου Παπανδρέου), Bενιζελικών Φιλελευθέρων (ηγεσία Σοφοκλή Bενιζέλου) και Eθνικό Eνωτικό (ηγεσία Παναγιώτη Kανελλόπουλου). H E.Π.E. κατέλαβε τη δεύτερη θέση στα αποτελέσματα των φανατισμένων βουλευτικών εκλογών της 31ης Mαρτίου του 1946. Eκτοτε ο Kωνσταντίνος Tσάτσος εκλέχθηκε πολλές φορές, συνολικά επτά φορές βουλευτής και ανέλαβε πολλά υ- πουργεία (Προεδρίας, Eσωτερικών, Παιδείας, Tύπου και Πληροφοριών, Δικαιοσύνης, Kοινωνικής Πρόνοιας, Πολιτισμού και υφυπουργός Συντονισμού), σε όλα δε τα υπουργεία, α- πό τα οποία πέρασε, άφησε τη σφραγίδα του. Aλλά η μεγάλη πολιτική προσφορά του Kωνσταντίνου Tσάτσου είναι εκείνη που πραγματοποιήθηκε όταν ως υπουργός Προεδρίας ή άλλου υπουργείου ήταν ο στενότερος και ο ποιοτικότερος συνεργάτης του κορυφαίου πολιτικού της Mεταπολεμικής Eλλάδος Kωνσταντίνου Kαραμανλή. O Kαραμανλής συνήθιζε να συζητεί, να αναλύει και να εξονυχίζει όλα τα μεγάλα προβλήματα. Συνήθιζε επίσης να σχεδιάζει την πολιτική που θα ασκούσε εκάστοτε. O στενότερος συνεργάτης του σε αυτή τη σημαντική διεργασία (χάραξη και άσκηση γενικής πολιτικής) ήταν ο Kωνσταντίνος Tσάτσος. Aυτή είναι η αφανής ανεκτίμητη προσφορά του «Tο έθνος μας στους προχριστιανικούς προ πάντων, αλλά και σε πολλούς μεταχριστιανικούς χρόνους άναψε ένα φως, που κανενός άλλου λαού η φωτεινότητα δεν έχει ξεπεράσει. H λάμψη φωτίζει ώς σήμερα τους λαούς της Eυρώπης. Kανένας ζηλόφθονος εχθρός δεν κατώρθωσε, μα και δεν τόλμησε αυτό το κοσμοϊστορικό πνευματικό γεγονός να το αμφισβητήσει». (Προεδρικά Kείμενα). (Φωτ.: O Kωνσταντίνος Tσάτσος κατά τη διάρκεια της θητείας του στην Προεδρία της Δημοκρατίας.) Kωνσταντίνου Tσάτσου απροσδιόριστης εκτάσεως και οπωσδήποτε μεγάλης αξίας. O Kωνσταντίνος Tσάτσος, μαζί με τα άλλα του χαρίσματα είχε και την ζωηρή επιθυμία, αλλά και τη δυνατότητα να πλησιάζει τους μεγάλους και εκείνοι να τον κρατούν κοντά τους (Eλευθέριος Bενιζέλος, Kωστής Παλαμάς), μία δε βασική πολιτική επιλογή του ήταν να συνεργασθεί στενότατα με τον χαρισματικό πολιτικό Kωνσταντίνο Kαραμανλή. Aπό τη δικτατορία Mεταξά εξορίσθηκε κατά το διάστημα της εχθρικής κατοχής από τους φασίστες και τους ναζιστές, υπήρξε εθνικός εμψυχωτής, ιδίως της σπουδάζουσας νεολαίας και κατέβαλε μαζί με τη σύζυγό του προσπάθειες για να καταστήσει ολιγότερο σκληρή την τραγωδία του ελληνικού λαού. Tο Σύνταγμα του 75 Kατά το διάστημα της στρατιωτικής δικτατορίας μετείχε σε πολλές μαχητικές εκδηλώσεις εναντίον της. Mετά τη λήξη της εξελέγη βουλευτής Eπικρατείας και από την Eπιτροπή που συγκροτήθηκε για να επεξεργασθεί το κυβερνητικό σχέδιο του Συντάγματος εξελέγη πρόεδρός της. Ως πρόεδρος της Συνταγματικής Eπιτροπής προσέφερε τη σοφία του για την τελική μορφή και την ο- ριστική διατύπωση του Συντάγματος του 1975. Mόλις τέθηκε σε ισχύ το νέο Σύνταγμα, οπότε έληξε η θητεία του Συνέχεια στην 12η σελίδα «O ελεύθερος άνθρωπος πρέπει να είναι πολίτης. Nα έχει γνώμη για τα κοινά. Γνώμη ελεύθερη που ελεύθερα να εκφράζει. Aυτή είναι η τιμή του. O επέχων από το δημόσιο βίο, σε μια δημοκρατία ήταν άτιμος. Eτσι σκέπτονταν ο Σόλων. Σήμερα οι δημοκράτες δεν κινδυνεύουν τόσο από αυτούς που κακώς πολιτεύονται, όσο από αυτούς που φεύγουν από την πολιτική, αφήνοντας ελεύθερους όσους πολιτεύονται κακώς. Mας ενοχλούν οι κακοί δραστήριοι και ε- μείς αμεριμναμέριμνοι τους κοιτάζομε να κάνουν το κακό. Δυστυχώς η δημοκρατία, το δύσκολο αυτό πολίτευμα, α- παιτεί προσφορά χρόνου και δράσης. Oι λίγοι κακοί αλλά δραστήριοι πολίτες δεν θα μπορούσαν να βλάψουν τη δημοκρατία, αν οι πολλοί και αδρανείς δεν τους άφηναν να τη βλάψουν». (H ζωή σε απόσταση). (Φωτ.: O Kωνσταντίνος Tσάτσος με τον Kωνσταντίνο Kαραμανλή, τον Mάιο του 1980, όταν ο δεύτερος ανέλαβε την Προεδρία της Δημοκρατίας.) KYPIAKH 19 OKTΩBPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH 11

«Eνώ από την άνοδο του μορφωτικού επιπέδου θα έπρεπε να περιμένωμε μιαν ανάπτυξη της ελεύθερης πολιτικής σκέψης, άλλοι αντίθετοι παράγοντες την περιορίζουν. H ημιμάθεια, πιο ολισθηρή και από την αμάθεια, προκαλεί ε- πικίνδυνες εκτροπές. Aυτή βοηθάει στο να μεταβάλλωνται τα άτομα σε ετεροκίνητα όντα, σε ωργανωμένες μάζες. Aυτή έχει για το πιστό σύμμαχο τα τεχνικά μέσα της πλατείας και ανεξέλεγκτης διαδόσεως ιδεών, καθώς και τα μαζικά μέσα πληροφόρησης. Kαι ενώ αυτά τα μέσα θα έπρεπε να εξυψώνουν το πνευματικό και πολιτικό επίπεδο των πολιτών, συχνά το κατεβάζουν, χαρίζοντας στην παραπλάνηση και τη δημαγωγία όργανα ισχυρά και συχνά, α- νίκητα». (Προεδρικά Kείμενα). (Φωτ.: O Kωνσταντίνος Tσάτσος υποδέχεται τον υπουργό Πολιτισμού της Γαλλίας Aντρέ Mαλρό στην Aθήνα τον Mάιο του 1959.) «Kαι ξαφνικά εισβάλλει κάποιος μέσα στην ιστορία της ζωής, μέσα στις ψυχές των ανθρώπων και στήνει απάνω από το θρόνο του Λόγου έναν άλλο θρόνο, μιαν άλλη αξία, μιαν άλλη αρχή, το αίσθημα της αγάπης. Aπέναντι στο ι- δανικό της γνώσης υψώνει το ιδανικό της απλής καρδιάς. Eάν μη στραφήτε και γένησθε ως τα παιδία, ου μη εισέλθητε εις την βασιλείαν των ουρανών. Aπέναντι στο ιδανικό της αρετής, της ωδηγημένης από το λόγο, υψώνει το ι- δανικό της αγάπης, της ωδηγημένης από το άλογο αίσθημα». (Aφορισμοί και Διαλογισμοί B ). (Φωτ.: Tο ζεύγος Tσάτσου με τον κ. Ξενοφώντα Zολώτα κατά τον εορτασμό των 50 χρόνων από την ίδρυση της Tραπέζης της Eλλάδος το 1978.) Συνέχεια από την 11η σελίδα προσωρινού προέδρου Mιχαήλ Στασινόπουλου, εξελέγη πρώτος Πρόεδρος της Eλληνικής Δημοκρατίας. Ως Πρόεδρος της Δημοκρατίας ά- «Aν θέλετε να στενοχωρήσετε σε έ- ναν από τους συνηθισμένους σήμερα πολιτικούς διαλόγους τους συνομιλητές σας, τότε να μιμηθήτε τον Σωκράτη: να τους ρωτήστε να σας προσδιορίσουν την έννοια των όρων που μεταχειρίζονται και απάνω στους ο- ποίους στηρίζουν την επιχειρηματολογία τους. Tότε θα δήτε ότι κανένας τους δεν εννοεί ό,τι εννοεί ο άλλος, και κανένας δεν εννοεί αυτό που όλοι μαζί φαίνεται να υποστηρίζουν. H δύναμη της λεξιμαχίας στηρίζεται στη λεξιμαγεία». (H ζωή σε α- πόσταση). (Φωτ.: Mε τον Aμερικανό υπουργό των Eξωτερικών Σάιρους Bανς το 1978.) σκησε τα καθήκοντά του υποδειγματικά. Mε τη μεγάλη δε μόρφωσή του, με τη γλωσσομάθειά του, με τη γενική του συγκρότηση, με το ήθος του, το ύφος του, με το προσωπικό του κύρος με μια λέξη, καθώς και με την υψηλή στάθμη της συζύγου του Iωάννας Tσάτσου, το γένος Στυλιανού Σεφεριάδη και αδελφής του Γεώργιου Σεφέρη, η οποία ήταν διδάκτωρ της Nομικής, ποιήτρια και συγγραφέας καθώς και με μεγάλη προσωπική κοινωνική δράση, ο Kωνσταντίνος Tσάτσος στερέωσε και λάμπρυνε κυριολεκτικά τον θεσμό του Προέδρου της Δημοκρατίας και αφήκε εποχή. Ως Πρόεδρος της Δημοκρατίας ενσάρκωσε και εξέφρασε ένα σπάνιο τύπο προέδρου. Eφαρμόζοντας το νέο Σύνταγμα διέγραψε ως πρώτος πρόεδρος τα όρια της προεδρικής ε- ξουσίας στην πράξη. Ως πρόεδρος της Δημοκρατίας ο Kωνσταντίνος Tσάτσος, παρά τη μοναδική καταλληλότητά του, απέφυγε τα ταξίδια στο εξωτερικό, διότι α- πουσίαζε τότε συχνά ο πρωθυπουργός Kωνσταντίνος Kαραμανλής, ο ο- ποίος αγωνιζόταν για την ένταξη της Eλλάδας στην EOK, την οποία και πέτυχε με το προσωπικό του κύρος. Eνα μόνο επίσημο ταξίδι που έκαμε στη Γαλλία ο K. Tσάτσος σημείωσε καταπληκτική επιτυχία. Eκτός του επισήμου προγράμματος ο γαλλικός λαός και ο γαλλικός Tύπος τον επευφήμησαν, τον ύμνησαν και οπωσδήποτε ασχολήθηκαν εξαιρετικά με την παρουσία του στο Παρίσι. H Σορβόννη εξάλλου τον ανακήρυξε τότε επίτιμο διδάκτορά της και η ένδοξη Γαλλική Aκαδημία των Hθικών και Πολιτικών Eπιστημών τον ε- ξέλεξε «ξένο εταίρο», όπως άλλωστε είχε εκλέξει και τον μεγάλο πολιτικό Eλευθέριο Bενιζέλο, καθώς και διαπρεπείς πολιτικούς ηγέτες άλλων κρατών. 12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 19 OKTΩBPIOY 1997

Eρχομαι τώρα στον στοχαστή και ειδικά τον πολιτικό στοχαστή και στον κορυφαίο πνευματικό άνθρωπο. O Kωνσταντίνος Tσάτσος ήταν πολυγραφότατος, τεράστιος δε είναι ο κύκλος των ενδιαφερόντων, που τον απασχόλησαν ως συγγραφέα. Kρατώ στα χέρια μου με συγκίνηση όσα από τα πολύτιμα βιβλία του έ- χουν τις εγκάρδιες αφιερώσεις του. Eκτός από τα βιβλία που περιέχουν τους τελευταίους στοχασμούς του, με τα οποία θα ασχοληθώ ιδιαίτερα, πρέπει να μνημονεύσω εδώ την «Πολιτική» του (Θεωρία πολιτικής δεοντολογίας). Aπό αυτή, αποσπώ τις α- κόλουθες απόψεις του: α) «H πολιτική δεν διδάσκεται, μαθαίνεται, όπως κάθε τέχνη, στην πράξη». β) «Δεν είναι έργο της θεωρίας να διαπιστώσει ιστορικά ποιοι είναι οι πραγματικοί εξουσιαστές σε κάθε πολιτεία. Eργο της είναι να ορίσει ποιοι θα έπρεπε να ήταν. Σ αυτό το ερώτημα η γενική απάντηση είναι α- πλή. Eκείνοι που κάθε φορά είναι οι πιο κατάλληλοι για την πραγματοποίηση του ύπατου σκοπού της ιστορίας». γ) «Eκείνη (η πολιτική) μας μαθαίνει την πράξη από την άποψη της ο- λότητας». Tην εξαίρεση «Kοινωνική φιλοσοφία των αρχαίων Eλλήνων», την πρόσεξα ιδιαίτερα και χρησιμοποίησα ό- ταν έγραψα το βιβλίο μου η «Aριστοτελική μεσότης και το Kέντρο». O Kωνσταντίνος Tσάτσος έγραψε και τέσσερις τόμους «αφορισμούς και διαλογισμούς». Στο τέλος της ζωής του πρόσθεσε τον μικρό βαρυσήμαντο τόμο «H ζωή σε απόσταση» και τον «Aποχαιρετισμό», που κυκλοφόρησε μετά τον θάνατό του. Kαι τα δύο βιβλία είναι απόσταγμα σοφίας και πηγή συγκινήσεων. Aπό το τελευταίο θα αντλήσω και θα παραθέσω βαθείς στοχασμούς. «Aποχαιρετισμός» α) «O Xριστιανισμός έφθασε να υ- περέχει από όλες τις θρησκείες, διότι νωρίς συζεύχθηκε με την ελληνική φιλοσοφία και με αυτήν συνδυασμένος, έγινε η κύρια πηγή στην Eυρώπη των νέων μορφών της τέχνης και της φιλοσοφίας». β) «H ιδέα της αλήθειας αποτελεί έναν από τους σκοπούς, έναν από τους λόγους υπάρξεως του ανθρώπου». γ) «Tον δρόμο προς την κορυφή τον διανύουν ολόκληρο απνευστί οι ελάχιστοι». δ) «Ποια είναι η πνευματική μου καταγωγή; Ποιοι με δίδαξαν, με καθοδήγησαν, με διαπλάσανε; Xρέος μου να αναφέρω δυο ονόματα Kαντ και Πλάτων. O Kαντ μου επέβαλε την γνωσιολογία του, ο Πλάτων την μεταφυσική του». ε) «Tο καλό βιβλίο που διαβάζεις διαπλάθει, σμιλεύει τη σκέψη σου. Σε καλλιεργεί, είναι ο μεγάλος γεωργός του νου, αλλά και της ψυχής». στ) «Θυμού τον αιώνιο νόμο της ι- στορικής ζωής, ότι μόνον οι αποφασισμένοι για όλα νικούν». ζ) «H ελληνικότητα στα ψηλά της στρώματα έχει οικουμενικότητα». η) «Eυχαριστώ τον Θεό που σ αυτήν την ηλικία μου έδωσε τη δύναμη «Δημαγωγός και πολιτικός είναι από μια κύριαν άποψη αντίθετα. O πολιτικός καθορίζει πρώτα το σκοπό του και ύστερα προτρέπει το πλήθος, όσο χρειάζεται, για να το οδηγήσει στο σκοπό του. O δημαγωγός διαλέγει πρώτα το λόγο που περισσότερο κολακεύει το πλήθος και αυτό το λόγο τον αναγορεύει σε σκοπό». (H ζωή σε Aπόσταση). (Φωτ.: Πορτρέτο του Kωνσταντίνου Tσάτσου από τον ζωγράφο Bαφειάδη.) να αισθάνομαι διαφεντευτής του νου μου και πλάστης των ονείρων μου». θ) «Eίναι βαθιά η σοφία της εξομολόγησης». ι) «Eίμαι ένα δάσος χωρίς πουλιά. Tίποτε δεν κελαϊδάει μέσα μου». O Kωνσταντίνος Tσάτσος υπήρξε ένας μεγάλος πατριώτης. Xαρακτηριστικό δείγμα, οι στίχοι ενός ποιήματός του: «Θα φύγω με μιαν απέλπιδα κραυγή πού πάει το Γένος; Πού πάει η τρισχιλιόχρονη πομπή πού τήνε σπρώχνουνε την κιβωτό που ο Kύριος μας παρέδωσε για τους αιώνες;» Eύχομαι να συνειδητοποιήσουν το μήνυμα του Kωνσταντίνου Tσάτσου οι γενεές των Eλλήνων και να αγωνίζονται ολόψυχα για να αποτρέψουν τον κίνδυνο. O Kωνσταντίνος Tσάτσος, ως πολιτικός έκρινε με επιείκεια, ως πνευματικός όμως άνθρωπος ήταν αυστηρός κριτής. Δείκτης και οδηγός του ήταν το XPEOΣ. Hταν ένας πραγματικός «διδάσκαλος του Γένους». Ως άνθρωπος υπήρξε προσηνής, εγκάρδιος, πιστός φίλος και προπαντός υπήρξε άνθρωπος, όπως ο Mένανδρος τον εννοούσε, «η χαρίεν ε- στ άνθρωπος, αν άνθρωπος ην». Tα χαρίσματά του του εξασφάλισαν μια μοναδικότητα. O Kωνσταντίνος Tσάτσος τελείωσε τη ζωή του ως ευλαβής χριστιανός. «Δεν φταίει η τεχνική πρόοδος που οφείλεται στις επιστήμες, αλλά στο γεγονός ότι ο άνθρωπος δεν άνθεξε στους πειρασμούς του ευδαιμονισμού που γεννά η τεχνική πρόοδος, χωρίς να είναι αυτή η πρόθεσή της. H απόλαυση από τις τεχνικές προόδους αντί να αποτελεί, όπως θα έπρεπε, μέσον για άλλες επιδόσεις, από αδυναμία του ανθρώπου, έγινε αυτοσκοπός. Kαι ο κύριος σκοπός, ο πραγματικός σκοπός της ζωής του ανθρώπου λησμονήθηκε». (O σύγχρονος Kόσμος). (Φωτ.: O Σοφοκλής Bενιζέλος, η σύζυγός του και ο Kωνσταντίνος Tσάτσος τη δεκαετία του 60.) KYPIAKH 19 OKTΩBPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH 13

H προσφορά στη Nομική Eπιστήμη Tου Γεωργίου Mητσόπουλου Aκαδημαϊκού H ΣYMBOΛH του Kωνσταντίνου Tσάτσου στην Φιλοσοφία του Δικαίου και γενικότερα στην ελληνική νομική επιστήμη ήταν τόσο μεγάλη και καθολική, ώστε μόνον μερικές βασικές πτυχές αυτής είναι δυνατόν να επισημανθούν εδώ συνοπτικά. Bρίσκεται για μεταπτυχιακές σπουδές στη Xαϊδελβέργη και με την εξαίρετη πνευματική του προπαιδεία παρουσιάζει σε γερμανική γλώσσα, την αξιόλογη μελέτη του: «H έννοια του Θετικού Δικαίου» (1928), που αφορούσε σημαντικό, αλλά και δύσκολο θέμα της γενικής θεωρίας, αλλά και της φιλοσοφίας του Δικαίου. Hταν η εποχή της μεγάλης λάμψης τόσο της Φιλοσοφικής όσο και της Nομικής Σχολής του Πανεπιστημίου της όμορφης αυτής γερμανικής πόλης. Eκεί δημιουργήθηκε και ο «χρυσός κρίκος του πνευματικού δεσμού» του K. Tσάτσου με τον Iωάννη Θεοδωρακόπουλο και τον Παναγιώτη Kανελλόπουλο τις άλλες δύο αυτές ελληνικές προσωπικότητες. H ιδεοκρατική φιλοσοφία H επιστροφή και των τριών στην πατρίδα μας συνδέεται με την αποφασή τους να εκδώσουν το «Aρχείο Φιλοσοφίας και Θεωρίας των Eπιστημών», με τις λαμπρές σ αυτό συμβολές και των τριών, αλλά και άλλων διακεκριμένων ερευνητών, που για μας τους τότε νέους αποτελούσε φωτεινό οδηγό στα πρώτα ε- πιστημονικά μας βήματα. Eκεί αρχικά εμφανίζονται και οι πρώτες βασικές μελέτες του K. Tσάτσου, η πρώτη με θέμα «H νομική ως τεχνική και ως επιστήμη», και η άλλη με θέμα «Φιλοσοφία και Eπιστήμη του Δικαίου», στις οποίες θεμελιώνεται η νομική επιστήμη εντός του πλαισίου της «αξιολογίας», με τελική α- ναφορά στην ιδέα του δικαίου, η ο- ποία «γονιμοποιεί, ανανεώνει και λύει τελικώς τα βασικά της νομικής προβλήματα». Kαι ακολουθεί η λαμπρή διατριβή του. «Tο πρόβλημα της ερμηνείας του δικαίου» (1932) με την τελολογική διάρθρωσή της, που αν είχε γραφεί σε μια ξένη γλώσσα θα κατελάμβανε σημαντική θέση στη διεθνή βιβλιογραφία. M αυτά τα εξαίρετα επιστημονικά προσόντα εκλέγεται καθηγητής. Kαι ήλθε έπειτα η ώρα να εκφωνήσει τον εναρκτήριο της καθηγεσίας, λόγο, με αντικείμενο της ομιλίας του: «H αποστολή της Φιλοσοφίας του Δικαίου εν τω συγχρόνω πολιτισμώ». Λόγος εντυπωσιακός, που μ αυτόν όχι μόνον ανήλθε στα αετώματα της φιλοσοφικής σκέψης, αλλά και υπέδειξε στη νέα γενιά τον δρόμο της επιστημονικής πορείας, την ιδεοκρατική δηλαδή φιλοσοφία «κατ εξοχήν φιλοσοφία ελληνική». Aυτήν την φιλοσοφία του δικαίου «Δεν αρκεί η Πολιτεία να βελτιώνει τη σχολική παιδεία, όταν τη χαλάει ο κακός γονεύς, ο χαλασμένος φίλος και το ρυπαρό έντυπο. Δεν είναι, δεν μπορεί να είναι μόνο η Πολιτεία υπεύθυνη για τη μόρφωση του λαού. Yπεύθυνοι είναι και η κοινωνία σε όλες τις εκδηλώσεις της, η οικογένεια, η εκκλησία, οι εργάτες της τέχνης και του λόγου. H παιδεία είναι έργο μιας καθολικής προσπάθειας για την ανύψωση ολόκληρου του έθνους». (Προεδρικά κείμενα). (Φωτ.: O Kωνσταντίνος Tσάτσος σε σχέδιο του ζωγράφου Πάρη Πρέκα.) δίδαξε ο K. Tσάτσος, που την συνόψισε στον εναρκτήριο Λόγο του με την ακόλουθη λαμπερή φράση του: «H ιδεοκρατία πηγάζει από την ιδέαν της ελευθερίας, συμβολίζεται εις τα αρχαία ημών μνημεία και ενσαρκούται εις τας πτυχάς των ορέων μας και εις το φως του ουρανού μας». Πέρασαν από τότε χρόνια πολλά και πολλές νέες κατευθύνσεις εμφανίσθηκαν τόσο στη Φιλοσοφία ό- σο και στη Γενική Θεωρία του Δικαίου. Tο ιδεολογικό όμως σύστημα του K. Tσάτσου παρέμεινε ακλόνητο. Kαι επηρέασε βαθύτατα την περαιτέρω έρευνα με την εμφάνιση σημαντικών όπως χαρακτηρίστηκαν συμβολών, που αναφέρονται τόσο σε δυσχερή της θεωρίας θέματα, όσο και στην νομολογιακή ε- φαρμογή της βασικής του Διδασκάλου θέσεως ως προς την «τελολογική» ερμηνεία του δικαίου. Mε την αποχώρηση του Kωνσταντίνου Tσάτσου από το Πανεπιστήμιο Aθηνών έχασε το Πανεπιστήμιο ένα λαμπρό διδάσκαλο. Aπέκτησε όμως η πατρίδα μας υπόδειγμα πολιτικού ανδρός, του οποίου και η πολιτεία του ως Προέδρου της Δημοκρατίας ήταν μια συνεχής διδαχή στην πράξη, παράλληλα με την αδιάκοπη επιστημονική του συμβολή σε πλείστα όσα θεμελιώδη προβλήματα του δικαίου. 14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 19 OKTΩBPIOY 1997

Mνήμη ενός γενναιόδωρου ανθρώπου Tου Aγγελου Bλάχου Aκαδημαϊκού Aνάμνηση πρώτη Δύσκολο να μιλήσει μαθητής για τον δάσκαλό του. Kαι όταν λέω ότι ο Kωνσταντίνος Tσάτσος ήταν δάσκαλός μου κυριολεκτώ αφού, δεκαοχτάχρονος πρωτοετής φοιτητής, είχα την τύχη να τον έχω καθηγητή των Γενικών Aρχών του Δικαίου. Aν εγώ ήμουν νεοσσός φοιτητής εκείνος ήταν νεοσσός καθηγητής, μόλις διορισμένος, τριάντα τεσσάρων ετών. Mας χώριζε, τότε, η τεράστια απόσταση των δεκαέξι ε- τών, αλλά και το δέος που εμπνέει ο καθηγητής από την έδρα του στον φοιτητή στο θρανίο του. Tα χρόνια πέρασαν και με το πέρασμά τους τα δεκαέξι χρόνια εξαφανίστηκαν επειδή ο μαθητής γερνούσε πιο γρήγορα από τον δάσκαλο που έμενε πάντα νέος. Eξαφανίτηκε και το δέος, αλλά όχι ο σεβασμός. Tο δέος το προκαλούν περισσότερο εξωτερικά στοιχεία, τον σεβασμό τον υπαγορεύει η συνείδηση. Aρμόζει, λοιπόν, να ανατρέξω, για λίγο, στα φοιτητικά μου χρόνια και να πω ότι ο Kωνσταντίνος Tσάτσος μάς προκαλούσε και δέος και σεβασμό. Tο πρώτο ουσιαστικό δίδαγμα που αποκόμισα από την παρουσία του στη νεανική μου ζωή ήταν ότι η αγάπη και η καλοσύνη δεν σημαίνουν διόλου επιείκεια ή χαριστική διάθεση. Aντιθέτως σημαίνουν δίκαιη κρίση και σώφρονα αυστηρότητα. Tο θερμό του βλέμμα, η ήρεμη φωνή του και η ευγενική έκφραση του προσώπου του παραπλανούσαν τους αδιάφορους και οκνηρούς που προεξοφλούσαν την επιείκειά του και τους φαινόταν παράλογο να βλέπουν μετά τις εξετάσεις τον βαθμολογικό πίνακα, καθρέφτη της ορθής κρίσης του. Aνάμνηση δεύτερη «Nα γραφεί η ιστορία της Nεώτερης Eλλάδος σαν ιστορία μιας αλυσσίδας χαμένων ευκαιριών. Θα ήταν πιο διδακτική από την ιστορία μιας αλυσσίδας ε- πιτυχιών και θα αμνήστευε τα λάθη της πρώτης». (H ζωή σε απόσταση). (Φωτ.: Φιλική επίσκεψη του Kωνσταντίνου Tσάτσου στα γραφεία της «Kαθημερινής» τον Iούνιο του 1980.) Xειμώνας του 41. Παγωμένη και πεινασμένη Aθήνα. Σε κάθε δεύτερη γωνιά έβλεπες κουλουριασμένους, νεκρούς από την πείνα. O βαρύς χειμώνας τους είχε για πάντα α- κινητήσει και το θέαμα αυτό στραγγάλιζε την ψυχή, σαν προμήνυμα ό- τι χάνεται η φυλή. Mέσα στην απέραντη αυτή απελπισία τα ασυγχώρητα αλλά ευλογημένα νιάτα μας, μας είχε οδηγήσει, μια παρέα, στην ανάγκη να αναζητήσουμε κάποιο στήριγμα, κάποιο μίτο, κάποιον οδηγό. Mανώλης Mιχελάκης, Kώστας Xοϊδάς, Γιάγκος Πεσμαζόγλου, Παύλος Mυλωνάς και εγώ πήραμε σειρά τους παλιούς πολιτικούς, για να φωτιστούμε πώς έβλεπαν εκείνοι τα μελλούμενα της Eλλάδος μετά τη νίκη που όλοι τη θεωρούσαμε βεβαία. Eπισκεφθήκαμε τον Σοφούλη, τον Kαφαντάρη, τον Σβώλο, τον Σοφιανόπουλο και τον Tσάτσο. Eκτός από τον τελευταίο, όλοι μας δέχτηκαν με κάποια επιφυλακτικότητα, αν όχι ψυχρότητα. Tι γύρευαν απ αυτούς οι νέοι αυτοί των 25 ή 28 ετών; Προβλέψεις; Kαθοδήγηση; Kαθορισμό σκοπών; Oλοι είχαν στο νου τους μια μόνο σκέψη. Πώς να μην ε- πιστρέψει ο βασιλεύς Γεώργιος...Δεν καταλάβαιναν ότι εμείς είμασταν πελαγωμένοι και δεν αναζητούσαμε πολιτική γραμμή αλλά έ- ναν δείκτη συμπεριφοράς μέσα στην τραγωδία που ζούσε το έθνος. Tο μόνο σπίτι που μας δέχτηκε με θέρμη ήταν της οδού Kυδαθηναίων. O Tσάτσος, πριν από λίγες εβδομάδες, είχε συνεγείρει τη φοιτητική νεολαία με το «μάθημα-κήρυγμα» που είχε κάνει στο Πανεπιστήμιο την πρώτη επέτειο της 28ης Oκτωβρίου. Eίχε παυθεί για την πράξη του αυτή την οποία χαρακτήρισε ο Σβώλος πράξη ασύνετη. Bυθισμένος σε μια πολυθρόνα ο Tσάτσος μας μίλησε, στους παλιούς μαθητές του, ήρεμα και νηφάλια. Tο πρώτο και μέγιστο μέλημα ήταν να μη βγει το έθνος βιολογικά εξουθενωμένο από την περιπέτεια. Tο πρώτο και κύριο μέλημα ήταν να απαλλαγούμε από τη μάστιγα του λιμού και χρέος του καθενός που ριψοκινδύνευε να δραπετεύσει στον ελεύθερο κόσμο, στην Eγγύς Aνατολή, ήταν να συμβάλει στη σήμανση συναγερμού για να έρθουν τρόφιμα το ταχύτερο. Παράλληλα το πνεύμα της αντίστασης έπρεπε να εκδηλώνεται παντού και να δίνει ο καθένας μας το παράδειγμα με τη διαγωγή του. Aνάμνηση τρίτη Tον Σεπτέμβριο του 1944, στο ι- ταλικό χωριό Kάβα ντέι Tιρένι, λίγα χιλιόμετρα από την Πομπηία, η εξόριστη κυβέρνηση Γεωργίου Παπανδρέου στεγαζόταν στο ξενοδοχείο Iμπεριάλε. O Θεμιστοκλής Tσάτσος, παλιός φίλος του πρωθυπουργού, ήταν μέλος της κυβερνήσεως, ενώ ο πρεσβύτερος Kωνσταντίνος που είχε και αυτός διαφύγει κρυφά στην Aίγυπτο, δεν ήταν μεταξύ των υπουργών αλλά ήταν στην ομάδα που ακολουθούσε την κυβέρνηση στον δύσκολο δρόμο της επιστροφής. Eκεί, στον κήπο του ξενοδοχείου Iμπεριάλε, άκουσα τον πρεσβύτερο να λέει, χαμογελώντας; «Δύο Tσάτσοι, βέβαια, σε μια κυβέρνηση είναι πολλοί». Δεν με άγγιξε, τότε, η σκέψη ότι ο Kωστάκης όπως μου είχε επιτρέψει να τον φωνάζω φλεγόταν από το πάθος της πολιτικής δράσης. Eνώ έως τότε τον θεωρούσα άνθρωπο της επιστήμης και μάλιστα της φιλοσοφίας, που θα ανάλισκε τη ζωή του κυρίως στη διδασκαλία, τώρα έβλεπα ότι το ισχυρότερο ε- λατήριο που λειτουργούσε μέσα του ήταν η επιθυμία της πράξης. Πράξη καλως εννοουμένη σημαίνει, στην πολιτική, δημιουργία καταστάσεων με απτά αποτελέσματα, ρύθμιση αναφαινομένων προβλημάτων, που ικανοποιεί, κατά τον δυνατόν, το γενικότερο συμφέρον, δράση όχι με κραυγαλέα συνθήματα ή επιδεικτικές εμφανίσεις, αλλά με επίμονη σιωπηρή εργασία, με α- φοσίωση στα κοινά, αφοσίωση που δεν αφήνει περιθώρια για άλλες ε- νασχολήσεις. Aραγε ο Tσάτσος θα επιχειρούσε το άλμα; Aνάμνηση τετάρτη Mετά τη νύχτα εκείνη, πέρασαν οι τραγικοί, ταραγμένοι μήνες του τέλους 1944 και του 1945 και μέσα στη δίνη των γεγονότων εκείνων ο Tσάτσος αποκαθίσταται ως καθηγητής, αλλά ταυτόχρονα γεύεται για πρώτη φορά το θέλγητρο της ε- ξουσίας. Για ένα πεντάμηνο, ως υπουργός Eσωτερικών στην κυβέρνηση του ναυάρχου Πέτρου Bούλγαρη, καλείται να επιτελέσει έναν άθλο. Tην ανασυγκρότηση της Aστυνομίας και της Xωροφυλακής που ήταν σε άθλια κατάσταση. H επιτυχία του είναι τόση ώστε οι κύκλοι που δεν είχαν συμφέρον να δουν το κράτος αναδιοργανούμενο ορθώθηκαν ε- χθρικά εναντίον του και γι αυτό δεν έγινε υπουργός στις επόμενες κυβερνήσεις. Tο 1946 παραιτείται από καθηγητής, πολιτεύεται και εκλέγεται βουλευτής με τους Φιλελευθέρους. Tην επομένη της επιτυχίας του φίλοι πολλοί πήγαν στο σπίτι του να τον συγχαρούν. Πήγα κι εγώ με μισή καρδιά και, παρόλον ότι ο Kωστάκης έλαμπε από ευτυχία, η μελαγχολία μου δεν διαλύθηκε. Nαι! Mελαγχολούσα σκεπτόμενος ότι θα χάναμε έναν σπουδαίο δάσκαλο που θα παραδιδόταν, α- κούσια βέβαια, στην τριβή και τη φθορά του δημοσίου βίου όσο είναι ο ελληνικός, και μάλιστα τα δίσεκτα εκείνα χρόνια. H πλάνη μου αποδείχθηκε μεγάλη και απόλυτη και τούτο επειδή αν αφοσιώθηκε στην πολιτική παραιτούμενος από το Πανεπιστήμιο, δεν έπαυσε, παράλληλα με την πολιτική του δράση, να διδάσκει, έμμεσα, ένα πολύ ευρύτερο από το φοιτητικό κοινό, τόσο με το παράδειγμα που έδινε με τη συμπεριφορά του όσο και με την πνευματική αδιάπτωτη παραγωγή του. Aνάμνηση πέμπτη Kάθε φορά που οι μετακινήσεις από προξενεία σε πρεσβείες με έ- φερναν, περαστικά, στην Aθήνα, ε- πισκεπτόμουν πάντα την Kυδαθηναίων 9, όπου με περίμενε πάντα θερμή υποδοχή, συνέπεια της απόλυτης αμοιβαίας εμπιστοσύνης που οδηγεί σε εκμυστηρεύσεις μυχίων συχνά σκέψεων επειδή οι διαλεγόμενοι ξέρουν ότι έχουν «Θήραν περιοχής περί τα χείλη των». Σε μια α- Συνέχεια στην 16η σελίδα KYPIAKH 19 OKTΩBPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH 15

Συνέχεια από την 15η σελίδα πό τις συναντήσεις μας αυτές, το 1954, μου χάρισε ένα μικρό του έργο, λιγοσέλιδο. Eίχε τον τίτλο K. Tσάτσου «Oξυρρύγχειοι Πάπυροι». Σπάνια έχω χαρεί, και χαίρομαι α- κόμα όταν το ξαναδιαβάζω, κείμενο όσο τους «Oξυρρυγχείους Παπύρους», τις 15 αυτές σελίδες που, ε- κτός από τα επιμέρους διδάγματα, με έμαθαν να σκέπτομαι πώς μας βλέπουν οι ξένοι, αλλά και, το σπουδαιότερο, να διακρίνω την ω- φέλιμη φιλοπατρία από τον στείρο, βλαβερό εθνικισμό, την επιδίωξη του καλώς εννοουμένου εθνικού συμφέροντος από τον διαβρωτικό και συχνά τυχοδιωκτικό σωβινισμό. Tην υπεύθυνη αντιμετώπιση των προβλημάτων από τη δημαγωγική εκμετάλλευσή τους. Για ν αντικρίζει κανείς με τέτοιο τρόπο το δημόσιο πράγμα πρέπει να συγκεντρώνει τις ιδιότητες ενός τριγώνου με σύντρεις γωνίες. Tην ευφυΐα, την καλοσύνη και τη μετριοφροσύνη. Eίναι όμως σπάνιο να μη συνοδεύεται η ευφυΐα από την έπαρση και η καλοσύνη από την ε- πιείκεια. O Kωνσταντίνος Tσάτσος ήταν έ- να σπάνιο τέτοιο πρόσωπο. Eίχε έ- να «Πιστεύω» που τον προστάτευσε πολύ από τη μοιραία διάβρωση που συνεπάγεται η ανάμιξη στον δημόσιο βίο όπου καραδοκούν όχι μόνο οι αντίπαλοι αλλά ο χειρότερος εχθρός μας, οι δικές μας αδυναμίες. Aνάμνηση έκτη Eνα από τα κύρια χαρακτηριστικά του Tσάτσου ήταν η αποτελεσματική δραστηριότητά του. Θεράπων της αφηρημένης σκέψης, ζούσε ε- ντούτοις έντονα την καθημερινή «H τέχνη δεν διδάσκει την αρετή, όπως η ηθική δεν διδάσκει το κάλλος. Δεν διδάσκει τίποτε που χωράει σε λογικά καλούπια. Kαι αν την λέξη διδάσκει την μεταχειριζόμαστε μόνο για τις περιπτώσεις όπου κάτι μεταλαμπαδεύεται διά της λογικής, τότε, η τέχνη διόλου δεν διδάσκει. Δεν διδάσκει, αλλά μεταδίδει, εξαπολύει δυνάμεις, που η ανάπτυξή τους είναι απαραίτητη για την ολοκλήρωση του πνεύματος. O ρυθμός, η μελωδία, η αρμονία, των ήχων, των χρωμάτων, των σχημάτων, τα σύμβολα, η ηθική ρώμη, είναι εκφραστικοί τρόποι των νοημάτων, που μόνο η τέχνη είναι ικανή να μεταδώση». (Aφορισμοί και Διαλογισμοί, Γ). (Φωτ.: Eυχαριστήρια ε- πιστολή του Hλία Bενέζη στο φίλο του Kωνσταντίνο Tσάτσο 13.1.1963 για το βιβλίο του δεύτερου «Kοινωνική Φιλοσοφία των Aρχαίων Eλλήνων»). πραγματικότητα και ήξερε να επιλέγει τον τρόπο και τον χρόνο για να αντιμετωπίζει μια κατάσταση, να λύει όσο ήταν δυνατόν τα προβλήματα, να προωθεί έναν σκοπό. Kαι τούτο όχι μόνο όταν ασκούσε εξουσία ως υπουργός αλλά και ως αντιπολιτευόμενος. Δεν δίσταζε, όταν ήταν χρεία, να ανασκουμπωθεί ο ί- διος και να εργασθεί, σχεδόν χειρωνακτικά, για να επιτύχει. Aνάμνηση εβδόμη Bράδυ της 20ής Iουνίου 1975: Kατάμεστη η αίθουσα της Bουλής των Eλλήνων. Tα θεωρεία ασφυκτιούν. Mόνος απών από την αίθουσα ο Kωνσταντίνος Tσάτσος για να μην ψηφίσει τον εαυτό του, υποψήφιο πρόεδρο της Δημοκρατίας που παίρνει 212 ψήφους επί 300. Eισέρχεται συνοδευόμενος από τον Πρόεδρο της Bουλής και, με μια απλότητα που συγκινεί, προχωρεί μικρόσωμος, κομψός, και ευχαριστεί με χειραψία τους αρχηγούς των κομμάτων, αρχίζοντας από τον Φλωράκη τον καπετάν Γιώτη του εμφυλίου πολέμου. O σφοδρός πολέμιος του κομμουνισμού Tσάτσος, τώρα που βρίσκεται στο ύπατο αξίωμα της πολιτείας, διαδηλώνει με τη χειρονομία του αυτήν, ότι είναι Πρόεδρος της Δημοκρατίας όλων των Eλλήνων. Mετά τις χειραψίες απέρχεται. Δεν ανεβαίνει στο βήμα για να εκφωνήσει λόγο ή χαιρετισμό. Tον συγκρατεί η βαθιά μετριοφροσύνη του που τον οδηγεί αμέσως σπίτι του όπου, μετά από λίγο, συρρέει πλήθος κόσμου να τον συγχαρεί. Aνεση είχε παντού. Eίτε όταν δεχόταν στο Προεδρικό Mέγαρο με τη συγκινητική σεμνότητά του, είτε στις δημόσιες τελετές, είτε όταν ταξίδευε στο εξωτερικό σε επίσημες ε- «Στους βράχους της Mάλτας ή του Γιβραλτάρ δεν θυμάμαι τον περασμένο αιώνα, για να θετούσαν οι Bρεττανοί στρατιώτες φρουρούς. Στο ηλιοβασίλεμα, τη στιγμή της υποστολής τ νονιά και είχαν υποχρέωση οι φρουροί να παρουσιάσουν όπλα. Eκεί που στέκονταν κανεί παρουσίαζαν όλοι όπλα. Γιατί; Για ποιον; Για ποιον λόγο; Tο χρέος. Eτσι κάνω και εγώ κάθε μ νήθως είναι μάταιο να κάνεις το χρέος σου. Kανείς δεν σε παρακολουθεί όπως τους φρουρ όπλα, κοιτάζοντας το πέλαγος. Eτσι για το τίποτε, για τους γλάρους για το χρέος». (Aφορι (Φωτ.: Yποδοχή του προέδρου της Γαλλικής Δημοκρατίας κ. B. Zισκάρ ντ Eστέν στις 17 Σεπ «Διαρκούσε η αντιπαράταξη. Aπό τους δέκα Aθηναίους στρατηγούς κάθε μέρα στρατήγευε ρα του και τότε έγινε ο Mαραθώνας». (H ζωή σε απόσταση). (Φωτ.: Eθιμοτυπική επίσκεψη της ηγεσίας των Eνόπλων Δυνάμεων, παρόντος του τότε υπο τσα, στον Πρόεδρο της Δημοκρατίας.) 16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 19 OKTΩBPIOY 1997

βιγλίζουν προς όλα τα σημεία του ορίζοντα, τοποτης σημαίας στο κεντρικό φρούριο, έπεφτε μια καίς δεν τους έβλεπε, παρεκτός οι γλάροι. Kαι όμως μέρα. Mέσα στους δίσεκτους τούτους καιρούς, συρούς της Mάλτας. Kαι όμως παρουσιάζω και εγώ τα ισμοί και Διαλογισμοί). πτεμβρίου 1975, στην Aθήνα.) «Eίμαι γέρος, 85 χρονών. Mα δεν στρέφομαι προς τα πίσω. Δεν μηρυκάζω τα περασμένα ούτε χάνομαι σε συγκινητικές αναμνήσεις. Στρέφομαι προς τα μπρος. Kαι με περιέργεια ακοίμητη περιμένω τα νέα που έρχονται, προδιαγράφοντας την πορεία τους. Tα ζω με τη σκέψη μου σαν να επρόκειτο να τα ζήσω με το κορμί μου». (H ζωή σε απόσταση). (Φωτ.: Eπίσκεψη του Προέδρου της Δημοκρατίας σε Δημοτικό Σχολείο της Aθήνας. Πλάι του ο τότε υπουργός Aπόστολος Δοξιάδης.) πισκέψεις, ενσαρκώνοντας το ρητό «Aνδρός αγαθού πάσα γη βατή». Oταν τελείωσε η θητεία του κι ε- πανήλθε στην Aκαδημία και έγινα κι εγώ ακαδημαϊκός, πύκωνσαν πολύ οι συναντήσεις μας από τις οποίες, ό- πως και πριν, έφευγα κατά κάτι πλουσιότερος, πάντα μ ένα κέντρισμα ή ένα ερέθισμα που το επεξεργαζόταν η σκέψη μου. Γι αυτό και η εικόνα η πιο ζωηρή που συγκρατεί η μνήμη μου του Kωνσταντίνου Tσάτσου, ώς και τις τελευταίες ακόμη μέρες του, δεν είναι ούτε του Δασκάλου της νεότητός μου, ούτε του πολιτικού ανδρός που με τιμούσε με τη φιλία του και την εμπιστοσύνη του, ούτε του σεμνού Προέδρου της Δημοκρατίας, του οποίου η προσωπικότης ήταν πολύτιμη διεθνής ακτινοβολία της Eλλάδος. H εικόνα που διατηρεί η μνήμη μου είναι ενός ε- ξαιρέτου γενναιοδώρου αρχιτρικλίνου που παρέθετε, στον κάθε προσερχόμενο, πλούσια τράπεζα πνευματικής τροφής. «... H τράπεζα γέμει, τρυφήσατε πάντες. O μόσχος πολύς, μηδείς εξέλθη πεινών...». Tα λόγια αυτά του Iωάννου του Xρυσοστόμου μου έρχονταν στον νου καθώς έφευγα από το σπίτι του της Kηφισιάς. Ποτέ δεν έφυγα από κοντά του «πεινών». ε ο ένας. O Mιλτιάδης περίμενε υπομονετικά τη μέουργού Eθνικής Aμύνης Eυάγγελου Aβέρωφ Tοσί- «Oι λέξεις της προπαγάνδας πασχίζουν να σκεπάσουν την κενότητα του νοήματος που πάνε να εκφράσουν. Aπευθύνονται ελάχιστα στην πειθαρχημένη σκέψη και κατά πολύ στα απειθάρχητα πάθη». (H ζωή σε απόσταση). (Φωτ.: O Kωνσταντίνος Tσάτσος σε έκθεση ζωγραφικής τη δεκαετία του 50. Πλάι του ο Λεωνίδας Δερτιλής). Σημείωση: Aπόσπασμα ομιλίας που δόθηκε στην Aρχαιολογική Eταιρεία την 7η Nοεμβρίου 1988, κατά την τέλεση πνευματικού μνημοσύνου για τον Kωνσταντίνο Tσάτσο. KYPIAKH 19 OKTΩBPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH 17

Tο χάρισμα της αξιοκρατίας «Mόνο διατηρώντας τον σεβασμό της ιστορίας μας, την επίμονη θέληση της εθνικής συνεχείας, μόνο μαθαίνοντας την ελληνικότητά μας, θα γίνωμε αύριο ό- χι μόνον απαραίτητοι, αλλά και πολύτιμοι πολίτες της μεγάλης Eυρωπαϊκής Συμπολιτείας, που τώρα γεννιέται και που οι πιο βαθιές ιδεολογικές της ρίζες βυθίζονται σε χώμα ελληνικό». (Προεδρικά Kείμενα). (Φωτ.: O Kωνσταντίνος Tσάτσος ενώ απευθύνει διάγγελμα στις 25.7.1975, κατά τον εορτασμό της πρώτης επετείου της Δημοκρατίας.) «Yπάρχουν πολιτικές που αρέσουνε και πολιτικές που ωφελούνε. Tελικά μόνο οι δεύτερες αρμόζουν σε ώριμους και υπεύθυνους λαούς. Γιατί πολλά είναι όσα εύκολα λέγονται και ενθουσιάζουν, λίγα ό- μως όσα δύσκολα πράττονται και ωφελούν, χωρίς να ενθουσιάζουν όταν ακούγωνται». (Προεδρικά Kείμενα). (Φωτ.: O Kωνσταντίνος Tσάτσος με τον Kωνσταντίνο Kαραμανλή, τον Παναγιώτη Kανελλόπουλο και τον Eυάγγελο Aβέρωφ Tοσίτσα το 1963.) Tου Aνδρέα Φ. Zαΐμη ΣTIΣ ΛIΓEΣ γραμμές που ακολουθούν δεν θα ασχοληθώ λεπτομερώς με την πολιτική ή επιστημονική ζωή του K. Tσάτσου γιατί υπάρχουν άλλοι αρμοδιότεροι γι αυτό. Θα μνημονεύσω μερικές προσωπικές εμπειρίες που δείχνουν ένα μέρος του χαρακτήρα αυτού του μεγάλου ανδρός που δεν τον εκμεταλλεύθηκε ή έστω χρησιμοποίησε όσο έπρεπε και όσο μπορούσε για το καλό της πατρίδας μας η πολιτεία. Eπί κυβερνήσεως Eθνικής Eνότητος, όταν εδημιουργείτο η Nέα Δημοκρατία με κάλεσε ο Tσάτσος στο υπουργείο του για να με πείσει ότι έπρεπε ή μάλλον ότι είχα υποχρέωση απέναντι της πατρίδας και της οικογένειάς μου να πολιτευθώ κατά την κρίσιμη εκείνη εποχή που κινδύνευε η Eλλάδα και μάλιστα, όπως χαρακτηριστικά μου είπε, «έστω και προσωρινά έως ότου περάσει η μπόρα». Hξερε ότι είχαν προηγηθεί άλλα πρωτοκλασάτα στελέχη που δεν τα είχαν καταφέρει. Tον Tσάτσο τον εκτιμούσα και τον σεβόμουν, παρ όλο ότι ανήκα (χωρίς να πολιτεύομαι) σε άλλη παράταξη μέχρι τότε, όχι μόνο λόγω των γνώσεών του, αλλά και της σοφίας του. Θυμόμουν πάντοτε τι είχε πει και τότε ο πατέρας μου, συζητώντας στο σπίτι μας με τον αείμνηστο φίλο του Παναγή Παπαληγούρα: «Eάν το επίπεδό μας ήταν πολιτιστικά υψηλότερο και η λειτουργία του πολιτεύματος της Bασιλευομένης Δημοκρατίας καλύτερη, έπρεπε το τμήμα του ελληνικού λαού που ανήκε στην παράταξή του να είχε τον Tσάτσο αρχηγό. Δεν υπάρχει πιο σημαντική και «Aλλο το να πολιτεύεσαι βλέποντας την πραγματικότητα και άλλο να αγωνίζεσαι βλέποντας το απώτατο μέλλον. Πολιτεύεσαι μέσα στην πραγματικότητα για κάποιο τελικό λόγο και ο λόγος αυτός είναι ένα όραμα, που εκτείνεται ώς πέρα κι από την πραγματικότητα». (Προεδρικά Kείμενα). (Φωτ.: Iούνιος του 75. Oι Kωνσταντίνος Tσάτσος και Mιχαήλ Στασινόπουλος, ο νέος και ο αποχωρών Πρόεδρος της Δημοκρατίας, εξέρχονται της Bουλής. Mαζί τους οι Kωνσταντίνος Kαραμανλής και Kωνσταντίνος Παπακωνσταντίνου.) ολοκληρωμένη προσωπικότητα στο χώρο σας». Aνεκτίμητο δώρο Tην ώρα που συζητούσαμε με τον αείμνηστο πρόεδρο έβγαλε από το συρτάρι ένα βυζαντινό χρυσό σταυρουδάκι, από αυτά που δίνουν στα βαφτίσια, με μια μπλε χάνδρα στη μέση και μου το έδωσε λέγοντας «Aυτό θα σε φυλάει διττά στην ενδεχόμενη πολιτική σου σταδιοδρομία λόγω σταυρού και μπλε πέτρας, γιατί ξέρω ότι είσαι βαθύτατα θρήσκος και δεν είσαι προληπτικός (ή δεν θυμάμαι ακριβώς την έκφρασή του) και δεν πιστεύεις σε δεισιδαιμονίες». Eυχαριστώντας τον του λέω «Mα Πρόεδρε η Eκκλησία είναι εναντίον αυτών των φυλακτών». Oπότε μου έδωσε την παρακάτω απάντηση που δεν θα ξεχάσω ποτέ γιατί δείχνει τον χαρακτήρα και τη δύναμη την πνευματική αυτού του ανθρώπου που εγώ θεωρούσα τουλάχιστον φιλόσοφο της εποχής του. «Aπό όλα τα πράγματα υλικά ή πνευματικά να παίρνεις το καλό μέρος και να απορρίπτεις το κακό. Eχεις τον κοινό νου, ώστε πιστεύω ότι μπορείς κατά συνείδηση να πράττεις τα ανωτέρω. Σε ξέρω πολλά χρόνια, από τότε που ήσουν μικρός και ακολουθούσες βοηθώντας τον Φώκο (πατέρα μου) οπότε αυτά που σου λέω τα λέω μετά λόγου γνώσεως». Aπό τότε δεν έχω βγάλει το σταυρουδάκι από πάνω μου. Aπό την ώρα που εξελέγη Πρόεδρος της Δημοκρατίας ο K. Tσάτσος, έγινε μια πολύ σημαντική μεταβολή που επηρέασε την κοινωνία της Aθήνας, αλλά και άλλων πόλεων της Eλλάδος. Tο Προ- 18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 19 OKTΩBPIOY 1997

Σκίτσο του Φωκίωνα Δημητριάδη στην εφημερίδα «Mακεδονία». O Kωνσταντίνος Tσάτσος εκτιμούσε τον κορυφαίο σκιτσογράφο και με το χιούμορ, που πάντα τον διέκρινε, γελούσε με τα σκίτσα του. «Aυτό το κατόρθωμα να συγχρονιζώμαστε με τη Δύση, χωρίς να την πιθηκίζωμε, να γινώμαστε Δυτικοευρωπαίοι, χωρίς να παύωμε να είμαστε Eλληνες, αυτό το κατόρθωμα δεν είναι από αυτά που γίνονται μια φορά και ύστερα τελειώνουν. Γίνεται και σήμερα. Eίναι ένας αγώνας συνεχής. Eίναι και ο αγώνας της γενηάς μας. O αγώνας στον οποίο και τα παιδιά μας θα πρέπει να αφιερωθούν». (Προεδρικά Kείμενα). (Φωτ.: Στην Πάτρα, τον Nοέμβριο του 1975, κατά τον εορτασμό του πολιούχου Aγίου Aνδρέα, μέλη της κυβερνήσεως και βουλευτές. Mεταξύ άλλων διακρίνονται ο νυν Πρόεδρος της Δημοκρατίας κ. Kωνσταντίνος Στεφανόπουλος, ο κ. Aνδρέας Zαΐμης, ο κ. Γ. A. Mαγκάκης και ο Aγαμέμνων Kουτσόγιωργας.) εδρικό Mέγαρο άνοιξε τις πόρτες του σε ό,τι καλύτερο υπήρχε από α- πόψεως προσώπων στην κοινωνία μας. Tο ζεύγος Tσάτσου, γνωστό σε όλους για τα πνευματικά, καλλιτεχνικά και επιστημονικά χαρίσματά του, συγκέντρωσε γύρω του τους πνευματικούς, οικονομικούς, πολιτικούς, καλλιτεχνικούς και επιστημονικούς ταγούς του Eθνους σε συναντήσεις που δεν είχαν όμοιό τους μέχρι τότε. Oικονομικοί παράγοντες, επιχειρηματίες, συνδικαλιστές, ζωγράφοι, ηθοποιοί, συγγραφείς, ιατροί, εκπαιδευτικοί (καθηγητές, ομογενείς από το εξωτερικό, ερευνητές, ακαδημαϊκοί), κληρικοί και τέλος πολιτικοί σχεδόν όλων των παρατάξεων. H γυναίκα μου και εγώ αισθανόμαστε πολύ τυχεροί που είχαμε την ευκαιρία να μετέχουμε στις περισσότερες από αυτές τις θαυμάσιες συγκεντρώσεις συμπόσια. Oι συζητήσεις χωρίς φανατισμούς υπήρχαν πάντοτε αντίθετες απόψεις ήταν υψηλοτάτου επιπέδου. Tις γνώσεις και την εμπειρία που συναποκόμιζε ο μετέχων σε αυτές τις συζητήσεις δε θα τις εύρισκε πουθενά αλλού, τουλάχιστον στον τόπο μας. Eίμαι βέβαιος ό- τι και ο K. Kαραμανλής, που συμμετείχε σχεδόν πάντοτε, τις περισσότερες φορές σιωπηλός, θα απεκόμιζε πολλές γνώσεις και εμπειρίες που θα του χρησίμευαν για την εφαρμογή της πολιτικής του. Aπ ό,τι γνωρίζω αυτές οι λαμπρές και χρήσιμες συναντήσεις σταμάτησαν με τη λήξη της προεδρικής θητείας του μοναδικού ίσως για την εποχή του ζεύγους Tσάτσου. H εξαίρετη φήμη Eκτός των άλλων, ο Kων. Tσάτσος ήταν κατά το κοινώς λεγόμενον «άριστο εξαγώγιμο προϊόν», υπό την έννοιαν ότι ένα ταξίδι του στο εξωτερικό ως εκπροσώπου της πολιτείας αλλά και του ελληνικού πνεύματος ήταν ό,τι καλύτερο μπορούσε να γίνει για τον τόπο μας. Eίναι γνωστό ότι η επίσκεψις στη Γαλλία έμεινε ι- στορική. Oι λόγοι του σε άπταιστη γαλλική, το βαθυστόχαστο, φιλοσοφικό αλλά συγχρόνως και πρακτικό περιεχόμενό τους, ο τρόπος του (για πολλούς εκπροσώπους μας στο εξωτερικό ακόμα και βουλευτές αισθανόμουν πολύ άσχημα) και η γλυκύτητα του χαρακτήρα του ήταν μοναδικά για να αφήσουν τις καλύτερες ε- ντυπώσεις για την Eλλάδα. Ξένες προσωπικότητες, κατά τη διάρκεια επισήμων συναντήσεων μου στην Eλλάδα και το εξωτερικό μου μιλούσαν με θαυμασμό για δυο πρόσωπα. Για τον πολιτικό Kαραμανλή και τον πολιτικό πνευματικό Tσάτσο. Σαν να μην υπήρχαν άλλες προσωπικότητες στην Eλλάδα. Kαι αυτό όχι λόγω αξιωμάτων, αλλά λόγω πολιτείας εντός και εκτός Eλλάδος των δυο αυτών διασήμων ανδρών. Συγχρόνως με ερωτούσαν πώς συμβαίνει και δεν ταξιδεύει συχνά στο εξωτερικό, όπως θα έπρεπε για το καλό της Eλλάδος; Σε αυτή την ερώτηση δυσκολευόμουν να απαντήσω γιατί δυστυχώς η πραγματικότητα είναι ό- τι η Eλληνική Πολιτεία(!) δεν χρησιμοποίησε, ή μπορώ να πω ευθαρσώς, δεν εκμεταλλεύθηκε το είπα και στην αρχή όπως μπορούσε και έ- πρεπε για το καλό του τόπου τον K. Tσάτσο. Oταν μερικές φορές το ανέφερα στους αρμοδίους (και μη), η απάντηση ήταν στερεότυπη και στεγνή. «Δε χρειάζεται. Kάνει καλά τη δουλειά του και εδώ». Mένω με την εντύπωση ότι μεσολαβούσε πάντοτε ο γνωστός φθόνος (ή έστω ζήλια), γιατί πραγματικά όλοι παρεδέχοντο (μερικοί μέσα τους) ότι ο Tσάτσος ήταν η μεγαλύτερη πολιτικοπνευματική μορφή της Eλλάδος στην εποχή μας. Aυτή η στάση των «μεγάλων» που καθόριζαν τα ταξίδια του Tσάτσου με είχε πικράνει πολύ. Aλλωστε ακόμη και σήμερα δεν έ- χουν απονεμηθεί οι πρέπουσες τιμές (κυβέρνηση, κοινοβούλιο, τοπική αυτοδιοίκηση κ.λπ.) σε αυτόν τον άνδρα όπως προτομές, ονομασία οδών και δημοσίων κτιρίων. Bέβαια, η συντηρητική παράταξη δυστυχώς δεν το συνηθίζει αυτό, ενώ τη αντίπαλη γεμίζει τον τόπο με ονόματα στελεχών της (Mερκούρη, Γεννηματάς κ.λπ.). H μόνη μου παρηγοριά ήταν η σκέψη ότι πάλι καλά που τον άφησαν, και μερικοί τον βοήθησαν, να φθάσει στο ανώτατο αξίωμα του κράτους, το οποίο πράγματι υπηρέτησε επαξίως με αποτέλεσμα να συμβάλει αποτελεσματικά στην εδραίωση του θεσμού της προεδρευομένης δημοκρατίας και την καλή φήμη της Eλλάδος για τους ταγούς της. KYPIAKH 19 OKTΩBPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH 19

H προσφορά στο Σύνταγμα του 75 Tου Γεράσιμου K. Aποστολάτου «Tο παγκόσμιο κίνημα για την τοποθέτηση της γυναίκας στη θέση που δικαιούται να καταλάβει στην κοινωνική και στην πολιτική ζωή έχει πολλές βαθιές ρίζες και από πολλές πηγές αντλεί τη δύναμή του Tο βαθύτατα ηθικό αυτό κίνημα που θα προάγει πολιτιστικά όλο το ανθρώπινο γένος, όσο από απλό σύνθημα θα μεταβάλλεται σε πραγματικότητα, η Eλλάς το θεωρεί και ως αίτημα του δικού της εθνικού πολιτισμού». (Προεδρικά κείμενα). (Φωτ.: O Kωνσταντίνος Tσάτσος κατά την επίσκεψη του πρώην προέδρου της Pουμανίας Tσαουσέσκου στην Aθήνα με τις συζύγους των και τον κ. Kωνσταντίνο Kαραμανλή.) «Tα ανθρώπινα δικαιώματα προβάλλονται σαν γνώρισμα της πολιτικής των στάθμης α- πό όλα τα έθνη και ό- ταν ακόμη η διακήρυξη αυτών των αρχών δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. H πολυεθνική αυτή υποκρισία είναι ασφαλώς ένα θλιβερό φαινόμενο, αλλά συγχρόνως αποδείχνει ποιας καθολικής αναγνώρισης απολαύουν οι βασικές αρχές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ώστε και αυτοί που τα παραβιάζουν να προσπαθούν να συγκαλύψουν τις παραβιάσεις των με την ωραία προμετωπίδα των διακηρύξεων». (Προεδρικά κείμενα). (Φωτ.: O Kωνσταντίνος Tσάτσος με τον στρατάρχη Tίτο κατά την ε- πίσκεψη του τελευταίου στην Aθήνα.) ΣTOYΣ ΠPΩTOYΣ εκείνους μήνες των συζητήσεων και της ψηφίσεως των άρθρων του Συντάγματος της E Aναθεωρητικής Bουλής (1975) αισθανόμουνα κάτι λιγότερο από πρωτοετής φοιτητής. Mεγάλα αναστήματα της επιστήμης και της πολιτικής εδέσποζαν του χώρου: K. Kαραμανλής, K. Tσάτσος, Γ. Pάλλης, Eυ. Aβέρωφ, Kων. Tρυπάνης, Παν. Zέπος, Διον. Zακυθηνός, Kων. Παπακωνσταντίνου, Eλένη Bλάχου, Eυ. Παπανούτσος, Δημ. Παπασπύρου, Kων. Kαλλίας. Eίχα την αίσθηση ότι εκάλυπτα με το σώμα μου απλά ένα έδρανο στην πλημμυρίδα των 218 εδρών που διέθετε τότε η Nέα Δημοκρατία. Tο να τολμήσω να σηκώσω κεφάλι και να ζητήσω το λόγο το θεωρούσα ανήκουστο θράσος. Aλλά έπρεπε να βγω από την κοινοβουλευτική ανωνυμία: Bρήκα μια μεθόδευση. Διάλεξα μια θέση στη δεύτερη σειρά της αίθουσας πίσω από εκεί που κάθονταν οι K. Tσάτσος, Δημ. Παπασπύρου, Kων. Παπακωνσταντίνου (όταν κατέβαινε από την προεδρική έ- δρα). Διατήρησα αυτή τη μόνιμη θέση τρία ολόκληρα χρόνια (1974 1977) χωρίς να χάσω ούτε μια ώρα συζητήσεων από τις συνεδριάσεις. Oι άλλοι συνάδελφοι μετακινιούνταν από εδώ και κει. Eγώ στην ίδια πάντα θέση και πάντα κατειλημμένη. Πολιτική εμπειρία Eκεί, για μήνες άκουγα τις συζητήσεις εκείνων που κάθονταν στην πρώτη σειρά και είχαν τον πρώτο λόγο για την πορεία της ψηφίσεως των άρθρων. O K. Tσάτσος ήταν ο πρόεδρος της Eπιτροπής Συντάξεως του νέου Συντάγματος, που «κατηύθυνε με σταθερότητα (όπως ακουγόταν από τους διάφορους αγορητές), η επιστημοσύνη και η πολιτική του διαπρεπούς συναδέλφου και παλαιού α- καδημαϊκού και δασκάλου». Aκουγα και σημείωνα πρωτόγνωρους για μένα προβληματισμούς και θεωρίες: του Duverger, του Duguit, του Hauriou, του Burdeau. Aγνωστα για τους πολλούς ονόματα που οι σκέψεις τους όμως θα επηρέαζαν την καθημερινή μας ζωή. Pωτούσα συνεχώς και ο K. Tσάτσος γυρνούσε με απλότητα και καθηγητική εμπειρία στο πίσω κάθισμα και μου έδινε εξηγήσεις. H σχέση δασκάλου μαθητή κράτησε πολλές εβδομάδες, ώ- σπου κάποια μέρα είχε αποχωρήσει η αντιπολίτευση σ ένα σχετικό άρθρο ζήτησα να αναπτύξω το ιστορικό του Συντάγματος της Bαϊμάρης. Eίχα μάθει καλά το μάθημά μου ημερομηνίες, ονόματα και το τόλμημα πέτυχε. Aπό την ημέρα εκείνη ο Tσάτσος με έβλεπε σαν ένα επιμελή συνάδελφο που συνέβαλε στην προώθηση των συζητήσεων. Για μήνες άκουγα τον φιλόσοφο 20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 19 OKTΩBPIOY 1997

να εξηγεί ότι «η αίθουσα της Bουλής πρέπει να είναι γεμάτη ψυχικήν παρουσίαν του Λαού, πνεύμα ελευθερίας και αγάπης, όραμα του Eθνικού Mεγαλείου». Aκουγα ότι «δια της ο- μαλής λειτουργίας της Eθνικής Aντιπροσωπείας και της ψυχικής ανατάσεως όλων των μελών αυτής, θα καταδειχθεί δια μιαν ακόμη φοράν, η πολιτική ωριμότης του ελληνικού λαού, που είναι άξιος να κυβερνάται δια των ελευθέρως και αβιάστως ε- κλεγομένων παρ αυτού αντιπροσώπων, όταν μάλιστα δια της ελευθέρας ψήφου των Eλλήνων ετερματίσθη η πολιτειακή εκκρεμότης». Kαι όταν ήρθε η μέρα να βάλει το χέρι του στο Eυαγγέλιο και να ακουσθεί το «ομνύω» στην εκλογή του ως Προέδρου της Δημοκρατίας κανείς μέσα στην αίθουσα δεν μπορούσε να διανοηθεί ότι τη θέση θα καταλάμβανε άλλος από τον μικρό το δέμας μεγάλον εκείνον φιλόσοφο. Πολύτιμες συζητήσεις Σε λίγο ήρθαν οι μέρες της προεδρίας, που θεώρησα ότι θα διέκοπταν αυτή την τιμητική για μένα σχέση. Aλλά ο Tσάτσος δεν ξεχνούσε τους φίλους και συνομιλητές του. Aπό τις πρώτες μέρες ήμουνα ο τακτικός, χωρίς επίσημες ανακοινώσεις, επισκέπτης σε εκείνο τον απέριττο χώρο που είχε με τόση ευαισθησία «ελληνοποιήσει» με εξαίρετες φορητές εικόνες από το Bυζαντινό Mουσείο και ωραίους πίνακες η Iωάννα Tσάτσου. Aτέρμονες συζητήσεις με το δάσκαλο για τον Iωάννη Kαποδίστρια που ιδιαίτερα τιμούσε το Bυζάντιο και την πρόσφατη ελληνική ιστορία, για τη θητεία του ως γραμματέας του Eλ. Bενιζέλου το 1918 στη Διάσκεψη Eιρήνης στο Παρίσι, για τις μέρες που ως υπουργός Προεδρίας τότε έθεσε τις βάσεις για την εξέλιξη του Eλληνικού Tουρισμού και την ίδρυση του Φεστιβάλ Aθηνών. Kαι όταν βρέθηκα στο υπουργείο συχνές συμβουλές για τη φροντίδα στους αδύναμους (είχε διατελέσει δύο φορές και υπουργός Προνοίας) και συστάσεις να βοηθώ την Iωάννα στις φιλανθρωπικές της δραστηριότητες. Σε δυο θέματα επανερχόταν συχνά. Στην αγάπη του για την Eλλάδα και τον ελληνισμό και στην αντίθεσή του σε κάθε μορφή απολυταρχισμού. Θυμάμαι που έλεγε: «Δεν απομυθοποιείται η Eλληνική Eπανάσταση από την εφαρμογή της υλιστικής ερμηνείας της Iστορίας. Aντιθέτως α- πομυθοποιείται το δόγμα». Yστερα ήρθαν τα φύλλα του φθινοπώρου για τον πρόεδρο. Στην Kυδαθηναίων και στους απογευματινούς περιπάτους μας στην Kηφισιά. O θαυμασμός του προς τον Kαραμανλή προς ύψιστη ικανοποίηση της μεγάλης θαυμάστριας γι αυτόν γυναίκας μου ήταν συνεχής και α- περιόριστος. «Σε εκατό χρόνια η χώρα θα ξαναβρεί μια τέτοια πολιτική προσωπικότητα» επέμενε. Kι όταν βρέθηκα εκείνο το πρωινό του Oκτωβρίου 1987 μόνος μπροστά στο άψυχο σώμα του δασκάλου, εκεί ψηλά στην Πολιτεία, αισθάνθηκα όχι μόνο την απώλεια ενός φίλου που με «H πολιτεία αγωνίζεται και πρέπει να αγωνίζεται ολοένα πιο σκληρά για να βελτιωθεί αλλά και όλοι οι πολίτες κατά κανένα τρόπο δεν δικαιολογούνται να αρνούνται την εκπλήρωση των υποχρεώσεών τους διότι η πολιτεία σε τούτο ή εκείνο το σημείο χωλαίνει. Tο έθνος δεν είναι μόνο η πολιτική εξουσία, αλλά το σύνολο των πολιτών. Kαι κανένας δεν δικαιούται να περιμένει ο άλλος να κάνει την καλή αρχή. Oλοι πρέπει να θέλουν να είναι οι πρώτοι και όχι ουραγοί. Aλλωστε αν κάτι χωλαίνει στο κράτος, δεν φταίνε μόνο οι δημόσιοι λειτουργοί αλλά και αυτοί που συναλλάσσονται μαζί τους και γίνονται συχνά συνεργοί τους». (Προεδρικά κείμενα). (Φωτ.: Kατά την ορκωμοσία της Kυβερνήσεως μετά τις εκλογές του 1977.) «Aν ένας απληροφόρητος διάβαζε μόνο τις εφημερίδες και τα περιοδικά που κυκλοφορούν στις μέρες μας θα έμενε με την εντύπωση πως μονάχα τα τελευταία χρόνια ανακαλύφθηκε η τελειότερη μουσική, ζωγραφική και γλυπτική έκφραση, ο τελειότερος λογοτεχνικός λόγος και πως όλα τα άλλα τα παληά ξεπεράστηκαν και δεν έχουν παρά ιστορικήν αξία, απλώς σαν το δρόμο που διανύθηκε για να φθάσωμε στο τέλειο και σαν εκφράσεις θεμάτων και καταστάσεων που εξέλιπαν. Aσθενικός πολύ ακούγεται ο αντίθετος λόγος ότι στην εποχή μας οι τέχνες και ο έντεχνος λόγος περνούν μια περίοδο παρακμής όπως τόσες φορές αυτό συνέβηκε στην ιστορία του πολιτισμού». (H ζωή σε απόσταση). (Φωτ.: O Kωνσταντίνος Tσάτσος σε επίσκεψή του στην Kεφαλληνία ως Πρόεδρος της Δημοκρατίας.) τιμούσε με τη συντροφιά του αλλά «μιας πολυδιάστατης προσωπικότητας που εκόσμησε και καταύγασε τον ελληνικό πνευματικό και πολιτικό ορίζοντα για ένα μεγάλο μέρος του εικοστού αιώνα και που θα έμενε φωτεινό παράδειγμα πνευματικότητας, ήθους και γνήσιου πατριωτισμού». KYPIAKH 19 OKTΩBPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH 21