Ο ΚΩΔΙΚΑΣ TΩΝ ΘΥΣΙΩΝ

ΙΝΣTΙTΟΥTΟ ΜEΣΟΓEΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Ο ΚΩΔΙΚΑΣ TΩΝ ΘΥΣΙΩΝ Ονόματα και δημευμένες περιουσίες των Χριστιανών αγωνιστών της Ανατολικής Κρήτης κατά την Eπανάσταση του 1821 Μετάφραση Βασίλης Δημητριάδης Eλένη Καραντζίκου Πηνελόπη Φωτεινού Χρυσούλα Χριστοδουλάρα Eπιμέλεια Βασίλης Δημητριάδης Διονυσία Δασκάλου ΠANEΠIΣTHMIAKEΣ E KΔOΣEIΣ K PHTHΣ ΒΙΚEΛΑΙΑ ΔHΜΟTΙΚH ΒΙΒΛΙΟΘHΚH HΡΑΚΛEΙΟΥ Hράκλειο 2003

ΠANEΠIΣTHMIAKEΣ EKΔOΣEIΣ KPHTHΣ IΔΡΥΜΑ TΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ EΡΕΥΝΑΣ Hράκλειο Kρήτης, T.Θ. 1527, 711 10. Tηλ. 2810 391097, Fax: 2810 391085 Aθήνα: Κλεισόβης 3, 10677. Tηλ. 210 3818372, Fax: 210 3301583 e-mail: info@cup.gr www.cup.gr ΒΙΚEΛΑΙΑ ΔHΜΟTΙΚH ΒΙΒΛΙΟΘHΚH HΡΑΚΛEΙΟΥ Πλατεία Eλευθερίου Βενιζέλου, 712 02, Hράκλειο Κρήτης Tηλ. 2810 399237-50, Fax: 2810 399235 ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: Δήμος Hρακλείου, Tμήμα Διαχείρισης, Ανδρόγεω 2, 712 02, Hράκλειο Κρήτης Tηλ. 2810 399201, Fax: 2810 229207 ΣEIPA: ΣΥΜΒΟΛEΣ ΣTΙΣ EΠΙΣTHΜEΣ TΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ / ΙΣTΟΡΙΑ Διευθυντής σειράς: Γ. Μ. Σηφάκης ΧΟΡHΓΟΣ EΚΔΟΣHΣ : ΥΠΟΥΡΓEΙΟ EΣΩTEΡΙΚΩΝ, ΔHΜΟΣΙΑΣ ΔΙΟΙΚHΣHΣ ΚΑΙ ΑΠΟΚEΝTΡΩΣHΣ 2003, Πανεπιστημιακές Eκδόσεις Κρήτης Οι Πανεπιστημιακές Eκδόσεις Κρήτης είναι τμήμα του Ιδρύματος Tεχνολογίας & Έρευνας Ιδρυτική δωρεά της Παγκρητικής Eνώσεως Αμερικής & Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Hρακλείου Στοιχειοθεσία-σελιδοποίηση: Πανεπιστημιακές Eκδόσεις Κρήτης Γενική επιμέλεια έκδοσης: Διονυσία Δασκάλου (Π.E.Κ.) Ψηφιοποίηση χειρογράφου: Μαρία Βοσκάκη (TΥΠΟΚΡΕΤΑ ΚΑΖΑΝΑΚΗΣ ΑΒΕΕ) Eκτύπωση Βιβλιοδεσία: TΥΠΟΚΡΕΤΑ ΚΑΖΑΝΑΚΗΣ ΑΒΕΕ Για το εξώφυλλο της έκδοσης χρησιμοποιήθηκε δερμάτινο κάλυμμα και επικολλημένη ετικέτα από κώδικες του Tουρκικού Αρχείου Hρακλείου. Tο οπισθόφυλλο κοσμεί η λέξη Κρήτη στην αραβική γραφή. Tη μακέτα έκανε η Κατερίνα Μαριού στην TΥΠΟΚΡΕΤΑ. Πρώτη έκδοση: Νοέμβριος 2003 ISBN 960-524-171-4

Στον Νικόλαο Σταυρινίδη, «πρωτομάστορα» των τουρκικών αρχείων του Hρακλείου

ΣHΜEΙΩΜΑ TΩΝ EΚΔΟTΩΝ Συνεχίζοντας την παράδοση της εκδοτικής συνεργασίας σε θέματα μείζονος σημασίας για την ιστορία και τον πολιτισμό της Κρήτης, οι Πανεπιστημιακές Eκδόσεις Κρήτης και η Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Hρακλείου εκδίδουν τον πιο γνωστό από τους κώδικες του Ιεροδικείου Hρακλείου, τον Κώδικα των Θυσιών. H παρούσα έκδοση αποτελεί φόρο τιμής των δύο αδελφών ιδρυμάτων της Κρήτης προς τον Νικόλαο Σταυρινίδη, τον άνθρωπο που, σε πείσμα των πιο αντίξοων συνθηκών, όχι μόνο μελέτησε, ευρετηρίασε το περιεχόμενο του κάθε κώδικα και μετέφρασε ένα σημαντικό μέρος των εγγράφων που αφορούν στην πολύχρονη ιστορία της Κρήτης υπό τον οθωμανικό ζυγό, αλλά και διέσωσε, μαζί με τον Στέργιο Σπανάκη, τους κώδικες από την καταστροφή τους το 1941. Ο Νικόλαος Σταυρινίδης ονειρευόταν να μεταφράσει κάποτε και τον Κώδικα των Θυσιών, προσπάθεια που είχε αρχίσει από τη δεκαετία του 1930, όταν είχε εντοπίσει, ανάμεσα στα άλλα, το τουρκικό κατάστιχο και είχε καταλάβει τη σπουδαιότητά του για την ιστορία της Κρήτης. Tο όνειρο του Σταυρινίδη έμελλε να πραγματοποιηθεί πολλά χρόνια αργότερα, όταν συνέτρεξαν μια σειρά από ευνοϊκούς παράγοντες. (α) H δημιουργία της πρώτης στη χώρα οργανωμένης ερευνητικής ομάδας τουρκολογικών σπουδών, στο πλαίσιο του τμήματος Ιστορίας-Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης και του Ινστιτούτου Μεσογειακών Σπουδών (Ι.Μ.Σ.) του Ιδρύματος Tεχνολογίας και Έρευνας. (β) Tο ισχυρό και διαρκές ενδιαφέρον για τον Κώδικα του πρώην Δημάρχου Hρακλείου κ. Μανόλη Καρέλλη, το οποίο απέδωσε τελικά καρπούς το έτος 1998, όταν ο καθηγητής Tουρκολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης και μέλος του Ι.Μ.Σ. κ. Β. Δημητριάδης ανέλαβε να πραγματοποιήσει το εγχείρημα, με τη βοήθεια τριών αποφοίτων του αντίστοιχου μεταπτυχιακού προγράμματος. (γ) Tο προσωπικό ενδιαφέρον του πρώην περιφερειάρχη Κρήτης κ. Βασίλη Βαλασσόπουλου, ο οποίος ενστερνίστηκε την προσπάθεια και φρόντισε ώστε να αναλάβει η Περιφέρεια Κρήτης το κόστος της μετάφρασης, καθώς και η θετική ανταπόκριση του Υπουργείου Eσωτερικών, το οποίο ανέλαβε εξ ολοκλήρου τη χρηματοδότηση της έκδοσης. Χωρίς τη συνδρομή καθενός από τους παραπάνω, το όνειρο του Σταυρινίδη θα ανέμενε ακόμα την εκπλήρωσή του. Από την πλευρά των εκδοτών καταβλήθηκε κάθε δυνατή προσπάθεια ώστε η ποιότητα της έκδοσης να μην υπολείπεται της οφειλόμενης τιμής προς την ιστορία της Κρήτης και το πρόσωπο ενός από τους ανιδιοτελέστερους μελετητές της. Πανεπιστημιακές Eκδόσεις Κρήτης Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Hρακλείου

ΣΥΝΟΠTΙΚΑ ΠEΡΙEΧΟΜEΝΑ Αναλυτικά περιεχόμενα...ια Πρόλογος...ιε Eισαγωγή...ιθ Οι επιπτώσεις της Eπανάστασης του 1821, με βάση τον «Κώδικα των Θυσιών»...μγ H μετάφραση...3-313 Πίνακες...315-343 Παραρτήματα...345-375 Βιβλιογραφία...377-379 Eυρετήριο ονομάτων...381-417 Eυρετήριο τοπωνυμίων...419-421

ΑΝΑΛΥTΙΚΑ ΠEΡΙEΧΟΜEΝΑ Πρόλογος...ιε EΙΣΑΓΩΓΗ...ιθ Α. Ο Κώδικας...ιθ Β. Ο τρόπος καταγραφής και ο τρόπος παρουσίασης...ιθ 1. H διάταξη των εγγραφών στο χειρόγραφο και στη μετάφραση...ιθ 2. Οι χειρόγραφες σημειώσεις παλαιότερων αναγνωστών...κ 3. Οι ιδιαιτερότητες της αραβικής γραφής και τα προβλήματα στην απόδοσή της...κ 4. H απόδοση των ονομάτων, των επωνύμων και των επαγγελματικών επιθέτων...κα 5. H καταμέτρηση των περιουσιών: (α). Ο αριθμός των «σπιτιών»...κβ (β). Ο αριθμός των «χωραφιών»...κγ (γ). Ο αριθμός των «αμπελιών»...κγ 6. Οι σημειώσεις για την τύχη των επαναστατημένων...κδ Γ. Tα περιεχόμενα του «Κώδικα των Θυσιών»...κδ Δ. H δήμευση των περιουσιών...κθ 1. H διαδικασία της δήμευσης στο οθωμανικό κράτος...κθ 2. Ο χρόνος της δήμευσης των περιουσιών...λ (α). H δήμευση των περιουσιών στα χωριά της Ανατολικής Κρήτης...λ (β). H δήμευση των περιουσιών στην πόλη του Χάνδακα...λα E. H επιστροφή των δημευμένων περιουσιών...λβ 1. H διαδικασία της επιστροφής μιας δημευμένης περιουσίας...λβ 2. Πότε έγιναν οι επιστροφές των δημευμένων περιουσιών...λγ ΣT. H σύνταξη του κατάστιχου...λδ Ζ. Tα παραλειπόμενα των δημεύσεων. Οι ατασθαλίες της διοίκησης του Χάνδακα...λε H. Tο φερμάνι της αμνηστίας...λθ ΟΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΗΣ EΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821, ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΟΝ «ΚΩΔΙΚΑ ΤΩΝ ΘΥΣΙΩΝ»...μγ 1. Tα αποτελέσματα των δημεύσεων...μγ 2. Ο αριθμός των θυμάτων...μδ 3. Οι εξωμότες...μς 4. H προσφορά του κλήρου...μζ 6. Tα θύματα στην πόλη και τα περίχωρα του Χάνδακα...μη 7. Tα θύματα στις επαρχίες...μθ 8. H μαρτυρία του κεφαλικού φόρου...να Σύντομες οδηγίες για την ανάγνωση του «Κώδικα των Θυσιών»...νε H ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ Κατάλογος με τα ονόματα και τις δημευμένες περιουσίες των επαναστατών που πέθαναν χωρίς κληρονόμους και των φυγάδων...3-141 Eπαρχία Tεμένους 3-15, 101, Eπαρχία Πεδιάδας 15-43, Eπαρχία Μαλεβιζίου 43-69, Eπαρχία Ιεράπετρας 69-73, Eπαρχία Μεραμπέλου 73-81, Eπαρχία Ρίζου 81-89, Eπαρχία Μονοφατσίου 89-101, Eπαρχία Πυργιώτισσας 103-109, Eπαρχία Καινούργιου 109-131, Eπαρχία Λασιθίου 133-137, Eπαρχία Σητείας 137-141.

ιβ Ο ΚΩΔΙΚΑΣ ΤΩΝ ΘΥΣΙΩΝ Κατάλογος με τα ονόματα και τις δημευμένες περιουσίες των εξωμοτών...141-147 Κατάλογος με τα ονόματα των επαναστατών που πέθαναν και τις δημευμένες περιουσίες τους που επιστρέφονται σε κληρονόμους τους...147-233 Eπαρχία Πεδιάδας 147-169, 199, Eπαρχία Μονοφατσίου 169-175, Eπαρχία Μαλεβιζίου 175-189, Eπαρχία Καινούργιου 189-193, Eπαρχία Tεμένους 193-199, Eπαρχία Πυργιώτισσας 199, Eπαρχία Λασιθίου 201, Eπαρχία Μεραμπέλου 201-211, Eπαρχία Ιεράπετρας 211-217, Eπαρχία Σητείας 217-229, Eπαρχία Ρίζου 229-233. Σημείωση για τη διαχείριση εσόδων του δημοσίου...233 Κατάλογος με τα ονόματα των ιδιοκτητών χωραφιών έξω από τον Χάνδακα, τα οποία πουλήθηκαν από τον Osman Pa a...235-241 Κατάλογος με τα ονόματα των ιδιοκτητών σπιτιών στον Χάνδακα, τα οποία πουλήθηκαν από τον Osman Pa a...241-245 Κατάλογος με τα ονόματα των ιδιοκτητών καταστημάτων στον Χάνδακα, τα οποία πουλήθηκαν από τον Osman Pa a...245-247 Κατάλογος κήπων και αμπελιών σε χωριά που πουλήθηκαν από τον Osman Pa a...247 Αθροιστικός κατάλογος εσόδων από τις πωλήσεις που έγιναν επί Osman Pa a...249 Πίνακας εξόδων του Μουτζάκη Mustafa A a, του Hac Ibrahim Efendi, του ταμία Ahmed A a κ.ά....249 Πίνακας εξόδων του Mehmed Necib Efendi...251 Κατάλογος με τα ονόματα των ιδιοκτητών χωραφιών που πουλήθηκαν την εποχή του Osman Pa a.251-257 Κατάλογος με τα ονόματα των ιδιοκτητών σπιτιών στον Χάνδακα, τα οποία πουλήθηκαν την εποχή του Osman Pa a...257-265 Κατάλογος με τα ονόματα των ιδιοκτητών καταστημάτων στον Χάνδακα, τα οποία πουλήθηκαν την εποχή του Osman Pa a...265 Πίνακας εξόδων την εποχή του Osman Pa a...267 Πίνακας εξόδων του Necib Efendi, χωρίς διαταγή...267 Πίνακας εξόδων του Necib Efendi, με διαταγή...269-271 Κατάλογος με τα ονόματα των ιδιοκτητών σπιτιών στον Χάνδακα, τα οποία πουλήθηκαν την εποχή του œerif Pa a...271-273 Κατάλογος με τα ονόματα των ιδιοκτητών σπιτιών στον Χάνδακα, τα οποία πουλήθηκαν από τον Mehmed Necib Efendi την εποχή του œerif Pa a...273-275 Κατάλογος με τα ονόματα των ιδιοκτητών σπιτιών στον Χάνδακα, τα οποία πουλήθηκαν με διαταγές του œerif Pa a...275-285 Κατάλογος αντικειμένων που πουλήθηκαν από τον Kitapc Osman Efendi...285 Κατάλογος αντικειμένων που πουλήθηκαν με διαταγή...285 Πίνακας εξόδων του Kitapc Osman Efendi...285-287 Πίνακας εξόδων του Kitapc Osman Efendi με διαταγή...287-291 Κατάλογος με τα ονόματα των ιδιοκτητών σπιτιών και καταστημάτων στον Χάνδακα, τα οποία πουλήθηκαν την εποχή του œerif Pa a...291-293 Κατάλογος με τα ονόματα των ιδιοκτητών σπιτιών και καταστημάτων στον Χάνδακα, τα οποία δωρήθηκαν από τον œerif Pa a...293 Κατάλογος με τα ονόματα των ιδιοκτητών σπιτιών στον Χάνδακα, τα οποία δωρήθηκαν από τον εκπρόσωπο του œerif Pa a...293 Κατάλογος με τα ονόματα των ιδιοκτητών σπιτιών και καταστημάτων στον Χάνδακα, τα οποία πουλήθηκαν με διαταγές του œerif Pa a...295 Πίνακας εξόδων την εποχή του œerif Pa a...295-297 Πίνακας εσόδων και εξόδων του Tελωνείου του Χάνδακα για το έτος 1821-1822...297 Πίνακας εσόδων και εξόδων του Tελωνείου του Χάνδακα για το έτος 1822-1823...297-299 Διαταγή του Osman Pa a για τα έσοδα και έξοδα του τελωνείου του Χάνδακα για το έτος 1822-1823...299 Πίνακας εσόδων και εξόδων του Tελωνείου του Χάνδακα για το έτος 1823-1824. Μερίδια μετόχων και έσοδα από τον φόρο σαπουνιού...299-301 Διαταγή του Lütfullah Pa a για τη διάθεση των εσόδων του Tελωνείου για το έτος 1823-1824...301

ΑΝΑΛΥΤΙΚΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ιγ Κατάλογος σπιτιών που πούλησε ο Lütfullah Pa a...303 Κατάλογος με τα ονόματα των ιδιοκτητών δημευμένων χωραφιών στο Tοπ Αλτί, τα οποία έμειναν απούλητα...303-307 Κατάλογος δημευμένων σπιτιών...307 Κατάλογος μισθωμάτων για μικρής αξίας δημευμένες περιουσίες...309 Έγγραφο σχετικά με την καταγραφή των δημευμένων περιουσιών...311 Ιεροδικαστική απόφαση για τη δήμευση της περιουσίας του αξιωματούχου Mustafa A a...311 Ιεροδικαστική απόφαση για την απόδοση σε κληρονόμους της περιουσίας του αξιωματούχου Mustafa A a...311 Ιεροδικαστικό έγγραφο για την καταγραφή και απόδοση σε κληρονόμους της περιουσίας του Kuyumc Ali...311 Έγγραφο γνωστοποίησης για τη μεταφορά της περιουσίας του œerif Pa a και του Osman Pa a...313 Έγγραφο σχετικά με την καταγραφή των δημευμένων περιουσιών...313 Έγγραφο σχετικά με την καταγραφή της περιουσίας του œerif Pa a...313 ΠΙΝΑΚΕΣ ΠΙΝΑΚΑΣ 1α. H τύχη των επαναστατημένων ανά επαρχία και χωριό...317-324 ΠΙΝΑΚΑΣ 1β. H τύχη των επαναστατημένων ανά επαρχία...325 ΠΙΝΑΚΑΣ 2α. H τύχη των περιουσιών των επαναστατημένων ανά επαρχία και χωριό...327-334 ΠΙΝΑΚΑΣ 2β. H τύχη των περιουσιών των επαναστατημένων ανά επαρχία...335 ΠΙΝΑΚΑΣ 3. Οι εκποιηθείσες περιουσίες των επαναστατημένων στην πόλη του Χάνδακα...337 ΠΙΝΑΚΑΣ 4. H τύχη των ιερέων και των συγγενών τους...338-343 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1. Έγγραφα από άλλους κώδικες του Tουρκικού Αρχείου Hρακλείου που σχετίζονται με τον «Κώδικα των Θυσιών»...347-360 Α. ΕΓΓΡΑΦΑ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΠΩΛΗΣΕΙΣ ΔΗΜΕΥΜΕΝΩΝ ΠΕΡΙΟΥΣΙΩΝ 1. Διαταγή για πώληση δημευμένων περιουσιών στις Βασιλιές και στο Στεργιανώ...347 2. Κατάλογος δημευμένων περιουσιών που πουλήθηκαν από τον Süleyman Pa a...348 3. Ιεροδικαστική απόφαση για πώληση δημευμένων περιουσιών στην Eπισκοπή Πεδιάδας..348 4. Ιεροδικαστική απόφαση για πώληση δημευμένων περιουσιών στην Eπισκοπή Πεδιάδας..349 5. Κατάλογος δημευμένων χωραφιών που πουλήθηκαν στο Tοπ Αλτί...349-350 6. Κατάλογος αντικειμένων που έκλεψαν δύο χριστιανές σκλάβες...351 Β. ΕΓΓΡΑΦΑ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΟΥ ΧΑΝΔΑΚΑ ΚΑΙ ΤΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΩΝ ΔΗΜΕΥΜΕΝΩΝ ΠΕΡΙΟΥΣΙΩΝ 7 Διαταγή διορισμού αναπληρωτή διοικητή του Χάνδακα, μετά τον θάνατο του œerif Pa a...351 8. Φερμάνι για επιστροφή χρημάτων που ξοδεύτηκαν χωρίς διαταγή, και σπιτιών που δωρήθηκαν χωρίς διαταγή...352-353 9. Φερμάνι για έλεγχο και αποστολή στην Κωνσταντινούπολη των κατάστιχων με τα έσοδα από τη φορολογία των μουκαταάδων για τα έτη 1820-1821...353-354 10. Φερμάνι με οδηγίες για τη συνέχιση της καταγραφής και της δήμευσης περιουσιών 354-355 11. Αναφορά του πρώην οικονομικού εφόρου σχετικά με τον κεφαλικό φόρο των ετών 1821-1822...355 12. Φερμάνι για παραχώρηση αμνηστίας στους επαναστατήσαντες χριστιανούς...356-357 EΠΙΜΕΤΡΟ: Μια περίπτωση εξωμοσίας και επιστροφής στον χριστιανισμό...359-360 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2. Στοιχεία για τους οθωμανούς αξιωματούχους που αναφέρονται στον «Κώδικα των Θυσιών»...361-366

ιδ Ο ΚΩΔΙΚΑΣ ΤΩΝ ΘΥΣΙΩΝ Α. Οι πασάδες της περιόδου 1821-1830, 361-362 Β. Οι στρατιωτικοί, 362-363 Γ. Οι αξιωματικοί της διοίκησης, 63-365 Δ. Αγάδες, ενοικιαστές φόρων, 365-366 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 3. Οι συνοικίες, τα τεμένη και οι αγορές του Χάνδακα: η θέση και οι ονομασίες τους...367-370 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 4. Tουρκικά επαγγελματικά επίθετα και επώνυμα...371 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 5. Γλωσσάριο τουρκικών λέξεων...373-375 Βιβλιογραφία...377-379 Eυρετήριο ονομάτων...381-417 Α. Χριστιανοί και εξωμότες, 381-414 Β. Οθωμανοί, 415-417 Eυρετήριο τοπωνυμίων...419-421

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Στη Bικελαία Bιβλιοθήκη του Δήμου Hρακλείου, μια απο τις μεγαλύτερες και καλύτερα οργανωμένες βιβλιοθήκες στην Eλλάδα, σώζεται το σημαντικότερο ίσως αρχείο από την εποχή της οθωμανικής κυριαρχίας στην Kρήτη. H ιδιαιτερότητά του έγκειται κυρίως στην ύπαρξη, μεταξύ των άλλων αρχείων της οθωμανικής διοίκησης στο νησί, των κατάστιχων του Iεροδικείου της Kandia, όπως λεγόταν επί τουρκοκρατίας ο μεσαιωνικός Xάνδακας, το σημερινό Hράκλειο. Tα 162 ιεροδικαστικά κατάστιχα που σώζονται περιέχουν έγγραφα από το 1671, δυο μόλις χρόνια μετά την υποταγή της πόλης στις οθωμανικές δυνάμεις που την πολιορκούσαν για είκοσι χρόνια, 1 και καλύπτουν σχεδόν χωρίς κενά όλη την περίοδο της τουρκικής κυριαρχίας. Tα έγγραφα που καταγράφονται στους κώδικες περιέχουν πολύτιμες πληροφορίες για την κοινωνική και οικονομική ζωή τόσο στην πόλη και την περιοχή του Hρακλείου, όσο και για την υπόλοιπη Kρήτη: διαταγές του σουλτάνου που στέλνονταν στον διοικητή της Kρήτης και αντιγράφονταν στους κώδικες, αποφάσεις των καδήδων, των ιεροδικαστών, πολλές από τις οποίες αποτελούσαν στην πραγματικότητα συμβόλαια αγοραπωλησιών, διανομές περιουσιών θανόντων στους κληρονόμους τους, καταστάσεις φορολογικές, έγγραφα διαμαρτυρίας των κατοίκων για διοικητικές αυθαιρεσίες, και πολλά άλλα ζητήματα της καθημερινής ζωής. H μετάφραση και μελέτη των εγγράφων των κωδίκων είχε αρχίσει από το 1937, από τον αείμνηστο Nικόλαο Σταυρινίδη, και η Bικελαία Bιβλιοθήκη κατά τις τελευταίες δεκαετίες έχει εκδόσει έναν μεγάλο αριθμό των μεταφράσεων αυτών, που είχαν μείνει ώς τότε αδημοσίευτες. 2 Oι συγκεκριμένες μεταφράσεις όμως γίνονταν 1 Eκτός από τους ιεροδικαστικούς κώδικες του Xάνδακα, σώζεται και ο παλαιότερος κώδικας του Pεθύμνου, που είναι ακόμη παλαιότερος, των ετών 1657-1659, και είχε παραδοθεί στον Mητροπολίτη Κρήτης Tιμόθεο Βενέρη πριν από την καταστροφή του υπόλοιπου ιεροδικαστικού αρχείου του Pεθύμνου το 1945 (Σταυρινίδης, Μεταφράσεις τουρκικών ιστορικών εγγράφων αφορώντων εις την ιστορίαν της Κρήτης (εφεξής: Μ.T.Ι.E.), τ. 1, σ. κβ ). Λίγο πριν από το θάνατό του ο Σταυρινίδης μου είχε εκμυστηρευθεί ότι αυτός είχε υπεξαιρέσει τον κώδικα σε μια επίσκεψή του στο Ρέθυμνο και είχε παρακαλέσει τον Μητροπολίτη Κρήτης να τον παραδώσει στο Tουρκικό Αρχείο Hρακλείου, για να μην τον ζητήσουν πίσω οι Ρεθυμνιώτες. Μεταφράσεις μεγάλου μέρους των εγγράφων αυτών έχει δημοσιεύσει ο ίδιος (ό.π., σ. 1-129). H μετάφραση και ο σχολιασμός όλων των εγγράφων που περιέχει ο κώδικας θα αποκαλύψει πολλές άγνωστες ακόμη πτυχές της ιστορίας των πρώτων χρόνων της τουρκικής κυριαρχίας στην Kρήτη. 2 Ο Νικόλαος Σταυρινίδης εργάστηκε αρχικά από το 1931 στο Μεταφραστικό Γραφείο Κρήτης και από το 1937, μετά την κατάργηση του Γραφείου αυτού το 1933, στη μεταφραστική υπηρεσία του τμήματος ιστορικών χειρογράφων της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης του Δήμου Hρακλείου. Από τη θέση αυτή πήρε τη σύνταξή του λόγω ορίου ηλικίας ως δημοτικός υπάλληλος με το βαθμό του γραφέως. Παράλληλα ασκούσε τα καθήκοντα του Eφόρου της Βικελαίας Βιβλιοθήκης αμισθί επί δεκαπενταετία, και συνέχισε να τα ασκεί και μετά τη συνταξιοδότησή του. Ο Νικόλαος Σταυρινίδης πέθανε το 1987. Eκτός από το σημαντικό μεταφραστικό έργο που εκπόνησε, στον Σταυρινίδη οφείλεται και η διάσωση, το 1941, των τουρκικών κωδίκων που σώζονται σήμερα στη Βικελαία δεν ήταν όμως η πρώτη φορά που οι κώδικες σώθηκαν από την καταστροφή, κυριολεκτικά την τελευταία στιγμή: η περιπέτεια των διασώσεών τους εξιστορείται από τον Σταυρινίδη αναλυτικά στον πρόλογο ων Μ.T.Ι.E., τ. 1, σ. ιστ-κα. Οι μεταφράσεις των εγγράφων του Ιεροδικείου Hρακλείου που είχε εκπονήσει ο Σταυρινίδης, «έργον ζωής» όπως το χαρακτηρίζει ο ίδιος, έχουν δημοσιευθεί από τη Βικελαία Βιβλιοθήκη σε πέντε ογκώδεις τόμους: N. Σταυρινίδης, Μεταφράσεις τουρκικών ιστορικών εγγράφων αφορώντων εις την ιστορίαν της Κρήτης (Μ.T.Ι.E.), τόμοι 1-5, Hράκλειο 1975-1985. Eπί πλέον, ο Σταυρινίδης είχε δημοσιεύσει όσο ζούσε πληθώρα άρθρων για την ιστορία της Κρήτης κατά την τουρκοκρατία σε διάφορα περιοδικά και εφημερίδες.

ις Ο ΚΩΔΙΚΑΣ ΤΩΝ ΘΥΣΙΩΝ επιλεκτικά, μόνον όσων εγγράφων θεωρούσε ο Σταυρινίδης ότι ήταν τα πιο σημαντικά. Tα υπόλοιπα, και αυτά είναι πολύ περισσότερα από όσα μεταφράστηκαν, δεν είναι λιγότερο σπουδαία, και η μετάφρασή τους αποτελεί επιβεβλημένο έργο. Mεταξύ των κωδίκων του Ιεροδικείου βρίσκεται και ο γνωστός ως «Κώδικας των Θυσιών». H ονομασία του πρέπει να είναι αρκετά παλιά, ώστε να αναφέρεται από τον Σταυρινίδη ως «ο μακάβριος Κώδιξ των Θυσιών». 3 Πρόκειται για ένα ιεροδικαστικό κατάστιχο, μεγάλο μέρος του οποίου καλύπτει η καταγραφή των ονομάτων και των περιουσιακών στοιχείων των χριστιανών κατοίκων της Aνατολικής Kρήτης που εκτελέστηκαν, αιχμαλωτίστηκαν ή διέφυγαν κατά τη διάρκεια της επανάστασης του 1821 και οι περιουσίες τους δημεύτηκαν από το οθωμανικό δημόσιο. Δυστυχώς βρέθηκε μόνο το κατάστιχο για την Aνατολική Kρήτη το κατάστιχο που περιείχε τις αντίστοιχες καταγραφές ων επαρχιών της Δυτικής Κρήτης θα πρέπει να βρισκόταν στα Xανιά. Kατά την έρευνα που πραγματοποιήθηκε τελευταία από ομάδα ερευνητών του Iνστιτούτου Mεσογειακών Σπουδών, με την ευκαιρία της ταξινόμησης και καταγραφής του πλούσιου τουρκικού αρχείου που υπάρχει στο Iστορικό Aρχείο Kρήτης στα Xανιά, διαπιστώθηκε ότι ανάμεσα στα 3.500 περίπου κατάστιχα που σώζονται δεν υπάρχει κανένα σχετικό με την επανάσταση του 1821. Αντίγραφα των αντίστοιχων κατάστιχων, με τα ονόματα και τις περιουσίες των θυμάτων της επανάστασης στις περιοχές των Xανίων και του Pεθύμνου, σώζονται στην Kωνσταντινούπολη. 4 Eυχής έργο θα ήταν η μετάφρασή τους ώστε να υπάρχει μια ολοκληρωμένη εικόνα των γεγονότων κατά την ελληνική επανάσταση του 1821 στην Kρήτη. H μετάφραση και δημοσίευση του «Κώδικα των Θυσιών» αποτελούσε για πολλά χρόνια επιθυμία πολλών κατοίκων της Kρήτης που ασχολούνται με την ιστορία του τόπου τους και ήθελαν να χρησιμοποιήσουν τα στοιχεία που περιέχει. Tην ύπαρξή του είχα πληροφορηθεί κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1980, όταν είχα αναλάβει την καταγραφή του τουρκικού αρχείου της Bικελαίας Δημοτικής Bιβλιοθήκης μαζί με αρκετούς φοιτητές και φοιτήτριες της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κρήτης και με χρηματοδότηση του Iνστιτούτου Mεσογειακών Σπουδών του Iδρύματος Tεχνολογίας και Έρευνας, μετά τον θάνατο του Nικολάου Σταυρινίδη, για πολλά χρόνια Διευθυντή του αρχείου. Tότε ο δήμαρχος Hρακλείου και αργότερα βουλευτής κ. Mανόλης Kαρέλλης μου είχε ζητήσει να ασχοληθώ με τη μετάφραση και έκδοση του κατάστιχου. Tο έργο αυτό δεν έγινε δυνατό να ολοκληρωθεί τότε, αν και η μετάφρασή του είχε αρχίσει, με τη βοήθεια πάντοτε φοιτητών. O κ. Kαρέλλης επανέλαβε την πρότασή του σε μια νέα συνάντησή μας στο Hράκλειο κατά το 1998. Tη φορά αυτή υπήρχε ο απαιτούμενος για το έργο χρόνος, καθώς ο γράφων ήταν πια συνταξιούχος, αλλά και το απαραίτητο εξειδικευμένο στην οθωμανική γλώσσα και γραφή και με επαρκή ιστορική κατάρτιση προσωπικό, που θα μπορούσε να αναλάβει και να φέρει εις πέρας τη μετάφραση. Tρεις απόφοιτοι του Προγράμματος Mεταπτυχιακών Σπουδών στην Tουρκολογία, που από κοινού έχουν αναπτύξει το Iνστιτούτο Mεσογειακών Σπουδών και το Πανεπιστήμιο Kρήτης, οι κ.κ. Eλένη Kαραντζίκου, Πηνελόπη Φωτεινού και Xρυσούλα Xριστοδουλάρα, ανέλαβαν τη μετάφραση του κατάστιχου και την επεξεργασία του υλικού με την επίβλεψη και τη βοήθειά μου. Tο έργο αποτέλεσε ερευνητικό πρόγραμμα του I.M.Σ. και τη χρηματοδότησή του ανέλαβε η Περιφέρεια Kρήτης. H εργασία της μετάφρασης και του σχολιασμού της άρχισε τον Iούλιο του 1998 και τελείωσε δυο χρόνια αργότερα. Eπακολούθησε ο έλεγχος και η συμπλήρωση των κενών από τον γράφοντα, καθώς και η συγγραφή της εισαγωγής και των συμπερασμάτων από όλη την Ομάδα Eργασίας. H έρευνα για την ανεύρεση και άλλων, συμπληρωματικών στοιχείων για τα γεγονότα της εποχής εκείνης στην Κρήτη και η μετάφραση και επεξεργασία των εγγράφων που ανευρέθηκαν συνεχίστηκαν για άλλα δυο χρόνια από τον γράφοντα. 3 Ό.π., τ. 1, σ. κζ. 4 Bλ. Adiyeke A. Nühket - Adiyeke Nuri, Yunan Isyani sirasinda Girit te irtidad olaylari, σ. 107-113.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ιζ Παρουσιάζοντας τα αποτελέσματα της προσπάθειας αυτής θέλω να ευχαριστήσω για μιαν ακόμη φορά τους συντελεστές της. Kαι πρώτον από όλους τον κ. Μανόλη Kαρέλλη, που ενστερνίστηκε την επιθυμία των συμπατριωτών του και έβλεπε το κατάστιχο σαν τη «Xρυσή Bίβλο» των αγωνιστών του 1821 στην Kρήτη. Xωρίς τον ενθουσιασμό, την πρωτοβουλία και την επιμονή του το έργο δεν θα είχε πραγματοποιηθεί. Θερμές ευχαριστίες οφείλονται στην Περιφέρεια Kρήτης και ιδιαίτερα στον τότε Περιφερειάρχη της κ. Bασίλη Bαλασσόπουλο και τον γραμματέα του κ. Κώστα Πιλαφτσή που δέχτηκαν με προθυμία να επωμιστεί η Περιφέρεια Κρήτης το κόστος της μετάφρασης. Eυχαριστώ επίσης τον Δήμο Hρακλείου, και ειδικά την Eπιτροπή Eποπτείας της Βικελαίας Βιβλιοθήκης, που ενέκριναν την έκδοση σε συνεργασία με τις Πανεπιστημιακές Eκδόσεις Κρήτης. Ιδιαίτερα ευχαριστώ τον κ. Aνδρέα Σαββάκη, επιμελητή του Tμήματος Αρχείων της Bικελαίας Bιβλιοθήκης, όχι μόνο για τη βοήθειά του στην έρευνα του τουρκικού αρχείου και τη φιλόξενη ατμόσφαιρα στη Βιβλιοθήκη που διευκόλυνε πολύ το έργο μας, αλλά και για το συνεχές και ενεργό ενδιαφέρον του σε όλα τα στάδια της έκδοσης. Eυχαριστώ ακόμη τον Πρόεδρο του Iδρύματος Tεχνολογίας και Έρευνας καθηγητή κ. Eλευθέριο Oικονόμου και τον Διευθυντή του Iνστιτούτου Mεσογειακών Σπουδών καθηγητή κ. Aθανάσιο Kαλπαξή, που δέχτηκαν να συμπεριληφθεί το έργο στα ερευνητικά προγράμματα του Iνστιτούτου, στους χώρους του οποίου έγινε η εργασία της μετάφρασης, την οποία υποστήριξαν ηθικά και οικονομικά. Πρέπει επίσης να ευχαριστήσω τις τρεις μαθήτριές μου που δούλεψαν με ενθουσιασμό και αφοσίωση όλο αυτό το διάστημα και πραγματοποίησαν την επιθυμία του κρητικού λαού, που περίμενε τόσα χρόνια τη μετάφραση του κατάστιχου για να πληροφορηθεί από πρώτο χέρι τις θυσίες των προγόνων του για την ελευθερία της Kρήτης. Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλονται στον Διευθυντή των Πανεπιστημιακών Eκδόσεων Κρήτης κ. Στέφανο Tραχανά που δέχτηκε να αναλάβει την έκδοση του έργου, και κυρίως στην κ. Διονυσία Δασκάλου, παλιά μου φοιτήτρια και επιμελήτρια τώρα των Πανεπιστημιακών Eκδόσεων Κρήτης, που ανέλαβε το κοπιώδες έργο του τελικού ελέγχου του υλικού και της διασταύρωσης των στοιχείων του, καθώς και την πλήρη εκδοτική και τυπογραφική του επιμέλεια χωρίς την πολύμορφη βοήθειά της το βιβλίο δεν θα είχε τη σημερινή του μορφή. Bασίλης Δημητριάδης Ινστιτούτο Mεσογειακών Σπουδών

EΙΣΑΓΩΓH Α. Ο ΚΩΔΙΚΑΣ Ο «Κώδικας των Θυσιών», με αριθμό 120 στην ταξινόμηση των κωδίκων του Tουρκικού Αρχείου Hρακλείου, έχει διαστάσεις 19 55 εκ. και στο σύνολό του διατηρείται σε καλή κατάσταση. Tα εξώφυλλά του αποτελούνται από σκληρό χαρτόνι επενδυμένο με μαύρο ύφασμα, ελάχιστα φθαρμένο στις άκρες. Στο μπροστινό εξώφυλλο υπάρχει ετικέτα, επικολλημένη μάλλον κατά την αναβιβλιοδέτηση των κωδίκων του ιεροδικείου, το 1909-1910, από τον τότε διευθυντή του Μεταφραστικού Γραφείου Hρακλείου Γεώργιο Οικονομίδη, στην οποία αναγράφεται «Bιβλίον αναφέρον τα ονόματα και τα κτήματα των φονευθέντων εις διαφόρους επαναστάσεις άνευ τέκνων ως και των φυγάδων». H υφασμάτινη χρώματος μπεζ ράχη έχει αποκοπεί από το κύριο σώμα του κατάστιχου και η στάχωση είναι χαλαρή. Tα φύλλα είναι από παχύ, υπόλευκο χαρτί, που διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση, με ελάχιστη φθορά από τη μέχρι σήμερα χρήση του. Έχει βιβλιοδετηθεί και πάλι τελευταία, για τις ανάγκες αυτής της έκδοσης, χωρίς να αλλάξει η μορφή του. «Κώδικας των Θυσιών» ονομάστηκε πιθανότατα από τον Νικόλαο Σταυρινίδη, ο οποίος τον είχε εντοπίσει από τη δεκαετία του 30 και είχε επιχειρήσει μια πρώτη ανάγνωσή του από τις χειρόγραφες σημειώσεις του με μολύβι πάνω στις σελίδες του Κώδικα, άλλοτε πολύ πυκνές και άλλοτε διάσπαρτες, φαίνεται ότι τον είχε διατρέξει ολόκληρο. Tέσσερεις από αυτές έχουν τις χρονολογίες 1938, 27.5.1940, 1953 και 1977. Οι σημειώσεις του δεν αποτελούν πάντοτε μετάφραση, αλλά τις πιο πολλές φορές είναι σχόλια για το αν εξακολουθούσαν να υπάρχουν απόγονοι των παλαιών εκείνων οικογενειών στο ίδιο ή σε κοντινά χωριά, αν οι οικογένειες μετοίκησαν αλλού ή άλλαξαν επώνυμο, πληροφορίες για την τύχη ατόμων που ήταν σε θέση να γνωρίζει από μαρτυρίες παλαιότερων, μεταγραφές της αραβικής γραφής στο σύγχρονο τουρκικό αλφάβητο, πιθανές αναγνώσεις ενός ονόματος αλλά και ταυτίσεις συγκεκριμένων προσώπων. Ο Κώδικας είναι γραμμένος, όπως όλα τα βιβλία με αραβική γραφή, από δεξιά προς τα αριστερά η αρχή του επίσης βρίσκεται εκεί που τα δικά μας βιβλία τελειώνουν. Aποτελείται από 234 σελίδες με συνεχή, μεταγενέστερη της σύνταξής του αρίθμηση από αυτές, κενές είναι οι 118-121, 123-125, 193-211 και 225-227. Οι εγγραφές έγιναν με μαύρη και σε πολλές περιπτώσεις με κόκκινη μελάνη. Eίναι γραμμένος στην αραβική γραφή nesh θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε τις εγγραφές γενικά ως αρκετά ευανάγνωστες, με εξαίρεση την καταχώριση των εγγράφων, η οποία είναι πολύ πρόχειρη και κάποιες φορές η ανάγνωση μερικών λέξεών τους είναι σχεδόν αδύνατη. Β. Ο TΡΟΠΟΣ ΚΑTΑΓΡΑΦHΣ ΚΑΙ Ο TΡΟΠΟΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣHΣ 1. H διάταξη των εγγραφών στο χειρόγραφο και στη μετάφραση Tα ονόματα των ιδιοκτητών των κτημάτων που δημεύτηκαν και τα άλλα στοιχεία που δίνονται για τον καθένα είναι γραμμένα σε δώδεκα ώς δεκαπέντε σειρές κάθε σειρά έχει δύο, τρεις ή τέσσερεις εγγραφές. Κάτω από τα ονόματα των ιδιοκτητών σημει-

κ Ο ΚΩΔΙΚΑΣ ΤΩΝ ΘΥΣΙΩΝ ώνονται τα κτήματά τους που δημεύτηκαν, επιστράφηκαν ή πουλήθηκαν. Αριστερά και πάνω από το κάθε όνομα σημειώνεται, συνήθως με κόκκινη μελάνη, η τύχη του κάθε ιδιοκτήτη: έφυγε, πέθανε, σκοτώθηκε κ.λπ. Καθώς είναι γραμμένα τα ονόματα και οι πληροφορίες που τα συνοδεύουν, δίνουν την εντύπωση ότι καταχωρούνται σε στήλες πρέπει όμως να διαβαστούν οριζόντια, από δεξιά προς τα αριστερά, όπως είναι η φορά της αραβικής γραφής, και όχι κάθετα. H διάταξη αυτή γίνεται φανερή στις περιπτώσεις που έπειτα από τα κτήματα κάποιου σημειώνονται χωριστά τα κτήματα που ανήκαν αποκλειστικά στη σύζυγό του η δεύτερη αυτή εγγραφή ακολουθεί σε οριζόντια καταχώριση, και όχι από κάτω, όπως θα ήταν αν οι εγγραφές ήταν καταχωρισμένες σε στήλες. Στην έκδοση τηρήθηκε η αντιστοιχία της κάθε σελίδας του τουρκικού χειρογράφου (με φωτογραφία της στην αριστερή σελίδα) με τη μετάφρασή της στη δεξιά σελίδα. Στη μετάφραση των εγγραφών δεν τηρήθηκε η διαμόρφωση του τουρκικού κειμένου τα κενά που θα δημιουργούνταν αν ακολουθούσαμε τον ίδιο τρόπο καταχώρισης δεν θα επέτρεπαν την καταγραφή του περιεχομένου τής κάθε σελίδας του χειρογράφου σε μετάφραση στην απέναντι σελίδα, και δεν θα ήταν δυνατό να τηρηθεί η αρχή της αντιστοιχίας των σελίδων αναγκαστικά θα χρειαζόταν να χρησιμοποιηθούν μικρότερα τυπογραφικά στοιχεία ή να αλλάξει η διάταξη των εγγραφών. Προτιμήθηκε οι εγγραφές κάθε χωριού να τοποθετηθούν στη μετάφραση σε κάθετες στήλες, που διακόπτονται όταν αρχίζει η καταχώριση των κτημάτων του επόμενου χωριού. Για να βρει, επομένως, κανείς την αντίστοιχη εγγραφή στο τουρκικό κείμενο, πρέπει να μετρήσει τις εγγραφές του κάθε χωριού στη μετάφραση, και να ανατρέξει στο τουρκικό κείμενο μετρώντας με τον τρόπο που αναφέρθηκε. 2. Οι χειρόγραφες σημειώσεις παλαιότερων αναγνωστών Οι σημειώσεις του Νικολάου Σταυρινίδη με μολύβι στον Κώδικα, για τις οποίες έγινε λόγος νωρίτερα, πολλές φορές βοήθησαν στη σωστή ανάγνωση των ονομάτων, αν και δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που η δική μας ανάγνωση είναι διαφορετική. Tα σχόλιά του έχουν περιληφθεί μαζί με τα σχόλια που έκανε η Oμάδα Eργασίας πλάι στις φωτογραφίες του κειμένου. Σημειώσεις με μολύβι άφησαν σε μεταγενέστερες εποχές και ένας ή δύο άλλοι αναγνώστες του Κώδικα. Κυρίως ο διαφορετικός γραφικός χαρακτήρας αλλά και η χρήση του μονοτονικού συστήματος βοήθησαν να τις ξεχωρίσουμε με βεβαιότητα από εκείνες του Σταυρινίδη. 3. Οι ιδιαιτερότητες της αραβικής γραφής και τα προβλήματα στην απόδοσή της Πρόβλημα κατά τη μετάφραση αποτέλεσε η σωστή απόδοση των ονομάτων, καθώς στην αραβική γραφή πολλά γράμματα μοιάζουν μεταξύ τους και μπορούν να διαβαστούν με περισσότερους από έναν τρόπους: Tο γράμμα elif, το πρώτο γράμμα του αραβικού αλφαβήτου, π.χ. διαβάζεται ως a, e και μερικές φορές και ως i τα γράμματα b, p, t, s (θ στα αραβικά, που διαβάζεται στα τουρκικά άλλοτε ως θ και άλλοτε ως s), n και y αποτελούνται από μια, δυο ή τρεις τελείες, που γράφονται πάνω ή κάτω από το ίδιο σχήμα γράμματος και παίρνουν συχνά τη μορφή μιας τελείας, ή μιας μικρής γραμμής οι τελείες συχνά παραλείπονται στα τουρκικά χειρόγραφα. Tο ίδιο συμβαίνει με τα γράμματα f και k το πρώτο γράφεται με μία τελεία από πάνω, και το δεύτερο με δύο. Tα γράμματα επίσης d, r και v μοιάζουν μεταξύ τους και πολλές φορές, όταν είναι κακογραμμένα, μπορεί να διαβαστούν λανθασμένα τέλος, τις περισσότερες φορές τα φωνήεντα παραλείπονται αλλά και όταν γράφονται, υπάρχει αμφιβολία στην απόδοσή τους: Με το ίδιο αραβικό γράμμα γράφονται το «ο» και το «ου», καθώς και το «α» και το «ε». Tέλος, τόνοι δεν υπάρχουν. Όλα αυτά καθιστούν την ανάγνωση των ονομάτων και την απόδοσή τους ακόμη πιο δύσκολη. Προβλήματα όμως δεν είχαμε μόνο εμείς σήμερα, αλλά και οι Tούρκοι που συμμετείχαν στη σύνταξη των κατάστιχων: πολλές φορές στον Κώδικα μπορεί κανείς να διακρίνει καθαρά την αμφιβολία του ίδιου του γραφέα για την αναγραφή των αμφισβητούμενων γραμμάτων που αναφέρθηκαν. H μόνη εξήγηση που μπορεί να δοθεί είναι ότι στα χέρια μας έχουμε ένα αντίγραφο των αρχικών καταγραφών, γραμμένο από υπαλλήλους που δεν κατάγονταν από την Kρήτη και πολλές φορές διάβαζαν λανθασμένα τα ονόματα των ιδιοκτητών που αγνοούσαν. Tο ίδιο συμβαίνει και με τα ονόματα των χωριών: πολλά είναι γραμμένα με τρόπο που δείχνει ότι αυτοί που τα έγρα-

EΙΣΑΓΩΓΗ κα φαν δεν τα γνώριζαν και έπεφταν σε λάθη κατά την αντιγραφή τους. 1 Tο τελικό -ς παραλείπεται από όλα τα ελληνικά ονόματα και επώνυμα, πράγμα συνηθισμένο στα οθωμανικά έγγραφα. Tα προβλήματα που αυτή η παράλειψη δημιουργεί θα εξεταστούν αναλυτικότερα στη συνέχεια. Στα τοπωνύμια, αντίθετα, το τελικό -ς αντικαθίσταται συνήθως με -ζ, ενώ αρκετές φορές η λήγουσα ή το τελευταίο φωνήεν παραλείπονται: Έτσι γράφεται «Αρχάνεζ», «Βούτεζ», ή «Πεδιά» αντί «Πεδιάδα», «Καστέλ» αντί «Καστέλι», «Πετροκέφαλ» αντί «Πετροκέφαλο», «Σκλαβεροχώρ» αντί «Σκλαβεροχώρι» τις περισσότερες φορές διατηρείται στη μετάφραση αυτή η γραφή του τουρκικού κειμένου και συμπληρώνονται σε παρενθέσεις τα γράμματα ή οι συλλαβές που λείπουν: Ροτάσ(ι), Α(υ)γουστάκης. Σε αγκύλες, αντίθετα, σημειώνονται οι χαρακτήρες που υπάρχουν για λόγους ευφωνίας στο τουρκικό χειρόγραφο, αλλά δεν χρειάζονται για την απόδοση ενός ονόματος στα ελληνικά: Έ[ν]μπαρος, Μερά[ν]μπελο, Καζ[γ]αντζής, Χαραλά[ν]μπης, Παπου[σ]τσής. Eπίσης, τα ονόματα ή τα τοπωνύμια που αρχίζουν από δύο ή περισσότερα σύμφωνα η τουρκική γλώσσα δεν μπορεί να τα αποδώσει, αν δεν τοποθετήσει πριν από τα σύμφωνα, ή ανάμεσά τους, ένα φωνήεν, συνήθως το «ι»: [Ι]Σμύρνη, [Ι]Στεία (Σητεία), [Ι]Σπύρος, [Ι]Ξυδάκης, Δ[ο]ράκος. Ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει για τη λέξη «Χατζής», πρώτο συνθετικό πολλών κρητικών επωνύμων: στον Κώδικα, όπως και σε πολλά άλλα τουρκικά έγγραφα, γράφεται «Ατζής». Σύμφωνα με τους παραπάνω κανόνες, το μεταγράφουμε (Χ)ατζής. Σ αυτήν την περίπτωση όμως, η παράλειψη του συμφώνου δεν γίνεται για λόγους ευφωνίας, αφού τον αντίστοιχο οθωμανό τον γράφουν σωστά, Hac. Οι οθωμανοί δεν μπορούσαν να θεωρήσουν προσκυνητή (χατζή) κάποιον που επισκεπτόταν Iερούς Tόπους άλλους από τη Μέκκα και τη Μεδίνα. Όπως χαρακτηριστικά το διατυπώνει ο Σταυρινίδης, «οι Tούρκοι εκ μισαλλοδοξίας δεν ηδύναντο να δεχθούν ότι ο Χριστιανός, επισκεπτόμενος τους Αγίους Tόπους, θα έπρεπε να ονομάζεται Χατζής, δηλαδή προσκυνητής, αλλά θα έπρεπε να αποκαλείται Ατζής, δηλαδή Πικρός, και διά τούτο εις την λέξιν Χατζής διά τους Χριστιανούς απέκοπταν το ψηφίον Χ» (Σταυρινίδης, Μ.T.Ι.E., τ. 4, σ. 267). 4. H απόδοση των ονομάτων, των επωνύμων και των επαγγελματικών επιθέτων Οι δυσκολίες που παρουσίαζαν η ανάγνωση και η απόδοση των ονομάτων αντιμετωπίστηκαν σε μεγάλο βαθμό με τη βοήθεια του τηλεφωνικού καταλόγου της Kρήτης. Έτσι που έχει γενικευθεί σήμερα η χρήση του τηλεφώνου, μπορεί κανείς να βρει τα επώνυμα όλων σχεδόν των κατοίκων του νησιού. H αντιπαραβολή των ονομάτων που σημειώνονται στον Κώδικα με αυτά που είναι καταχωρισμένα στον τηλεφωνικό κατάλογο κράτησε αρκετούς μήνες, το αποτέλεσμα όμως ήταν ότι η ανάγνωσή τους είναι πολύ πιο σίγουρη και τα λάθη στην απόδοση πρέπει να αποφεύχθηκαν σε μεγάλο βαθμό, χωρίς όμως και να αποκλείονται. Ωστόσο, από τις ταυτίσεις αυτές κρατήσαμε στην έκδοση πολύ λίγες, αποφεύγοντας να σχολιάσουμε επώνυμα που είναι γνωστά, συνήθη και κοινά σε πολλές περιοχές της Κρήτης. Σχολιάζονται, λοιπόν, μόνο τα επώνυμα που ίσως να φαίνονται ασυνήθιστα ακόμα και σε κάποιον Κρητικό, εκείνα που η σημερινή μορφή τους απέχει αισθητά από την τότε μορφή τους, καθώς και αυτά των οποίων η ανάγνωση μπορεί να είναι πολλαπλή (π.χ. Μαρής ή Μα(υ)ρής;). Με την αντιπαραβολή των επωνύμων μπορέσαμε να διαπιστώσουμε ότι πολλά από τα επώνυμα της εποχής της επανάστασης υπάρχουν μέχρι σήμερα στα χωριά της Kρήτης, ίδια όπως ήταν τότε ή ελαφρά αλλοιωμένα. Παρατηρήθηκε επίσης ότι περίπου τα μισά από τα επώνυμα παρουσιάζονται χωρίς τη χαρακτηριστική για 1 Οι κάτοικοι της Κρήτης, χριστιανοί και μουσουλμάνοι, μιλούσαν όλοι την ελληνική. Αλλά τα κατάστιχα των δημεύσεων τα συνέταξαν οθωμανοί υπάλληλοι της διοίκησης, οι οποίοι ήταν οι μόνοι που μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν την τουρκική γλώσσα στον προφορικό και στον γραπτό λόγο. «Οι κάτοικοι της νήσου ανεξαιρέτως άπαντες λαλούσιν την ελληνικήν γλώσσαν. Προκειμένου δε ιδία περί των Οθωμανών, και ούτοι ως και οι χριστιανοί ομιλούσιν εν ταις οικογενείαις αυτών την ελληνικήν, ως μητρικήν γλώσσαν. Eξ αυτών ολίγοι, και ούτοι εκ των κατοίκων των πόλεων, εννοούσιν την Tουρκικήν, ολίγιστοι δε εκ τούτων πάλιν, οι υπάλληλοι ιδίως, είνε οι δυνάμενοι να κάμνωσιν χρήσιν αυτής εν των προφορικώ και τω γραπτώ λόγω... H άγνοια της τουρκικής γλώσσης παρά τοις Οθωμανοίς της νήσου ήτο μάλλον γενική και εξηπλωμένη προ του Οργανικού Νόμου και της συμβάσεως της Χαλέπας» (Σταυράκης, Στατιστική, σ. 201-202).

κβ Ο ΚΩΔΙΚΑΣ ΤΩΝ ΘΥΣΙΩΝ την Kρήτη κατάληξη σε -άκης, η οποία γενικεύτηκε σε μεταγενέστερους χρόνους. Xρειάστηκε ακόμη να γίνουν επανειλημμένοι έλεγχοι των τοπωνυμίων με τη βοήθεια παλαιών απογραφών και καταλόγων χωριών, ώστε να είναι βέβαιο ότι η ανάγνωσή τους είναι σωστή. Για το σκοπό αυτό χρησιμοποιήθηκαν κυρίως η τουρκική απογραφή του 1671 που δημοσίευσε ο Σταυρινίδης, και η αιγυπτιακή απογραφή του 1832, τα στοιχεία της οποίας διέσωσε ο Άγγλος περιηγητής Robert Pashley. Μια άλλη βασική παρατήρηση σε σχέση με την καταγραφή των ονομάτων στο κατάστιχο, που αναφέρθηκε και πιο πάνω, είναι ότι λείπει σχεδόν πάντοτε το τελικό σίγμα. Έτσι, είναι γραμμένο «Νικολή Ζαχαράκη», «Δημήτρη Αρφανουδάκη», «Νικολή Παπαδάκη». Στη μετάφραση θεωρήθηκε σκόπιμο να προστεθεί το τελικό -ς, εφόσον πρόκειται για ελληνικά ονόματα, χωρίς αυτό να δηλώνεται σε παρένθεση. H πρόσθεση του τελικού αυτού γράμματος δεν δημιουργεί κανένα πρόβλημα στην απόδοση των κυρίων ονομάτων. Tο ίδιο συμβαίνει και όταν το δεύτερο όνομα που σημειώνεται για κάθε χριστιανό είναι επώνυμο. Δεν είναι όμως βέβαιο αν πρέπει να προστίθεται το τελικό σίγμα όταν το δεύτερο αυτό όνομα είναι πάλι κύριο όνομα: είναι άραγε επώνυμο ή όνομα πατρός στη γενική πτώση; «Νικολής Στάθης» ή «Νικολής Στάθη»; «Αντώνης Καλλίνικος» ή «Αντώνης Καλλίνικου»; Στις περιπτώσεις αυτές δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι αν η απόδοση που επιλέξαμε είναι πάντοτε η σωστή. Προβληματική είναι και η χρήση λέξεων που δηλώνουν επάγγελμα και προηγούνται από, ή συνοδεύουν, ένα κύριο όνομα: δηλώνουν πραγματικά το επάγγελμα του αναφερόμενου ή έχουν ήδη γίνει επώνυμο; Θεωρούμε ότι όταν το επαγγελματικό όνομα προηγείται του κυρίου ονόματος δηλώνει επάγγελμα, ενώ όταν ακολουθεί υπάρχει πιθανότητα να έχει ήδη μετατραπεί από τότε σε επώνυμο, αλλά δεν είμαστε απόλυτα βέβαιοι για τη δεύτερη περίπτωση. Σύμφωνα με τα παραπάνω, ο Κουγιουμτζής Αντώνης θα μπορούσε να μεταφραστεί χρυσοχόος Αντώνης, ενώ ο Νικολής Παπουτσής δεν είναι βέβαιο αν είχε το επώνυμο αυτό ή ήταν υποδηματοποιός. Και στις δύο περιπτώσεις αφήσαμε το επαγγελματικό όνομα αμετάφραστο (Tσιζμετζής, Σεμερτζής, Ντουλγκέρης, κ.τ.ό.), καθώς πολλά σημερινά ελληνικά επώνυμα προέρχονται από τουρκικά επαγγελματικά. Στη μετάφραση, τα επίθετα αυτά, ειδικά εάν δεν υπήρχε άλλη κατάληξη που να δηλώνει ότι είναι επώνυμα, σημάνθηκαν με αστερίσκο (π.χ. Σεμερτζής) και η σημασία τους εξηγείται στο Παράρτημα 4 (σ. 371). 5. H καταμέτρηση των περιουσιών: (α) Ο αριθμός των «σπιτιών» Tα κτήματα του κάθε ιδιοκτήτη σημειώνονται το ένα δίπλα στο άλλο συνήθως πρώτα σημειώνεται το σπίτι και ακολουθούν τα υπόλοιπα: χωράφια, ελιές, αμπέλια, μύλοι κ.λπ. όλα είναι σε ενικό αριθμό, ανεξάρτητα από το πλήθος τους, το οποίο δηλώνεται από κάτω αριθμητικά. Σε μερικές καταχωρίσεις στις δύο πρώτες σελίδες, μεταξύ του είδους του κτήματος και του αριθμού που ακολουθεί παρεμβάλλεται ένας χαρακτηρισμός, ο οποίος στην τρίτη σελίδα αναγράφεται μερικές φορές ακόμη και παραλείπεται στη συνέχεια ως περιττός. Ο τρόπος αυτός της καταμέτρησης είναι συνηθισμένος στην τουρκική γλώσσα, στην οποία αναφέρεται πρώτα το είδος του αντικειμένου, π.χ. koyun (πρόβατο), ακολουθεί ένα χαρακτηριστικό του, ba (κεφάλι) και ο αριθμός που δηλώνει το πλήθος: koyun ba 3 σημαίνει τρία πρόβατα ή hane (σπίτι), στην περίπτωση αυτή bab (πόρτα) και ακολουθεί ο αριθμός. Eπομένως, hane bab 5 σημαίνει πέντε σπίτια και όχι σπίτι με πέντε πόρτες ή δωμάτια. Στον Κώδικα, τα «σπίτια» που καταγράφονται πολλές φορές έχουν περισσότερες από μία «πόρτες», αλλά το χαρακτηριστικό «πόρτα» δεν αναφέρεται, παρά μόνο στις πρώτες σελίδες είναι όμως απίθανο οι μικροκαλλιεργητές που αποτελούσαν τον πληθυσμό των χωριών της Κρήτης να είχαν τόσο μεγάλο αριθμό κατοικιών ο καθένας. Ο όρος «σπίτι» επομένως δεν πρέπει να αναφέρεται μόνο σε κατοικίες, αλλά και σε άλλα βοηθητικά κτίσματα, όπως αποθήκες, αχυρώνες, σταύλους κ.ά., που μαζί με την κυρίως οικοδομή αποτελούσαν την κατοικία του κάθε χωρικού. H σωστή ερμηνεία της εγγραφής «σπίτια 3», λοιπόν, είναι κτίσματα 3. Μεταφράζοντας ο Ν. Σταυρινίδης από τις σελίδες 92-93 του Κώδικα (εδώ σ. 183-185) τον κατάλογο με τα ονόματα και τις περιουσίες των θυμάτων στο χωριό Πυργού Μαλεβιζίου, αποδίδει τον όρο hane ως «δωμάτιον», ή καλύτερα «οικία δύο δωμα-

EΙΣΑΓΩΓΗ κγ τίων», «μονοδωμάτιον οίκημα», «2 δωμάτια», κ.λπ. 2 Αν όμως ο όρος σήμαινε «δωμάτιον», τότε όλα τα σπίτια στην πόλη του Χάνδακα, που χαρακτηρίζονται επίσης ως hane, θα πρέπει να ήταν «μονοδωμάτια», πράγμα που φυσικά αποκλείεται. Σε μία περίπτωση μόνο, στη σελίδα 16 του Κώδικα (εδώ σ. 31), πλάι στον όρο hane σημειώνεται η λέξη göz (μάτι). Στο λεξικό του Redhouse, 3 ο όρος αυτός μεταφράζεται μεταξύ άλλων ως an individual one, in speaking of rooms, closets, etc. Eίναι πολύ πιθανόν εδώ να δηλώνονται δωμάτια, καθώς το συγκεκριμένο σπίτι στους Κασάνους είχε οκτώ, πράγμα όχι συνηθισμένο σε χωριά της Kρήτης. H διάκριση αυτή ενισχύει το συμπέρασμα ότι στις άλλες περιπτώσεις μεγάλων σχετικά αριθμών hane π.χ. 10 «σπίτια» στο Γιαννίτσι (σ. 71), 9 στο Χάρακα (σ. 171), 10 στην Αυγενική (σ. 181) δεν δηλώνονται δωμάτια, αλλά κτίσματα. Aν και σ αυτά ο αριθμός δήλωνε δωμάτια, θα έπρεπε να υπήρχε και εκεί ο όρος göz. (β) Ο αριθμός των «χωραφιών» Δεν είναι μόνον η καταγραφή των σπιτιών που γίνεται με ασυνήθιστο τρόπο: το ίδιο συμβαίνει και με την καταμέτρηση των χωραφιών. Ο όρος tarla (αγρός, χωράφι), σε όλο τον Κώδικα, εκτός από μερικές φορές στις πρώτες σελίδες, συνοδεύεται απλώς από έναν αριθμό αλλά στις πρώτες σελίδες, ανάμεσα στη λέξη tarla και στον αριθμό υπάρχει και μια τεθλασμένη γραμμή: είναι ο όρος muzur, που στις υπόλοιπες σελίδες παραλείπεται. Eίναι γνωστό ότι στην Κρήτη μια καλλιεργούμενη έκταση υπολογιζόταν (και υπολογίζεται ακόμη) σε μουζούρια, ενώ σε άλλες περιοχές της Eλλάδας χρησιμοποιούσαν για τον ίδιο σκοπό το dönüm (στρέμμα). 4 Tο μουζούρι 5 δηλώνει την έκταση που μπορεί να σπαρθεί με την ποσότητα ενός μουζουριού, μιας μεζούρας σπόρου, ενώ το στρέμμα υπολογίζεται με βάση την καλλιεργήσιμη γη και αποτελείται από τέσσερα αυλάκια (evlek). Γι αυτό και το «χωράφι ενός μουζουριού» είχε διαφορετική έκταση, ανάλογα με την ποιότητα του εδάφους: ήταν μεγαλύτερη όταν το έδαφος ήταν άγονο ή πετρώδες και χρειαζόταν ο σπόρος να σπαρθεί σε ευρύτερη περιοχή, και μικρότερη όταν το έδαφος ήταν γόνιμο. Σύμφωνα με προφορικές πληροφορίες, ένα μουζούρι αντιστοιχούσε κατά μέσο όρο σε ένα στρέμμα. Μόνο στην περιοχή έξω από τα τείχη του Χάνδακα, στο Tοπ Αλτί, 6 βρίσκουμε να προσδιορίζονται καλλιεργήσιμες εκτάσεις σε στρέμματα. Eπειδή η περιοχή του Tοπ Αλτί από την εποχή που δωρήθηκε στον κατακτητή του Χάνδακα είχε συγκεκριμένη, γεωμετρικά προσδιορισμένη έκταση και έπρεπε να παραμένει πάντοτε μια ζώνη ορατή και ελεγχόμενη από τις οθωμανικές δυνάμεις που βρίσκονταν μέσα στην οχύρωση του Χάνδακα, τα χωράφια που υπήρχαν εκεί μετριούνται με τις γεωμετρικές τους διαστάσεις (σε στρέμματα) και όχι με την καλλιεργητική δυνατότητά τους (σε 2 Σταυρινίδης, «Tουρκοκρατία», στο Tο Hράκλειον και ο Νομός του, σ. 205-206. 3 Sir James W. Redhouse, A Turkish and English Lexicon, Κωνσταντινούπολη 1890, σ. 159. 4 H έκταση ενός στρέμματος διέφερε από περιοχή σε περιοχή, όπως όλα τα μέτρα και σταθμά στην οθωμανική αυτοκρατορία. Μόνο το 1881 καταβλήθηκε προσπάθεια να εφαρμοσθεί ενιαίο σύστημα μέτρων και σταθμών, χωρίς όμως επιτυχία. Tο στρέμμα τότε ορίστηκε να υπολογίζεται σε τετράγωνο με πλευρά σαράντα πήχεων και ο κάθε πήχυς σε 0,574564 του μέτρου. (Βλ. H. Inalcik, «Introduction to Ottoman Metrology», σ. 311-348. Βλ. επίσης τους πίνακες μετατροπής παλαιών σε νέα μέτρα και σταθμά στο Δ. Νικολαΐδης, Οθωμανικοί κώδικες, τ. 4, σ. 3377-3405. 5 Για το μουζούρι βλ. και ΓΛΩΣΣΑΡΙΟ, σ. 394. 6 Tα κτήματα στην περιοχή του Tοπ Αλτί ανήκαν στα βακούφια του κατακτητή του Xάνδακα Mεγάλου Bεζίρη Köprülü Ahmed Pa a, και τα έσοδά τους ήταν αφιερωμένα για τη λειτουργία και τη συντήρηση του τζαμιού που είχε το όνομά του, δηλαδή του ναού του Aγίου Tίτου, που ο ίδιος πασάς είχε μετατρέψει σε τζαμί αμέσως μετά την κατάληψη της πόλης (βλ. σχετικά σ. 90, σημ. 7 και σ. 369, λ. Tοπ Αλτί). Σύμφωνα με την οθωμανική νομοθεσία, η γη στις χώρες που κατακτούσαν τα οθωμανικά στρατεύματα ανήκε στον σουλτάνο αποτελούσε, κατά την νομική ορολογία, «γη του δημοσίου» (arz-i miri). O σουλτάνος όμως είχε το δικαίωμα να δωρίζει στον διοικητή του στρατού που κατακτούσε μια νέα χώρα, καθώς και σε όσους άλλους ήθελε, σπίτια και άλλα κτίρια μέσα στις πόλεις και εκτάσεις γης στην ύπαιθρο, με ένα mülknâme, ένα έγγραφο με το οποίο αυτά γίνονταν κτήματα πλήρους ιδιοκτησίας (mülk ή temlik). Συνήθως ο νέος ιδιοκτήτης τους έσπευδε να τα δωρήσει σε κάποιο ευαγές ίδρυμα, κυρίως σε ένα τζαμί που κατά κανόνα ο ίδιος ίδρυε, αποφεύγοντας με τον τρόπο αυτόν κάθε μελλοντική δήμευσή τους, όπως συνέβαινε όταν κάποιος αξιωματούχος της Πύλης πέθαινε και η περιουσία του περιερχόταν στον σουλτάνο, αφού όλοι οι ανώτατοι αξιωματούχοι του κράτους ήταν σκλάβοι του σουλτάνου (kul) και η περιουσία τους του ανήκε.

κδ Ο ΚΩΔΙΚΑΣ ΤΩΝ ΘΥΣΙΩΝ μουζούρια). Tο στρέμμα ως μονάδα μέτρησης γης πιθανόν να ίσχυε και για τα χωράφια που υπήρχαν μέσα στα τείχη της πόλης στον Κώδικα, ωστόσο, δεν καταγράφεται κανένα τέτοιο κτήμα. (γ) Ο αριθμός των «αμπελιών» Όπως και στην περίπτωση των σπιτιών και των χωραφιών, στις τρεις πρώτες σελίδες του Κώδικα, ανάμεσα στη λέξη «αμπέλι» και στον αριθμό που την ακολουθεί, αναγράφεται μερικές φορές η λέξη amele (εργάτης), που στη συνέχεια παραλείπεται: τα αμπέλια μετριούνται με την έκταση που μπορεί να σκάψει ένας εργάτης σε μία ημέρα. Και πάλι, σύμφωνα με προφορικές πληροφορίες, το «αμπέλι ενός εργάτη» αντιστοιχούσε σε έκταση λιγότερη του μισού στρέμματος (περίπου 400-450 τ.μ.) ή σε 150 ρίζες αμπελιού. 6. Οι σημειώσεις για την τύχη των επαναστατημένων Πέρα από τα ονόματα των χριστιανών που καταγράφονται και που αποτελούν σημαντική μαρτυρία για την ιστορία των σημερινών Κρητικών και των οικογενειών τους, οι σημειώσεις για την τύχη αυτών των ανθρώπων είναι εκείνες που απεικονίζουν με τον πιο άμεσο τρόπο τις συνέπειες που είχε η επανάσταση στο νησί. Οι σημειώσεις αυτές, μεταγενέστερες από την καταγραφή των ονομάτων και των κτημάτων, έχουν προστεθεί συνήθως με κόκκινη μελάνη δίπλα στα ονόματα των ιδιοκτητών των δημευμένων περιουσιών. Πολλές φορές όμως βρίσκουμε πρόσθετες σημειώσεις με άλλο χέρι, που στις περισσότερες περιπτώσεις είναι χρονολογημένες αρκετές από αυτές αναιρούν την αρχική πληροφορία: π.χ. στη σ. 57, στον Άγιο Μύρωνα Μαλεβιζίου, καταγράφεται η περιουσία του Ζαχάρη Tσαγκάρη, με την αρχική σημείωση ότι πέθανε και οι κληρονόμοι του είναι φυγάδες μια πρόσθετη σημείωση όμως, στις 25 Φεβρουαρίου 1828, αναφέρει ότι τα κτήματα δόθηκαν στο γιο του, αφού πρώτα εξακριβώθηκε η ταυτότητα του τελευταίου, όταν βέβαια αυτός επέστρεψε στην πατρίδα του. H σημείωση για την τύχη του κάθε ιδιοκτήτη των κτημάτων μάς πληροφορεί αν αυτός «σκοτώθηκε» (maktul), «πέθανε» (murd, «ψόφησε»), «αιχμαλωτίστηκε» (esir) ή «έφυγε» (firar). Για τις γυναίκες υπάρχει και η σημείωση «σκλάβα» (cariye), και σε μερικές «σκλάβα στην Aίγυπτο». Στα οθωμανικά έγγραφα είναι συνηθισμένη η χρήση του όρου «ψόφησε», για να δηλωθεί ο θάνατος ενός μη μουσουλμάνου. Bέβαια, στη συγκεκριμένη περίπτωση δεν θα πρέπει να εννοήσουμε πάντοτε τον φυσικό θάνατο, αλλά πιο συχνά τον θάνατο στο πεδίο της μάχης ή γενικότερα ως αποτέλεσμα μιας βίαιης σύγκρουσης ή καταδίωξης σ αυτή τη διαπίστωση μας οδηγεί ο μεγάλος αριθμός αυτών που σημειώνεται ότι πέθαναν, που δεν μπορεί να δικαιολογηθεί κάτω από κανονικές συνθήκες. Ως «φυγάδες» καταγράφονται αυτοί που διέφυγαν τον θάνατο εγκαταλείποντας τις εστίες τους και κατέφυγαν σε άλλα μέρη, είτε σε πιο ασφαλείς περιοχές της Κρήτης είτε έξω από αυτήν. Δεν λείπουν βέβαια και οι παραλείψεις, πιθανότατα από άγνοια του συντάκτη για την τύχη ορισμένων κατοίκων. Πλάι στα ονόματα και στα περιουσιακά στοιχεία, υπάρχουν συχνά μεταγενέστερες σημειώσεις που αναφέρονται στην τύχη μελών της οικογένειας του ιδιοκτήτη, στο βαθμό συγγένειας και τα ονόματα των κληρονόμων στην περίπτωση που ο αρχικός ιδιοκτήτης είχε πεθάνει ή δεν είχε επιστρέψει, και μερικές φορές σημειώνονται οι χρονολογίες κατά τις οποίες έγινε η απόδοση. Σε άλλες περιπτώσεις δηλώνεται με πλάγιες σημειώσεις, συνήθως με κόκκινη μελάνη, η μη ύπαρξη ή η μη εμφάνιση κληρονόμων και ο χαρακτηρισμός της περιουσίας ως «αδέσποτης» (mahlul). Γ. TΑ ΠEΡΙEΧΟΜEΝΑ TΟΥ «ΚΩΔΙΚΑ TΩΝ ΘΥΣΙΩΝ» Ο Κώδικας αποτελείται από διαδοχικούς καταλόγους δημευμένων και αποδοθέντων κτημάτων, εσόδων από τις πωλήσεις δημευμένων περιουσιών και εξόδων του οθωμανικού δημοσίου, ανάμεσα στους οποίους παρεμβάλλονται σχετικά έγγραφα και διαταγές. Θεματικά, μπορούμε να τον χωρίσουμε σε έξι μέρη. 1. Ο πρώτος κατάλογος (σ. 2-71 του χειρογράφου, 3-141 της έκδοσης) περιέχει κατά επαρχία και κατά χωριό τα ονόματα των κατοίκων της Aνατολικής Kρήτης με τα περιουσιακά στοιχεία που είχαν στην κατοχή τους και που δημεύτηκαν από την οθω-

EΙΣΑΓΩΓΗ κε μανική διοίκηση, επειδή οι ιδιοκτήτες τους είχαν πάρει μέρος στην επανάσταση. Σημειώνεται ο ιδιοκτήτης, η τύχη του και ο λόγος για τον οποίο τα κτήματα παραμένουν δημευμένα ή «αδέσποτα», δηλαδή έχει αποκλειστεί το ενδεχόμενο να παρουσιαστεί κάποιος κληρονόμος και να τα διεκδικήσει: οι πιο συχνοί λόγοι είναι ότι ο ιδιοκτήτης ζει αλλά είναι φυγάς, οι συγγενείς του είναι κι αυτοί σκοτωμένοι, φυγάδες ή αιχμάλωτοι, ή δεν υπάρχουν κληρονόμοι, ή απλώς οι κληρονόμοι δεν παρουσιάστηκαν. Κάποιες φορές μάλιστα σημειώνεται ότι «οι κληρονόμοι δεν τα δέχτηκαν» (σ. 79, 95, 101). Να επισημανθεί επίσης ότι, όπως γίνεται φανερό από τις εγγραφές, εφόσον ο ιδιοκτήτης ζει αλλά παραμένει φυγάς δεν υπάρχει δυνατότητα να αποδοθούν σε κληρονόμους τα κτήματά του μόνον εάν βεβαιωμένα είναι νεκρός μπορεί η περιουσία του να αποδεσμευθεί και να αποδοθεί. Ο κατάλογος είναι αχρονολόγητος. Ωστόσο, μετά από την αρχική σύνταξή του, κάποια από τα κτήματα, παρόλο που ήταν δημευμένα, δόθηκαν στους αρχικούς ιδιοκτήτες που επέστρεψαν, αποδόθηκαν σε κληρονόμους τους που εμφανίστηκαν αργότερα, ή πουλήθηκαν σε μουουλμάνους αυτό δηλώνεται με μεταγενέστερες σημειώσεις, οι περισσότερες από τις οποίες είναι χρονολογημένες μεταξύ 1827 και 1829. Οι σημειώσεις αυτές, συνολικά 203, είναι γραμμένες με διαφορετικό χέρι από αυτό των αρχικών καταγραφών. Tα χωριά του καταλόγου καταγράφονται συχνά ως «μουκαταάδες» (mukata a) ή υπαγόμενα σε κάποιον μουκαταά, δηλαδή σε φορολογικές μονάδες αποτελούμενες από ένα ή περισσότερα χωριά οι μουκαταάδες απέδιδαν στο δημόσιο έσοδα, από την καλλιέργεια των δημευμένων στη συγκεκριμένη περίπτωση κτημάτων, των φόρων και των προϊόντων τους. 2. Ο δεύτερος κατάλογος (σ. 71-74 του χειρογράφου, 141-147 της έκδοσης) περιέχει τα ονόματα και σε περιληπτική μορφή τα κτήματα 35 εξωμοτών 7 που «έφυγαν ή χάθηκαν». H τύχη των ιδιοκτητών δεν σημειώνεται. Eνώ στα άλλα χωριά οι εξωμότες καταγράφονταν μαζί με τους κατοίκους του κάθε χωριού, οι εξωμότες από τα χωριά της Μεσαράς (επαρχίες Πυργιώτισσας και Καινούργιου) καταγράφονται εδώ σε ξεχωριστό κατάλογο: πολλοί από αυτούς ανήκουν στη μεγάλη οικογένεια των Κουρμούληδων ή, με κάποιον τρόπο, στη σφαίρα επιρροής τους. Ο κατάλογος είναι αχρονολόγητος. 3. Ο τρίτος κατάλογος (σ. 74-117 του χειρογράφου, 147-233 της έκδοσης) μοιάζει στο περιεχόμενο και τη μορφή καταγραφής με τον πρώτο: Καταγράφονται κατά επαρχία και κατά χωριό τα ονόματα των κατοίκων της Ανατολικής Κρήτης που δεν ζουν πια και οι περιουσίες τους, ενώ μέχρι τότε ήταν δημευμένες, αποδίδονται στους κληρονόμους τους, καθώς και τα ονόματα των λίγων που επέστρεψαν και ζήτησαν πίσω τα κτήματά τους. Οι κληρονόμοι αναφέρονται σε πλάγιες σημειώσεις, συχνά προσδιορίζονται με τη σχέση συγγένειάς τους προς τον αρχικό ιδιοκτήτη, με τα μικρά τους ονόματα ή και τα επώνυμά τους. Σε αντίθεση με τον πρώτο κατάλογο, δεν αναγράφεται πουθενά η διαδικασία που ακολουθήθηκε για την απόδοση των περιουσιών. Σ αυτό το τμήμα δεν υπάρχει καμία μεταγενέστερη σημείωση και καμία χρονολογία. Ανάμεσα σε κενές σελίδες (σ. 122 του χειρογράφου, 233 της έκδοσης) καταχωρείται ένας κατάλογος με τα έσοδα του τελωνείου του Χάνδακα από τον Σεπτέμβιο του 1823 ώς τον Αύγουστο του 1824, με χρονολογία καταχώρισης τον Οκτώβριο του 1826. 4. Στο τμήμα αυτό (σ. 126-157 του χειρογράφου, 235-297 της έκδοσης) υπάρχουν δεκαπέντε, όχι πάντοτε συνεχόμενοι, κατάλογοι με τα έσοδα του δημοσίου από την πώληση σε διάφορους μουσουλμάνους σπιτιών και καταστημάτων που βρίσκονταν μέσα στον Χάνδακα και χωραφιών που βρίσκονταν στα περίχωρά του και ανήκαν σε 7 Tον όρο «εξωμότης» (murtad στα τουρκικά) χρησιμοποιούν και οι οθωμανοί και οι χριστιανοί, δηλώνοντας ο καθένας τον «αρνησίθρησκο» της δικής του θρησκείας: Οι χριστιανοί ονομάζουν εξωμότες όσους απαρνήθηκαν τη χριστιανική θρησκεία και ασπάστηκαν τον ισλαμισμό, ενώ οι οθωμανοί με τον ίδιο όρο ονομάζουν αυτούς που ενώ είχαν ασπαστεί τη μουσουλμανική θρησκεία, επέστρεψαν πάλι στο χριστιανισμό. Tους πρώτους τους αποκαλούν και «μπουρμάδες» (βλ. σ. 144, σημ. 7) ή «ξεκουκούλωτους» (Ψιλάκης, Ιστορία της Κρήτης, τ. 1, σ. 337), ενώ τους δεύτερους «κρυφούς» ή «λινοβάμβακες» (βλ. Σταυρινίδης, O καπετάν Mιχάλης Kόρακας, τ. 1, Hράκλειο 1971, σ. 99).