ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 2. Αλέξανδρος. Αλέξανδρος Σβώλος. Σβώλος

2 ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 2 Αλέξανδρος Σβώλος Αλέξανδρος Σβώλος

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΣΒΩΛΟΣ Ο ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΛΟΓΟΣ, Ο ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ, Ο ΟΡΑΜΑΤΙΣΤΗΣ

Σειρά: ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 2 Με την επιστημονική συνεργασία του Ινστιτούτου Συνταγματικών Ερευνών και του Ιδρύματος Υποτροφιών «Αλέξανδρος Σβώλος» Επιστημονική διεύθυνση Γιώργος Κασιμάτης Επιστημονική επιμέλεια τόμου Γιώργος Κασιμάτης Γιώργος Αναστασιάδης Επιμέλεια έκδοσης Άννα Καραπάνου Τμήμα Εκδόσεων, Ίδρυμα της Βουλής Επιμέλεια κειμένων Δώρα Κομίνη Εκδοτική παραγωγή ΕΠΤΑΛΟΦΟΣ ΑΒΕΕ 2009 ΙΔΡΥΜΑ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΕΥΤΙΣΜΟ ΚΑΙ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ Βασ. Σοφίας 11 106 71 Αθήνα τηλ.: 210-36.92.272, fax: 210-36.92.180 e-mail: foundation@parliament.gr http://foundation.parliament.gr ISBN set 978-960-6757-13-6 ISBN 978-960-6757-20-4

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΣΒΩΛΟΣ Ο ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΛΟΓΟΣ, Ο ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ, Ο ΟΡΑΜΑΤΙΣΤΗΣ Επιστημονική επιμέλεια Γιώργος Κασιμάτης Γιώργος Αναστασιάδης

Ο Αλ. Σβώλος στη Θεσσαλονίκη το 1956 (Φωτογραφία από το Αρχείο του Αρ. Μάνεση).

Ο Αλέξανδρος Σβώλος υπήρξε κορυφαίος πανεπιστημιακός δάσκαλος και σημαντικός πολιτικός. Κατέχει εξέχουσα θέση μεταξύ αυτών που σημάδεψαν με την παρουσία τους και τη δράση τους την Ελλάδα του πρώτου ημίσεως του 20ού αιώνα. Άνθρωπος του μέτρου και της προσφοράς, με εξαιρετική τόλμη και ήθος, μετριοπαθής στο χαρακτήρα και ριζοσπάστης στις ιδέες, υπήρξε σπάνιο παράδειγμα πολίτη και διανοουμένου, για τις δύσκολες εποχές που έζησε. Κορυφαίος συνταγματολόγος, υπήρξε ο εγκυρότερος αναλυτής του Συντάγματος της Ελληνικής Δημοκρατίας του 1927. Στη διάρκεια της Κατοχής ήταν ο πρόεδρος της Πολιτικής Επιτροπής Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ) και υπουργός της Κυβέρνησης της Απελευθέρωσης. Μετά την απελευθέρωση έγινε πρόεδρος του «Σοσιαλιστικού Κόμματος Ένωσις Λαϊκής Δημοκρατίας» (ΣΚΕΛΔ) και από το 1953, μετά τη συνένωση του εν λόγω κόμματος με το δημοκρατικό κόμμα του Γ. Καρτάλη, πρόεδρος του «Δημοκρατικού Κόμματος Εργαζόμενου Λαού» (ΔΚΕΛ). Εξελέγη βουλευτής το 1950 και έφυγε από τη ζωή στις 23 Φεβρουαρίου 1956, τρεις μέρες μετά την τελευταία εκλογή του στη Βουλή των Ελλήνων. Διακρίθηκε στη Βουλή για το πολιτικό του ήθος και την επιστημονική σοβαρότητα με την οποία χειριζόταν τα κοινοβουλευτικά θέματα. Γενική ήταν η αναγνώριση ακόμα και από πολιτικούς του αντιπάλους. Χαρακτηριστικά ήταν τα λόγια του Αλεξάνδρου Παπάγου: «Διαφωνῶ μὲ τὰς ἰδέας τοῦ Ἀλεξάνδρου Σβώλου, ἀλλὰ τιμῶ τὸν ἄνδρα, ὁ ὁποῖος μὲ τὴν παρουσίαν του ἀνύψωσεν αἰσθητῶς τὴν στάθμην τοῦ Ἑλληνικοῦ Κοινοβουλίου». Στις δύσκολες εποχές της επιστημονικής και πολιτικής δράσης του προσπάθησε να προωθήσει την εθνική συνεννόηση και ενότητα, όταν γύρω του υπήρχε περιβάλλον σύγκρουσης. Προσπάθησε να προωθήσει τις αρχές του ανθρωπισμού, όταν γύρω του υπήρχε διάχυτο κλίμα μίσους. Το Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία εκδίδει αυτό τον τόμο της σειράς Προσωπικότητες της Πολιτικής και της Επιστήμης για να τιμήσει τον Αλέξανδρο Σβώλο και να γνωρίσουν οι αναγνώστες αυτή τη σημαντική προσωπικότητα της Ελλάδας του 20ού αιώνα. Επιστημονικός υπεύθυνος και συγγραφέας ενός μέρους, είναι ο διαπρεπής, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών Γεώργιος Κασιμάτης. Συνταγματολόγος και ενεργός πολίτης ο ίδιος, παρουσιάζει με πληρότητα και σαφήνεια την πορεία, το έργο και τις ιδέες του Αλέξανδρου Σβώλου. Το θάρρος και το ήθος του Αλέξανδρου Σβώλου, και η συμβολή του στην επιστήμη και την πολιτική, αποτελούν πηγές μελέτης για τους επιστήμονες και έμπνευσης για τους σύγχρονους και μελλοντικούς πολιτικούς. Δημήτριος Γ. Σιούφας Πρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων και Πρόεδρος του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Α. ΣΥΝΟΨΗ ΤΟΥ ΒΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΣΒΩΛΟΥ...11 1. ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ (Γιώργος Αναστασιάδης)... 11 2. ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ... 35 (Πηνελόπη Αγαλλοπούλου) 3. ΒΑΣΙΚΗ ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΣΒΩΛΟΥ...43 (Ακρίτας Καϊδατζής, Κυριάκος Παπανικολάου, Χρήστος Τσαϊτουρίδης) Β. Ο ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΣΒΩΛΟΣ ΚΑΙ Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ (Γιώργος Κασιμάτης)...47 Γ. Ο ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΣΒΩΛΟΣ ΩΣ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΕΙΟΛΟΓΟΣ... 111 Ι. ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ ΤΟΥ 1. ΤΑ ΣΥΓΓΡΑΜΜΑΤΑ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ... 111 (Κυριάκος Παπανικολάου) 2. ΟΙ ΛΟΙΠΕΣ ΝΟΜΙΚΕΣ ΜΕΛΕΤΕΣ...118 (Χρήστος Τσαϊτουρίδης) ΙΙ. ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΕΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ 1. Η ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ ΔΙΚΑΙΟΥ... 127 (Κυριάκος Παπανικολάου)

8 ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΣΒΩΛΟΣ 2. Ο ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΣΒΩΛΟΣ ΚΑΙ ΤΑ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ...133 (Χρήστος Τσαϊτουρίδης) ΙΙI. Η ΕΝΤΑΞΗ ΚΑΙ Η ΕΠΙΡΡΟΗ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΣΒΩΛΟΥ ΣΤΗ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ 1. ΟΙ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΕΣ ΣΥΝΤΕΤΑΓΜΕΝΕΣ ΤΗΣ ΝΟΜΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΣΒΩΛΟΥ...143 (Κυριάκος Παπανικολάου) 2. Η ΙΔΙΟΤΥΠΗ ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΣΒΩΛΟΥ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ...160 (Χρήστος Τσαϊτουρίδης) ΙV. Ο ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΣΒΩΛΟΣ ΚΑΙ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ - Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΣΤΗΝ ΑΥΤΟΓΝΩΣΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ... 165 (Γιώργος Αναστασιάδης) V. Ο ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΣΒΩΛΟΣ ΩΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΟΣ ΔΑΣΚΑΛΟΣ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΗ ΣΤΑΔΙΟΔΡΟΜΙΑ, ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΕΡΓΟ, ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΔΡΑΣΗ, ΔΙΩΞΕΙΣ (1915-1946)... 178 (Ακρίτας Καϊδατζής) Δ. Ο ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΣΒΩΛΟΣ ΩΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΒΙΟΥ...209 1. ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΣΤΟΝ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟ ΣΒΩΛΟ ΑΠΟΘΗΣΑΥΡΙΣΜΑ...209 (Γιώργος Αναστασιάδης) 2. Ο ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΣΒΩΛΟΣ ΩΣ ΜΕΛΟΣ ΤΗΣ ΠΕΕΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ (1944)... 223 (Παναγιώτης Μαντζούφας) 3. Ο ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΣΒΩΛΟΣ ΩΣ ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΑΡΧΗΓΟΣ (1945-1956). ΑΠΑΝΘΙΣΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΩΝ (ΑΠΟ ΤΟ ΣΚ-ΕΛΔ ΣΤΟ ΔΚΕΛ)... 241 (Ακρίτας Καϊδατζής)

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 9 4. Η ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΣΒΩΛΟΥ ΑΝΙΧΝΕΥΟΝΤΑΣ ΤΙΣ ΑΓΟΡΕΥΣΕΙΣ ΤΟΥ ΣΤΗ ΒΟΥΛΗ (1950-1951)...282 (Θαλής Μέλφος) 5. Ο ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΣΒΩΛΟΣ ΚΑΙ Ο ΤΥΠΟΣ...297 (Ελισώ Αναστασιάδου) ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (Ακρίτας Καϊδατζής)...307 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ...315 ΣΥΝΤΟΜΑ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΩΝ...331

Α ΣΥΝΟΨΗ ΤΟΥ ΒΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΣΒΩΛΟΥ 1. ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ (1892-1956) [Γιώργος Αναστασιάδης] 1892 Γέννηση στο Κρούσοβο Μοναστηρίου. 1909-1911 Στα μαθητικά του χρόνια δημοσιεύει, με το ψευδώνυμο «Αίμων Αγνός», φιλολογικά άρθρα στις εφημερίδες Το Φως Μοναστηρίου και Νέα Αλήθεια Θεσσαλονίκης. 1911 Απόφοιτος Ελληνικού Γυμνασίου Μοναστηρίου. 1911-1912 Σπουδές στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου της Κωνσταντινούπολης. [Μένοντας σε ένα μικρό διαμέρισμα του Πέραν συγκεντρώνει γύρω του αρκετούς νεαρούς Μακεδόνες] 1912 Εγγράφεται στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. 1914 Πτυχιούχος της Νομικής Σχολής.

12 ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΣΒΩΛΟΣ 1915 Αναγορεύεται αριστούχος διδάκτορας της Νομικής Σχολής με τη διατριβή του: «Το δικαίωμα του συνεταιρίζεσθαι και το δίκαιον των σωματείων κατά το Σύνταγμα και τον περί σωματείων νόμον». 1916 Δημοσιεύει τη μελέτη του: «Αι εν υπαίθρω συναθροίσεις κατά το Δημόσιον ημών Δίκαιον και η νομοθετική ρύθμισις αυτών». Τάσσεται στο πλευρό του κινήματος της Θεσσαλονίκης (Σεπτέμβριος 1916). 1917 Η μελέτη του «Η αναγκαστική απαλλοτρίωσις προς αποκατάστασιν ακτημόνων γεωργών υπό συνταγματικήν και οικονομικήν έποψιν» βραβεύεται στον Ράλλειο διαγωνισμό. Στη σχετική εισήγησή του ο καθηγητής Ν.Ν. Σαρίπολος επαινεί τον νέο επιστήμονα που εμφανίζει: «πλοῦτον γνώσεων, ἀξιοθαύμαστον εὐρύτητα ἀντιλήψεως τοῦ θέματος, (...) φιλοσοφικήν δύναμιν, ἱστορικήν πολυμάθειαν, ἄρτιαν χρῆσιν τῆς ἡμεδαπῆς καί ξένης σχετικῆς φιλολογίας, ὕφος κομψόν καί σαφές». Δημοσιεύει τη μελέτη του «Πολιτική εξουσία και κυριαρχία». Εκλέγεται υφηγητής της Γενικής Πολιτειολογίας στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. 1917-1920 Διευθυντής του Τμήματος Εργασίας και Κοινωνικής Πρόνοιας στο Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας [σε στενή συνεργασία με τον Ι. Σοφιανόπουλο συμβάλλει στη θέσπιση σημαντικών εργασιακών νομοθετημάτων, π.χ. ν. 2112/1920 «περί καταγγελίας συμβάσεως εργασίας»]. Συμμετέχει επίσης στη Γνωμοδοτική Επιτροπή των Συνεταιρισμών στο Υπουργείο Γεωργίας. 1918 5 Μαΐου: Εισηγείται στην «Εταιρεία των Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών» το θέμα: «Η επίδρασις του ευρωπαϊκού πολέμου επί του Δημοσίου Δικαίου».

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ 13 Ιούλιος: Σε έκθεσή του προς τον υπουργό της Εθνικής Οικονομίας με τίτλο «Το Εργατικόν μας Ζήτημα», γράφει: «...Ὁ διά τοῦ νόμου ΔΚΘ περί ἐργασίας γυναικῶν καί ἀνηλίκων ἱδρυθείς θεσμός τῆς Ἐπιθεωρήσεως Ἐργασίας δημιούργησε ὑπαλλήλους εἰς τούς ὁποίους ἀνετέθη ἡ ἐπίβλεψις τῆς ἐφαρμογῆς τῶν ἐργατικῶν νόμων (...) ἀφ ἑνός μέν παρέσχεν εἰς αὐτούς τήν συνείδησιν ὅτι ἡ πολιτεία εἶναι πάντοτε πλησίον των διά νά τούς προστατεύσῃ κατά τοῦ αὐθαιρετοῦντος ἐργοδότου, ἀφ ἑτέρου δέ ἐδημιούργησε τέτοιους ψυχικούς δεσμούς ἐμπιστοσύνης μεταξύ τοῦ ἐργάτου καί τοῦ ἐπισήμου προστάτου του, ὥστε δέν εἶναι δύσκολον νά ἐννοήσῃ τις διατί καί πῶς ἐπῆρε μέν ἀέρα, κατά τήν κοινολογουμένην φράσιν, ὁ ἐργάτης, ἀπέβλεψε δέ καί ἀποβλέπει πρός τά ἐπίσημα ὄργανα τοῦ Κράτους ὡς πρός φυσικούς συμμάχους τοῦ ἀγῶνος του». 15 Δεκεμβρίου 1918: Στον εναρκτήριο λόγο του ως υφηγητής της Γενικής Πολιτειολογίας αναπτύσσει εμπεριστατωμένα το θέμα: «Η κοινωνική κατεύθυνσις εν τη εξελίξει του κράτους» (το κείμενο δημοσιεύτηκε το 1921 στο Αρχείον των Οικονομικών και Κοινωνικών Επιστημών). 1921-1922 Σύμβουλος στην Ελληνική Αρμοστεία της Σμύρνης. Ανώτατος αντιπρόσωπος της Ελληνικής Διοικήσεως (πληρεξούσιος υπουργός πολιτικός διοικητής) στην Προύσα της Μ. Ασίας, που έχει ως κύριο μέλημα την περίθαλψη των προσφύγων. Συντάσσει το προσχέδιο του Ιωνικού Συντάγματος. 1921: Μεταφράζει και προλογίζει Το γερμανικόν και το ρωσσικόν Σύνταγμα. 1921-1935: Δικηγορεί στα δικαστήρια των Αθηνών και ιδίως στον Άρειο Πάγο και (μετά το 1929) στο Συμβούλιο της Επικρατείας. Οι γνωμοδοτήσεις του αναδεικνύουν την επιστημονική του αρτιότητα και αποτελούν τεκμήρια για τα νομικά ζητήματα της εποχής. 1922: Παντρεύεται την Μαρία Δεσύπρη (η οποία ως Μαρία Σβώλου γνώρισε επανειλημμένες διώξεις στα χρόνια του Εμφύλιου Πολέμου και διετέλεσε βουλευτής της ΕΔΑ). Συμμετέχει στην Προσωρινή Επαναστατική Επιτροπή στη φάση της κατάρρευσης των πάντων μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή. 1923 Μεταφράζει τη μελέτη του Léon Duguit Κοινωνικόν δίκαιον, ατομικόν δίκαιον και η μεταμόρφωσις του κράτους.

14 ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΣΒΩΛΟΣ Διορίζεται μέλος της Επιτροπής Αστικής Αποκαταστάσεως Προσφύγων. Συμμετέχει στην προσπάθεια συγκρότησης «Αγροτικού Κόμματος». 1926 Μάιος: Εισηγείται στο Α Πανελλήνιο Συνεταιριστικό Συνέδριο την «ἁρμόζουσα νομοθεσίαν περί Συνεταιρισμῶν διά τήν Ἑλλάδα». 1927 Συμμετέχει στον «Εκπαιδευτικό Όμιλο». 1928 Εκδίδεται το κλασικό έργο του Το νέον Σύνταγμα και αι βάσεις του πολιτεύματος. Υπερασπίζεται στο δικαστήριο τους Παναΐτ Ιστράτι, Δ. Γληνό και Ν. Καζαντζάκη. 1929 Εκλέγεται διαδεχόμενος τον διδάσκαλό του Ν.Ν. Σαρίπολο τακτικός καθηγητής του Συνταγματικού Δικαίου στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Στον εναρκτήριο λόγο του («Προβλήματα της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας») επισημαίνει: «... Τήν δέ ἕδραν τοῦ Συνταγματικοῦ Δικαίου, ὅπως ἔγραψεν ἀπό τοῦ 1850 ὁ ἀρχαιότερος κάτοχος αὐτῆς, ὁ Ν. Ι. Σαρίπολος, ἀντιλαμβάνομαι ἀληθῶς ὡς τήν ἐλευθερωτάτην τῶν ἑδρῶν τοῦ Πανεπιστημίου. Διδάσκοντες καί διδασκόμενοι ἐξ αὐτῆς πρέπει νά αἰσθάνωνται ζωηρῶς ὅτι τό πνεῦμα τοῦ ἑλληνικοῦ Συντάγματος εἶναι κατ ἐξοχήν πνεῦμα ἐλευθερίας. Διότι εἶναι ἀναμφισβήτητον ὅτι περί τήν ἰδέαν ταύτην πλέκεται ἐμμόνως ἡ τάσις ὅλων τῶν συνταγματικῶν μας Σωμάτων, ἀπό τήν Συνέλευσιν τοῦ Ἀγῶνος, μέχρι τῆς τελευταίας Ἀναθεωρητικῆς Βουλῆς τοῦ προπαρελθόντος ἔτους. Ἀλλ ἐπιπλέον ἀπό τήν ἰδέαν τῆς ἐλευθερίας τροφοδοτεῖται ἡ ὑπερηφάνεια τοῦ σεβομένου τήν ἰδίαν του ἀξίαν ἀνθρώπου. Ἀπό τήν αὐτήν ἰδέαν ζωογονοῦνται σήμερον αἱ ἐλπίδες τῶν λαῶν. Καί τέλος ἄνευ αὐτῆς δέν ἠμποροῦν νά ἐξελιχθοῦν ἀβιάστως τά πεπρωμένα τῆς ἀνθρωπίνης κοινωνίας (...). Ὁ Νομικός δέν ἠμπορεῖ νά εἶναι μόνο μύστης τοῦ Δικαίου, εἶναι μοιραίως καί στρατιώτης αὐτοῦ. Τό Δίκαιον μάλιστα τῆς Πολιτείας, χάνει πολύ τήν ἀξίαν του ἐάν ὁ νομικός δέν τό ἐγκολπώνεται μέ τήν διάθεσιν ν ἀγωνίζεται ὑπέρ αὐτοῦ».

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ 15 Δημοσίευση στην εφημερίδα «Ελεύθερον Βήμα» (1 Μαρτίου 1929).

16 ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΣΒΩΛΟΣ Ιδρύει την «Ένωσιν υπέρ της Αυτοδιοικήσεως» μαζί με αξιόλογες προσωπικότητες της εποχής (Αλ. Μυλωνάς, Χρ. Ευελπίδης, Φ. Δραγούμης κ.ά.). 1930 Οκτώβριος: Διορίζεται από το Υπουργείο Παιδείας μέλος του Ανωτάτου Εκπαιδευτικού Συμβουλίου. 1931 Υποστηρίζει στη Β Βαλκανική Διάσκεψη στην Άγκυρα πρόταση «διά τόν διακανονισμόν τῆς ἐλευθέρας κυκλοφορίας καί ἐγκαταστάσεως ἐντός τῶν Βαλκανικῶν Κρατῶν». 1934-1935 Εκδίδεται το δίτομο έργο του Συνταγματικόν Δίκαιον. 1935 Κοσμήτωρ της Νομικής Σχολής. Στο πλαίσιο των διωγμών που εξαπολύθηκαν μετά την καταστολή του βενιζελικού κινήματος της 1 Μαρτίου 1935, απολύεται, με την Δ Συντακτική Πράξη «Περί εκκαθαρίσεως», από το Πανεπιστήμιο. Απευθύνει προς τους φοιτητές του την ιστορική επιστολή: «Προς τους μαθητάς μου». Είναι χαρακτηριστικά τα παρακάτω παραθέματα από το κείμενό της: «Ζητῆστε τήν ἰσότητα ἐνώπιον τῆς Ἐπιστήμης, τήν ἰσότητα τῆς ἀφετηρίας διά τήν κατάκτησιν καί τήν προαγωγήν τῆς γνώσεως (...). Μή θυσιάζετε δι οἱανδήποτε τιμήν τάς ἀρχάς σας, διατηρῆστε ἀπρόσβλητον ὀχυρόν τήν συνείδησίν σας (...). Ἡ ἔννοια τῆς δημοκρατίας ἔχει ἀπέραντον βάθος. Δέν εἶναι ἁπλοῦς τύπος (...). Εἶναι τό ἀξιοπρεπέστερον διά τόν ἄνθρωπον πολίτευμα τῆς σημερινῆς κοινωνίας καί τό γονιμώτερον δι αὐτήν (...). Τό τίμημα τῆς ἐπιτυχίας τῶν νέων ὑπό τά ἀνελεύθερα καθεστῶτα εἶναι βαρύ. Θά γίνουν διά βίου εὐτελεῖς κόλακες (...). Ἡ δημοκρατία σᾶς ἐπιτρέπει νά διεκδικήσετε μέ τήν κεφαλήν ὑψηλά ὅ,τι εἶναι δυνατόν νά ἐπιτύχετε εἰς τήν ζωήν χωρίς νά ἐξανδραποδισθῆτε (...). Ἡ ψυχή σας πρέπει νά σκιρτᾶ διά τήν ἐλευθερίαν».

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ 17 23 Σεπτεμβρίου: Υπογράφει μαζί με τους Α. Βαμβέτσο, Γ. Γεωργιάδη και Τ. Κουτσοχέρα εκτενές υπόμνημα, όπου τεκμηριωμένα υποστηρίζεται ότι η απόφαση της προκηρύξεως του δημοψηφίσματος «περιλαμβάνουσα ἀντικανονικάς καί παρανόμους διατάξεις οὐδεμίαν ἐμπιστοσύνην δύναται νά ἐμπνεύσῃ εἰς τόν λαόν». Μετά την επάνοδο του βασιλέως Γεωργίου Β παρασημοφορείται για τις υπηρεσίες που προσέφερε στην πατρίδα και την επιστήμη. Καταθέτει ως μάρτυρας υπερασπίσεως των μελών της Κεντρικής Επιτροπής του «Δημοκρατικού Αγώνα» στο πενταμελές εφετείο. 1936 Πρωτοστατεί στην ίδρυση της «Ελληνικής Ενώσεως υπέρ των Ελευθεριών του Ανθρώπου και του Πολίτου». Συντάσσει τη διακήρυξη της Ενώσεως (26.4.1936) και την πρόσκληση της προσωρινής οργανωτικής επιτροπής για την ίδρυση της οργανώσεως (μαζί με τους Θ. Τσάτσο, Ηλ. Τσιριμώκο, Στρ. Σωμερίτη, Γ. Θεοτοκά, κ.ά.): «Ἀπό πολλούς ἐπιστήμονες, ἀνθρώπους τῶν γραμμάτων καί καλλιτέχνας ἐρρίφθη τόν τελευταῖον καιρόν μέ χαρακτηριστικήν ἐπιμονήν ἡ ἰδέα τῆς ἱδρύσεως, ὑπεράνω κομμάτων καί ἄλλων διακρίσεων, ἑνός Συνδέσμου πρός προστασίαν τῶν ἀτομικῶν ἐλευθεριῶν, αἱ ὁποῖαι κατά γενικήν ἀντίληψιν συχνά καταπατοῦνται καί συστηματικῶς περιορίζονται ὑπό διάφορα προσχήματα ἑκάστοτε (...)». Στη διακήρυξη που υπογράφουν, μαζί με τον Σβώλο, επιφανείς προσωπικότητες όπως ο Κ. Τριανταφυλλόπουλος, ο Θ. Τσάτσος, ο Φ. Βεγλερής, ο Χρ. Ευελπίδης, ο Αιμ. Βεάκης, η Αγνή Ρουσσοπούλου, ο Αρ. Σίδερης, κ.ά., που ξεπερνούν τους 300, καταγγέλλονται οι προσβολές της προσωπικής ελευθερίας και η αθλιότητα των δικτατοριών και επισημαίνεται ότι: «Ἡ πνευματική παραγωγή, ἡ τέχνη, ὁ κοινωνικός πολιτισμός, ἡ πρόοδος δέν ἠμποροῦν νά ὑπάρξουν παρά ὑπό τήν ἀσπίδα τῶν δημοκρατικῶν ἐλευθεριῶν (...). Ἀπό τόν Ρήγα καί τόν Κοραῆ μέχρι τῶν Συνελεύσεων τοῦ Ἀγῶνος, μέχρι τῶν πολιτευμάτων τοῦ 1844, τοῦ 1864, τοῦ 1911 καί τοῦ 1927, ἡ ψύχωσις (...) τῶν ὀργανωτῶν τοῦ Ἑλληνικοῦ Κράτους ὑπῆρξεν ἡ ἐλευθερία τοῦ ἀτόμου καί τοῦ πολίτου καί ἡ ἀποφυγή τῆς τυραννίας (...). Ὡς ἕλληνες πολῖται, αἰσθανόμενοι ὡς χρέος τήν ἄμυναν τοῦ πολιτισμοῦ μας, καλοῦμεν ὅσους πιστεύουν εἰς τήν ἐλευθερίαν ὑπεράνω οἱασδήποτε φιλοσο-

18 ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΣΒΩΛΟΣ φικῆς, πολιτικῆς καί κοινωνικῆς διαιρέσεως νά ἐνισχύσουν τόν κοινόν καί ὡραῖον ἀγῶνα διά τόν λαόν, διά τούς πολλούς καί τούς ἀσθενεῖς, διά μίαν Ἑλλάδα τοῦ Πνεύματος, τοῦ Δικαίου, τῆς Εἰρήνης καί τῆς Προόδου...». 1936-1940 Μετά την επιβολή του δικτατορικού καθεστώτος της 4ης Αυγούστου, απολύεται εκ νέου και εκτοπίζεται στην Ανάφη, τη Μήλο, τη Νάξο και τη Χαλκίδα. «Ἡ ἐξορία», ο ίδιος αφηγείται, «μοῦ ἔκανε κι ἕνα καλό. Μέ τή βοήθεια μίας γραμματικῆς ὅπως καί ἑνός λεξικοῦ κατόρθωσα νά μάθω στήν Ἀνάφη ἀγγλικά. Ἔγραψα ἐπίσης στό νησί αὐτό καί δύο μελέτες στή γαλλική γλῶσσα. Ἀπόκτησα ὅμως μιά κακή συνήθεια: τό τσιγάρο. Οἱ φίλοι μοῦ ἔστελναν κάθε τόσο δέματα πού περιεῖχαν φυσικά καί τσιγάρα. Ἔτσι κατέληξα μετά νά καπνίζω καμμιά πενηνταριά τσιγάρα τήν ἡμέρα καί κάποτε νά ξεπερνῶ καί τά τρία πακέτα» [περ. Θησαυρός, 1948]. Το Δ.Σ. της «Ενώσεως υπέρ των Ελευθεριών του Ανθρώπου και του Πολίτου» (1936).

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ 19 1937 «Δελτίον Κομμουνιστικής δράσεως του διανοουμένου Κομμουνιστού Σβώλου Αλ. του Ιωάννου»: 27.4.37: «Ἡ στάσις καί ἡ ἐν γένει τακτική τοῦ Καθηγητοῦ εἶναι κατά τοσοῦτον εὐνοϊκή ἀπέναντι τῶν κομμουνιστῶν καί ἀριστεριζόντων φοιτητῶν ὥστε νά θεωρῆται ἀδιστάκτως ὡς σημαντικός παράγων ὅστις ἐνίσχυσε καί ἐνισχύει συνεχῶς, θετικῶς καί ἀποτελεσματικῶς τήν εὐρεῖαν διάδοσιν τῶν κομμουνιστικῶν ἀρχῶν μεταξύ τῶν νεαρῶν φοιτητῶν (...). Καθ ὅν χρόνον διετέλει οὗτος ὡς καθηγητής ὑπό τό πρῖσμα τοῦ ἀριστερισμοῦ καλυπτόμενον ὑπό τόν τίτλον τῶν ἀτομικῶν ἐλευθεριῶν ὡς ὑπερασπιστής τῶν ὁποίων ἐμφανίζεται ὁ Καθηγητής οὗτος...». [βλ. Άλ. Ρήγος, «Αλ. Σβώλος: η συμβολή του στην επιστήμη και την πολιτική», εφ. Κυριακάτικη Αυγή, 30.4.2006] 1938 Κίνηση του δικηγορικού κόσμου να προταθεί μόνος υποψήφιος πρόεδρος του Δικηγορικού Συλλόγου Αθηνών και να εκλεγεί πανηγυρικά ο Σβώλος για να αποφευχθούν οι διώξεις του από τη δικτατορία και να εκδηλωθεί έτσι η δυσφορία των δικηγόρων της πρωτεύουσας προς τη δικτατορία, προκαλεί νομοθετική επέμβαση από το δικτατορικό καθεστώς με τον α.ν. 1089/38 που καταργούσε όλες τις διατάξεις περί αρχαιρεσιών στους δικηγορικούς συλλόγους και όριζε ότι «τά Ἐφετεῖα ἐν συμβουλίῳ προβαίνουν ἐπί τήν ἐκλογήν τῶν διοικητικῶν συμβουλίων καί τοῦ προέδρου τῶν δικηγορικῶν συλλόγων...». Επιστολή Αλεξάνδρου Σβώλου προς τον Μανώλη Τριανταφυλλίδη, Νάξος 24 Απριλίου 1938: «Ἀγαπητέ μου Μανώλη, Χάρηκα τόσο πολύ γιά τό βιβλίο Σου (Νεοελληνική Γραμματική. Ἱστορική Εἰσαγωγή, 1938) σάν νά ἦταν δικό μου. Τό περιμέναμε ὅλοι ὅπως ξέρεις! Σ εὐχαριστῶ πολύ πού μοῦ τό στειλες. Εἶναι ἀληθινά τιμή γιά τήν Ἑλλάδα τό βιβλίο σου καί τιμή ἀκόμα μεγαλύτερη γιά τή δημοτικιστική ἐπιστήμη πού εἶναι στά σπάργανα. Πρέπει νά εἶσαι ἱκανοποιημένος πού, ἀκόμα πάνω σ ὅλη σου τήν ἀκμή κατόρθωσες νά βγάλῃς ἕνα βιβλίο τόσο συνθετικό καί πού θά ναι σάν ἐπιστέγασμα ὅλης σου τῆς ἐργασίας καί ὅλου σου τοῦ πνευματικοῦ ἀγῶνα. Νά σέ συγχαρῶ εἶναι ἕνα συνηθισμένο καί τυπικό πρᾶγμα. Μ ὅλη μου τήν εἰλικρίνεια ἐπιθυμῶ μᾶλλον νά σοῦ πῶ πόσο σέ ζηλεύω (...). Θέλω μόνο νά σοῦ εὐχηθῶ νά συμπληρώσῃς τό ἔργο σου καί εἶμαι βέβαιος πού θά μᾶς τό χαρίσῃς γρήγορα γιά νά εἴμεθα ἀκόμα πιό περήφανοι πού εἴμεθα φίλοι σου καί

20 ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΣΒΩΛΟΣ πού σέ θαυμάζομε. Ἰδιαίτερη ἐντύπωση μοῦ ἔκαμε στό βιβλίο σου ἡ κατάταξη τῆς ὕλης. Πρωτότυπη, ἀληθινή καί σοφή. Τό τύπωμα ἐξαίρετο. Σοῦ στέλνω τίς καλύτερές μου εὐχές γιά τό Πάσχα καί σέ φιλῶ μέ πολλή ἀγάπη. Δικός σου Ἀλ. Σβῶλος». 1940-1941 Επιστρέφει στα πανεπιστημιακά του καθήκοντα. 1941-1943 Μετά τη ναζιστική κατοχή και ενώ, με τη συνενοχή της χιτλερικής Γερμανίας, οι Βούλγαροι είχαν επιδοθεί στο διαμελισμό της βόρειας Ελλάδας, ο Σβώλος ιδρύει την «Επιτροπή Μακεδόνων και Θρακών» και ως πρόεδρός της συμβάλλει καθοριστικά με υπομνήματα, διαμαρτυρίες και οργανώνοντας κινητοποιήσεις για την αποτροπή των βουλγαρικών αυθαιρεσιών και για την περίθαλψη εκατοντάδων προσφύγων. Γράφει ο Αλέξανδρος Σβώλος: «Τόν Μάη τοῦ 1941 μάθαμε τήν κατάληψη τῆς Ἀν. Μακεδονίας καί τῆς Δ. Θράκης ἀπό τούς Βούλγαρους, τήν εἴσοδο Βουλγαρικοῦ στρατοῦ καί τήν ἐγκατάσταση βουλγαρικῶν ἀρχῶν (...). Σκεφθήκαμε, λίγοι Μακεδόνες, ἐγκατεστημένοι στήν Πρωτεύουσα μαζί μέ ἐκλεκτούς ἀντιπροσώπους τῶν προσφύγων πού ἔφθαναν ἀπ τίς βουλγαροκρατούμενες περιοχές καί μέ τούς οἰκείους μητροπολίτες νά συστήσουμε μιά μόνιμη ἐπιτροπή πού νά ἀσχοληθῇ τόσο μέ τήν ἐθνική ὅσο καί μέ τήν προσφυγική πλευρά τοῦ ζητήματος (...)». Οι λεπτομέρειες για τη σύνθεση, τη λειτουργία και τη δράση της επιτροπής βρίσκονται σε ένα πολυγραφημένο τεύχος («Έκθεσις περί των πεπραγμένων της Επιτροπής Μακεδόνων και Θρακών από Μαΐου 1941 μέχρι Αυγούστου 1942») που μοιράστηκε σε 300 πρόσωπα: «Ἀπό τόν Ἰούνιο τοῦ 1941 ὥς τόν Ἰούλιο τοῦ 1943, ὁπότε ἀποχώρησα ἀπό τήν προεδρία, ἡ Ἐπιτροπή ὑπέβαλε στούς Γερμανούς καί τούς Ἰταλούς ἀντιπροσώπους, 26 διαμαρτυρίες γιά τήν συμπεριφορά τῶν Βουλγάρων, καί τόν διωγμό καί τήν κακομεταχείριση τῆς Ἐκκλησίας, τοῦ Κλήρου, τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας καί τῶν ἑλληνικῶν ὀνομάτων, τῶν ἑλληνικῶν σχολείων, τῶν ἐφέδρων καί τῶν ἀναπήρων τοῦ πολέμου, κ.λπ. Καταγγείλαμε τήν προσπάθεια ἀναγκαστικοῦ ἐκβουλγαρισμοῦ, τίς πρῶτες ἀθρόες

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ 21 ἐκτοπίσεις τῶν πολιτῶν, τίς συλλήψεις, τίς βιαιοπραγίες, τίς ὠμότητες, κ.λπ. (...). Ἀκριβῶς τήν στιγμήν αὐτήν (20 Αὐγούστου 1942), οἱ αὐλόγυροι τῶν ἐκκλησιῶν τῆς Θεσσαλονίκης εἶναι πάλιν πλήρεις ἀπό ἄστεγους πρόσφυγες ἐξ Ἀνατ. Μακεδονίας καί Θράκης, οἱ ὁποῖοι συνεχῶς καταφθάνουν (...). Εἶναι θλιβερό ἀνθρώπινο θέαμα ἡ ξερριζωμένη μᾶζα, ὅταν μάλιστα τήν ἀντικρίζει κανείς μέσα στό πένθιμο πλαίσιο μιᾶς σκλαβωμένης χώρας καί μιᾶς γενικῆς δυστυχίας τοῦ λαοῦ. Τί ψυχικό θάρρος ἔπρεπε νά ἔχῃ μιά οἰκογένεια πού ξεσπιτώθηκε τρεῖς φορές μέσα στό διάστημα μιᾶς γενιᾶς ἀπό τό 1913 ὥς τό 1941; Καί νά σκεφθῇ κανείς ὅτι μέσα στόν προσφυγικό αὐτό κόσμο ἕνα πολύ μεγάλο μέρος ἦταν παλιοί πρόσφυγες τοῦ 1922 ἀπό τή Μ. Ἀσία, Ἀν. Θράκη, Πόντο, Καύκασο. Ὁ Διεθνής Ἐρυθρός Σταυρός, ὁ Ἑλληνικός Ἐρυθρός Σταυρός, ὁ ΕΟΧΑ κι ἄλλοι ὀργανισμοί μᾶς βοήθησαν πάρα πολύ στήν ἀντιμετώπιση τῶν προσφυγικῶν ἀναγκῶν μέ πρόχειρα βέβαια καί ἀνεπαρκῆ μέσα ἀλλά πού μᾶς ἐπέτρεπαν τοὐλάχιστον νά δείξουμε στόν ξερριζωμένο αὐτό πληθυσμό ὅτι δέν ἦταν ὁλότελα ἐγκαταλειμμένος ἀπό τή συναντίληψη τοῦ Ἔθνους (...). Ἀπό τήν 1.12.1941 μέ τήν βοήθεια τοῦ Δ.Ε.Σ. (ὁ Ἀλ. Ζάννας μᾶς προσέφερε πολλές ὑπηρεσίες) ἡ Ἐπιτροπή μας ὀργάνωσε συσσίτιο γιά τούς πρόσφυγες Ἀθηνῶν καί Πειραιῶς καί φρόντισε γιά τήν ὑγειονομική περίθαλψή τους. Στίς 2.9.1942 διακήρυξα τήν κοινή πεποίθηση ὅτι ὁ πληθυσμός τῶν πολύπαθων αὐτῶν περιφερειῶν θά ἐπιστρέψῃ γρήγορα εἰς τάς ἑστίας καί τούς βωμούς του διά νά τούς ἀνιδρύσῃ πάλιν ἑλληνικούς, προοδευτικούς (...). Οἱ διωγμοί καί τά βασανιστήρια δέν ἐξοντώνουν τούς λαούς. Ἀποτελοῦν μόνον στίγματα τῶν δραστῶν των, τῆς ἐποχῆς των καί τοῦ πολιτισμοῦ...» [Α. Ι. Σβώλος, Για τη Μακεδονία και τη Θράκη, 1945. Βλ. και το άρθρο του Αλ. Σβώλου, «Ένα μνημόσυνο» στην εφ. Καθημερινά Νέα του Λουκή Ακρίτα, 29.9.1945] 1942 Στο σχεδιάγραμμα των γενικών αρχών ενός νέου κόμματος που θα ονομάζεται «Λαϊκό Επαναστατικό Κόμμα», ο Σβώλος γράφει μεταξύ άλλων: «...Πρέπει νά γίνῃ βαθειά κατανοητό ὅτι στή δίνη τοῦ πολέμου μᾶς ἔφεραν τά ἰμπεριαλιστικά συμφέροντα. Ἀκόμη περισσότερο ἡ 4η Αὐγούστου καί ἡ Ἀγγλική πολιτική ἀπέναντί της, πρέπει νά μᾶς ἀνοίξουν τά μάτια ἐδῶ στήν Ἑλλάδα. ὥς τήν τελευταία στιγμή ὁ Γλύξμπουργκ ἦταν γι αὐτούς ἡ μόνη πολιτική πραγματικότητα. Προϋπόθεση τῆς αὐριανῆς ζωῆς εἶναι ἡ τριπλή ἀπελευθέρωση ἀπό τόν ξένο στρατιώτη, τόν ξένο τραπεζίτη, τό ἐντόπιο παράσιτο»

22 ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΣΒΩΛΟΣ [βλ. Αγγ. Χριστοδούλου, «Ο Αλ. Σβώλος στις συλλογές των ΑΣΚΙ», στο: Μνήμη Αλεξάνδρου Σβώλου (επιμ. Κλ. Κουτσούκης), 2006] 1944 27 Απριλίου: Απολύεται και πάλι από το Πανεπιστήμιο Αθηνών, μαζί με τους Άγγ. Αγγελόπουλο, Π. Κόκκαλη, Γ. Γεωργαλά, «επειδή εγκατέλειψαν αυθαιρέτως τις θέσεις τους...». Αρχηγός του πολιτικού σχηματισμού «Ένωση Λαϊκής Δημοκρατίας» (ΕΛΔ) μετέχει στο Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ) και εκλέγεται πρόεδρος της Πολιτικής Επιτροπής Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ) (δηλ. ουσιαστικά πρόεδρος της «κυβέρνησης» που είχε συγκροτήσει το ΕΑΜ στα βουνά), θέτοντας τον «όρο» να οδηγήσει στην ενότητα όλων των Ελλήνων και δι αυτής στη δημοκρατική πορεία του τόπου μετά την απελευθέρωση. Τον Απρίλιο αναλαμβάνει στο χωριό Βίνιανη της Ευρυτανίας τα καθήκοντά του (εκτός από την προεδρία, ανέλαβε και ως «γραμματέας» Εξωτερικών, Παιδείας και Θρησκευμάτων και Λαϊκής Διαφώτισης). Το Μάιο συμμετέχει στην καθοριστική για τις μεταγενέστερες εξελίξεις Διάσκεψη του Λιβάνου. Όπως σημειώνει ο Άγγ. Αγγελόπουλος: «παρά τίς ἀναπόφευκτες ὀξύτητες πού ἐπικράτησαν κατά τίς συζητήσεις τοῦ συνεδρίου, ὁ Σβῶλος κατόρθωσε νά ἀμβλύνει τίς ἀντιθέσεις ὥστε νά καταλήξει τό Συνέδριο σέ ἕνα πρόγραμμα πού ἱκανοποιοῦσε ὅλες τίς παρατάξεις». Σε επιστολή του προς τον προσωρινό πρόεδρο της ΠΕΕΑ Ευρ. Μπακιρτζή, ο Σβώλος σημειώνει: «Καταλαβαίνετε πόσο ὑπήρξαμε ἀπομονωμένοι. Παλαίψαμε πολύ, δέν ἐκβιασθήκαμε νά ὑποκύψουμε σέ τίποτα. Τοὐναντίον, ἔχω τό αἴσθημα ὅτι ἐπιβληθήκαμε ἠθικά, ἀπόλυτα καί ὅτι νικήσαμε μέσα στίς ἄπειρες δυσκολίες πού εἶχαν συσσωρευθῆ (...). Πάρα πολλοί εἶχαν συμφέρον νά μή γίνῃ συμφωνία καί νά φταῖμε ἐμεῖς σέ αὐτό (...). Φοβᾶμαι ὅτι δέν ἐκτιμήσατε πόση σημασία ἔχει ὅτι δημιουργήθηκε, ἔστω καί στό χαρτί ἀκόμα, ἑνότης μέ τήν συμμετοχή μας, ἡ ὁποία θά τῆς δώσῃ περιεχόμενο στήν πράξη πρός ὄφελος τοῦ λαοῦ (...). Μένοντας ἀπ ἔξω δέν κερδίζουμε τίποτα, ἀκονίζουμε μόνο τήν ἀντίδραση». 24 Ιουλίου 1944: Μετά την επιστροφή του στην Ελλάδα ο Σβώλος στην 42η συνεδρίαση της ΠΕΕΑ εξέθεσε αναλυτικά όσα έγιναν στο Λίβανο μ ένα υποδειγματικό κείμενο. 25 Ιουλίου 1944: Στην 43η συνεδρίαση της ΠΕΕΑ ο Σβώλος αναφέρεται στους λόγους με τους οποίους θεωρεί αναγκαία τη συμμετοχή του στην κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας: Παρακολούθηση από κοντά της εξέλιξης του

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ 23 πολιτειακού και διασφάλιση ενός δημοκρατικού δημοψηφίσματος. Την ίδια περίοδο σημαντική ήταν η συμβολή του Σβώλου στην επεξεργασία του «Κώδικα Τοπικής Αυτοδιοίκησης» και στην οριστική διατύπωση του «Ποινικού Κώδικα» στη δημοτική. 2 Σεπτεμβρίου 1944: Ορκίζεται υπουργός Οικονομικών στην κυβέρνηση «Εθνικής Ενώσεως» του Γ. Παπανδρέου και τον Οκτώβριο επιστρέφει στην απελευθερωμένη Ελλάδα. Οι οικονομικές αποφάσεις για τη σταθεροποίηση της δραχμής και τη διαγραφή των δεσμευμένων προπολεμικών καταθέσεων, κ.λπ., ήταν προϊόν συλλογικής απόφασης του Υπουργικού Συμβουλίου. Ωστόσο, η λαϊκή δυσαρέσκεια διοχετεύτηκε από διάφορους πολιτικούς και δημοσιογραφικούς παράγοντες έτσι ώστε να «αμαυρωθεί» το πολιτικό μητρώο του Σβώλου που επικρίθηκε ατεκμηρίωτα ότι «λήστεψε τους μικροκαταθέτες». Ο ίδιος επισημαίνει: «Ἡ δημοκρατία, μᾶς κατηγόρησε ὅτι ληστέψαμε τίς καταθέσεις. Πράγματι, ἐξανεμίσθηκαν οἱ καταθέσεις σέ δραχμές ἀλλά γιατί; Ποιός ἔφταιγε; Ἔφταιγε ὁ πληθωρισμός πού ἦταν ἔργο τῶν Γερμανῶν καί τῶν Ἰταλῶν, ἕνας πρωτοφανής σ ὅλο τόν κόσμο πληθωρισμός πού εἶχε σάν μοιραῖο ἀποτέλεσμα τόν ἐξευτελισμό τῆς δραχμῆς. Στίς 14 Ὀκτωβρίου 1944 μιά χρυσή λίρα εἶχε 700 δισ. δρχ. Ἄρα μέ τό 1/70 μιᾶς χρυσῆς λίρας ἐξωφλοῦντο ὅλες. Ὑπῆρχαν λοιπόν καταθέσεις γιά νά τίς ληστέψῃ ὁποιοσδήποτε ὑπουργός; Καί πρός ὄφελος ποιανοῦ; Ἀλλά μήπως μπορούσαμε νά κάνουμε ἀνατίμηση τῶν καταθέσεων; Γιά νά τήν ἐκάναμε ἔπρεπε νά γίνῃ γενική ἀνατίμηση ὅλων τῶν χρεῶν σέ δραχμές, ἑπομένως καί τῶν χρεῶν τῶν ἀγροτῶν, τῶν ὑπαλλήλων τοῦ ἐμπορίου καί τῶν ἐπαγγελματιῶν. Τέτοιο πρᾶγμα ἦταν καί εἶναι ἀδύνατο καί δέν ἔχει γίνει πουθενά. Γιατί δέν τό ἔκαμαν οἱ διάδοχοί μου; Πέντε κυβερνήσεις ἄλλαξαν ἀπό τότε. Γιατί δέν ἔλαβαν ἄλλα μέτρα ἀπό τά δικά μας πού ἦταν ἁπλῶς ἡ ἀπογραφή μιᾶς ζημιᾶς πού εἶχε γίνει, ἡ πιστοποίηση ἑνός κακοῦ πού εἶχε συντελεσθῆ ἀπ τούς κατακτητάς; Ἐκεῖνο πού ἐμεῖς εἴχαμε ἀποφασίσει καί ἐξαγγείλει ἦταν ἡ ἀποζημίωση τῶν μικροκαταθετῶν ἀπό τό προϊόν μιᾶς φορολογίας τῶν κερδῶν ἀπό τόν πληθωρισμό. Τό νομοσχέδιο ἦταν ἕτοιμο. Γιατί δέν τό υἱοθέτησαν οἱ διάδοχοί μας;...» [Σοσιαλιστική Πολιτική. Δύο λόγοι Αλ. Σβώλου, Ηλ. Τσιριμώκου, εκδ. Μάχης, 1945] Ο Σβώλος άσκησε τα καθήκοντα του υπουργού για 45 ημέρες. Παραιτήθηκε μαζί με τους άλλους «εαμικούς» υπουργούς (Τσιριμώκο, Αγγελόπουλο, Ασκούτση) στη 1 Δεκεμβρίου, λίγο πριν τα «Δεκεμβριανά».

24 ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΣΒΩΛΟΣ Η κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας. Ο Αλ. Σβώλος δεξιά από τον πρωθυπουργό Γ. Παπανδρέου. «Ἔχω ἥσυχη τή συνείδησή μου ὅτι ἔκανα μέχρι τέλους τό καθῆκον μου γιά νά προαγάγω ὅσο μποροῦσα τήν ἐθνική ἑνότητα, γιά νά προλάβω ὅσα ἀκολούθησαν τή σύρραξη τοῦ Δεκεμβρίου, γιά νά σταματήσῃ, ὅσο ἦταν δυνατό ἐγκαιρότερα, γιά νά προληφθοῦν τόσες συμφορές, τόσα πένθη, τόσα ἄδικα θύματα. Κι ἄν σ ὅλες τίς πλευρές ὑπῆρχε ἡ ἴδια διάθεση, ἡ ἴδια ἀνιδιοτέλεια, ἡ ἴδια αὐταπάρνηση, ἴσως ὁ ροῦς τῶν πραγμάτων νά ἦταν διαφορετικός». Γράφει για το θάνατο του Δ. Γληνού (Κομμουνιστική Επιθεώρηση της 22.11.1944) ορισμένες ενδιαφέρουσες επισημάνσεις: «...Ἀπαρνήθηκε τήν ἀστική τάξη, πού θά τόν εἶχε, ἄν ὁ ἴδιος τό ἤθελε, παντοτινά γιά χαϊδεμένο της παιδί καί γιά καμάρι, καί τράβηξε σύμφωνα μέ τή συνείδησή του, ἐκεῖ πού τόν καλοῦσε ὁ κόσμος τῶν ἀδικημένων (...). Ταυτίσθηκε ἀδίστακτα μέ τόν ἐργαζόμενο λαό, γιατί τό αἰσθάνθηκε σάν ἠθική ἐπιταγή, καί ἀδιαφόρησε γιά τήν τύχη τοῦ ἑαυτοῦ του. Ἡ ἀστική τάξη δέν τοῦ τό συγχώρησε, μά καί δέν ἔπαψε νά τοῦ ἀναγνωρίζῃ τό ὑπέρτατο κῦρος καί νά τόν σέβεται, ὅσο κι ἄν τόν μισοῦσε! Καί ὁ ἀστικός κόσμος κατάλαβε καί ὁμολόγησε πώς μέ τόν θάνατό του (...) χάθηκε ἀπό τήν Ἑλλάδα μιά ἐθνική δύναμη. Τόση ἦταν ἡ πνευματική του ἐπιβολή καί τέτοιος ὁ ἴσκιος τῆς προσωπικότητάς του. Δέν ἦταν φανατικός μέ τήν κακή σημασία τῆς λέξης. Δάσκαλος μέ τήν πλατύτερη, εὐγενέστερη καί δημιουργικότερη σημασία τοῦ ὅρου, ἐπιστήμονας καί ἀπόστολος μαζί. Λιγοστοί πνευματικοί ἄνθρωποι στόν τόπο μας μποροῦσαν

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ 25 νά διατυπώσουν μέ τόση καθαρότητα ὁποιαδήποτε ἀνώτερη σκέψη (...). Ὁ σοσιαλισμός χάνει ἕνα μοναδικό πνευματικό στέλεχος γιά τή δημιουργία τῆς αὔριον, ἕναν ἀναμορφωτή πού δύσκολα θά βροῦμε τόν ὅμοιό του. Οἱ νέοι ἄς χαιρετήσουν στόν πρόωρο τάφο του τόν ἀληθινό δάσκαλο μέ τά ὑπερυψηλά ἰδανικά καί τό ὑπέροχο μυαλό του...». 1945 Δεν αποδέχεται την πρόταση της ηγεσίας του ΕΑΜ να μετάσχει στην αντιπροσωπεία που υπογράφει τη Συμφωνία της Βάρκιζας, χαιρετίζει όμως με άρθρο στην εφ. Ελευθερία (13.2.1945) τη σύναψή της. Αναδεικνύεται πρόεδρος στο «Σοσιαλιστικό Κόμμα-Ένωσις Λαϊκής Δημοκρατίας» (ΣΚ ΕΛΔ). Τέλη Μαρτίου: Ο Σβώλος ανακοινώνει επισήμως ότι αποχωρεί από το ΕΑΜ. 4 Απριλίου: Καταγγέλλει με υπόμνημα διαμαρτυρίας προς τον αντιβασιλέα Δαμασκηνό και τον πρωθυπουργό Ν. Πλαστήρα τη «λευκή τρομοκρατία» (το υπόμνημα συνυπογράφουν οι Τσιριμώκος, Ζέβγος, Πορφυρογένης, Ασκούτσης, Αγγελόπουλος, Κόκκαλης κ.ά.). Ιούλιος: Συγκροτείται η «Επιτροπή Συνεργασίας Σοσιαλιστικών και Αγροτικών Κομμάτων» (ΕΣΣΑΚ) με πρόεδρο τον Σβώλο. 28 Αυγούστου 1945: Η ΕΣΣΑΚ στέλνει επιστολή στον υπουργό Εξωτερικών της Μεγ. Βρετανίας Μπέβιν, όπου μεταξύ άλλων επισημαίνεται ότι: «... Μετά τήν ὑπογραφή τῆς Συμφωνίας τῆς Βάρκιζας, ἀντί διά τάξιν καί νόμον ἐπικράτησε εἰς τήν Ἑλλάδα ἡ βία τῶν βασιλοφρόνων (...) Ἡ πεποίθησίς μας εἶναι ὅτι ἄν ἡ βία αὐτή δέν ἐγένετο ἀνεκτή ὑπό τῶν ἐν Ἑλλάδι Βρεταννικῶν Ἀρχῶν δυσκόλως θά ἠδύνατο νά παραταθῇ ἐπί τόσον χρόνον...». 27 Σεπτεμβρίου 1945: Στην πρώτη επέτειο από την ίδρυση του ΕΑΜ ο Σβώλος δεν θα διστάσει με παρρησία να υποστηρίξει απόψεις βασισμένες στην πολύτιμη εμπειρία του: «Ἀπό τήν σκοπιά τῆς ΠΕΕΑ εἶδα τόν καθολικό συναγερμό τῆς ὑπαίθρου. Εἶδα τό χωριό νά πάλλεται καί νά δουλεύῃ. Εἶδα τούς νοικοκυραίους νά προσφέρουν στόν ἀγῶνα. Εἶδα τό θαῦμα μιᾶς πρόθυμης κινητοποίησης. Ὁ Λαός δόθηκε σέ ὅ,τι τόν καλοῦσε ἡ ἡγεσία τοῦ Ἀγῶνα γιατί πίστεψε στήν ἀνάγκη του καί στήν ἠθική του. Τό κίνημα τῆς Ἀντίστασης θριάμβευσε καί, ὅσες καί ἄν ἔδειξε ἐλλείψεις, σφάλματα, ὑπερβολές καί ἀδυναμίες, μπῆκε περήφανα στήν Ἱστορία. Σήμερα εἶναι βέβαια στή φυλακή ἀλλά αὔριο θά εἶναι θρῦλος. (...) Ὁ λαός 150 χρόνια