ΑΝΑΓΚΗ ΓΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΝΙΣΧΥΣΗΣ ΤΗΣ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ από τον Καθηγητή Γ. Αγαπητό Πρώην Υπουργό Οικονοµικών 1. Μορφολογία της νέας οικονομικής κρίσης και επιπτώσεις της Η σημερινή οικονομική κρίση (crash) ξεκίνησε από την ίδια χώρα (ΗΠΑ) εκείνης του 1929, από την ίδια χρηματοπιστωτική αγορά και πιθανότατα με τα ίδια αίτια και τον ίδιο στόχο. Συγκεκριμένα άρχισε στη Νέα Υόρκη (Wall Street) εξαιτίας των εικονικών (τοξικών ) χρηματοπιστωτικών τίτλων και των πλασματικών κεφαλαίων των τραπεζών οι οποίες είχαν τεράστια κέρδη από τις μεταπωλήσεις των χρεών των δανειοληπτών τους. Κύρια αιτία, ιδίως της σημερινής κρίσης, είναι η ανεπάρκεια του ρυθμιστικού πλαισίου των αγορών και του χρηματοπιστωτικού συστήματος. Η κρίση αυτή οδηγεί στην ανακατανομή του πλούτου σε εθνικό και διεθνές επίπεδο σε βάρος των εργαζομένων και των αναπτυσσομένων χωρών και στη διάσωση της ισχύος των ΗΠΑ. Είναι μια οικονομική καταιγίδα η οποία μπορεί να αλλάξει τις οικονομικές θεωρίες και τις οικονομικές πολιτικές με επιστροφή στις κρατικοποιήσεις και τον προστατευτισμό. Στα πλαίσια αυτά επιδιώκεται η υιοθέτηση ενός ενιαίου παγκόσμιου νομίσματος, η ενίσχυση των μονοπωλίων, ο περιορισμός του αριθμού των πολυεθνικών εταιριών και πιθανότατα η αποδυνάμωση της επιταχυνόμενης διείσδυσης της Κίνας στις δυτικές αγορές. Παράλληλα, η κρίση συρρικνώνει την ανάπτυξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της Ρωσίας. Η κρίση βρήκε την Ελλάδα σε δύσκολη οικονομική κατάσταση με ελλείμματα (δημοσίου και ισοζυγίου εξωτερικών συναλλαγών), χρέη (δημοσίου- νοικοκυριών- επιχειρήσεων), διαπλεκόμενα συμφέροντα, και περιορισμένα όρια άσκησης εθνικής πολιτικής. Αυτό σημαίνει ότι χρειάζεται ψυχραιμία, τόλμη, κατανόηση από την Πολιτεία και τους πολίτες και έγκαιρη- πραγματική συμπαράσταση της Ε.Ε. Τα περιορισμένα όρια άσκησης εθνικής οικονομικής πολιτικής (το 75% των νόμων που ισχύουν στα κράτη- μέλη καθορίζεται από τις Βρυξέλλες), σε συνδυασμό με την αναποτελεσματικότητα των οικονομικών πολιτικών στη χώρα μας (εξαιτίας του υψηλού ποσοστού παραοικονομίας- φοροδιαφυγής),δυσκολεύουν την άσκηση εθνικής αναπτυξιακής κοινωνικής πολιτικής. Για την αντιμετώπιση της κρίσης σπασμωδικά μέτρα, σε εθνικό επίπεδο,δεν είναι αποτελεσματικά και απαιτείται τολμηρή εθνική διαρθρωτική οικονομική πολιτική και ουσιαστική παρέμβαση της ΕΚΤ και του ΔΝΤ. 2. Μέτρα σε εθνικό επίπεδο Κατ αρχάς θα πρέπει να κατανοηθεί ότι η ελληνική οικονομία βρίσκεται κάτω του επιπέδου πλήρους απασχόλησης με ταυτόχρονη ύπαρξη ελλειμμάτων στο δημόσιο και στον εξωτερικό τομέα. Η πραγματικότητα αυτή, προκειμένου να αυξηθεί το εθνικό προϊόν και η απασχόληση, επιβάλλει τη μείωση των φορολογικών συντελεστών (ιδίως για τους
2 μικρούς και μεσαίους εισοδηματίες) και την αύξηση των επενδυτικών δημοσίων δαπανών. Αντίθετη οικονομική πολιτική θα οδηγήσει σε ύφεση και περαιτέρω απομάκρυνση από το επίπεδο πλήρους απασχόλησης.ιδιαίτερα σ αυτήν την περίοδο όπου η ελαστικοποίηση των εργασιακών σχέσεων διαμορφώνει χαμηλότερες αμοιβές, και λιγότερες ημέρες απασχόλησης για τους εργαζόμενους, κάθε αύξηση άμεσου ή έμμεσου φόρου στα μικρομεσαία εισοδήματα βαθαίνει την οικονομική κρίση. Άμεσης αποτελεσματικότητας οικονομικά μέτρα μπορεί να είναι: Η μείωση των συντελεστών του ΦΠΑ κατά δύο, τουλάχιστον, ποσοστιαίες μονάδες. Το μέτρο αυτό θα ενισχύσει την ανταγωνιστικότητα των ελληνικών προϊόντων,την κατανάλωση και τα φορολογικά έσοδα. Η αύξηση της κατανάλωσης (ζήτησης) θα αποφέρει επί πλέον έσοδα (ΦΠΑ, ειδικοί φόροι, ΦΕΦΠ, ΦΕΝΠ) τα οποία θα υπερκεράσουν την αρχική απώλεια των 1,8 δισ. ευρώ. Η μείωση αυτή θα αποδυναμώσει το κίνητρο για φοροδιαφυγή και παραοικονομία. Αυτό το μέτρο είναι εφικτό γιατί η χώρα μας έχει τη δυνατότητα μείωσης των συντελεστών του ΦΠΑ μέχρι 4 ποσοστιαίες μονάδες. Η μείωση των ασφαλιστικών εισφορών και της φορολογικής επιβάρυνσης μισθών- ημερομισθίων. Η μείωση αυτή θα εξασφαλίσει μείωση του εργατικού κόστους (τιμών) και θα ενισχύσει την ανταγωνιστικότητα (μείωση ελλείμματος του ισοζυγίου εξωτερικών συναλλαγών), αλλά και την εγχώρια ζήτηση. Το μέτρο αυτό είναι αναγκαίο, αλλά και εφικτό (απελευθέρωση του τομέα της ασφάλισης),δεδομένου ότι η επιβάρυνση αυτή στο εργατικό κόστος (σύμφωνα με έρευνα του ΟΟΣΑ) είναι 35%, όταν σε άλλες χώρες είναι κάτω του 10% (πχ. Ιρλανδια). Γι αυτό ο νομπελίστας καθηγητής P.Krugman όταν πρότεινε συγκράτηση των αμοιβών εννοούσε μείωση του εργατικού κόστους κι όχι του εργατικού εισοδήματος (καθαρού). Η επέκταση του σχεδίου πόλεως σε ιδιωτικές μη δασικές εκτάσεις.το μέτρο αυτό μπορεί να συνδυαστεί με αύξηση του ΕΤΑΚ και της έκτακτης φορολογίας των υψηλών εισοδημάτων, ώστε να αυξηθούν σημαντικά τα δημόσια έσοδα, χωρίς να χειροτερεύσει το δημοσιονομικό έλλειμμα, η κατανομή του εισοδήματος και η υποτονική κατανάλωση. Η ενίσχυση των δημοσίων επενδύσεων, χωρίς υπερτιμολογήσεις των δημοσίων έργων. Το μέτρο αυτό μπορεί να αντιμετωπίσει τη συρρίκνωση της ενεργού ζήτησης. Οι υπερτιμολογήσεις διογκώνουν τις δημόσιες δαπάνες και το δημόσιο χρέος ενώ πολλές φορές εμπεριέχουν και πονηρά ποσά. Παράλληλα, μπορεί να επιδιωχθεί συγκράτηση ορισμένων τρεχουσών ελαστικών δαπανών του δημοσίου, όπως: προμήθειες υλικών, ενοίκια στέγασης δημοσίων υπηρεσιών, αμοιβές μελών επιτροπών, υπερωρίες, έξοδα δημοσίων σχέσεων, τηλεφωνικά τέλη, τέλη φωτισμού, διπλοθεσίες,επιχορηγήσεις των κομμάτων, μείωσης των προστίμων από τη μη εφαρμογή των κοινοτικών οδηγιών, μείωσης των καταπτώσεων των εγγυήσεων του δημοσίου προς τρίτους ( υπερβαίνουν τα 18 δισ. ευρώ),
3 περιορισμός του αριθμού των υπουργείων και των απασχολουμένων στα υπουργικά- βουλευτικά γραφεία. Περιορισμός των δημοσίων δαπανών μπορεί να επιτευχθεί, επίσης, με τη βελτίωση της δημόσιας διοίκησης, την κατάργηση της πελατειακής κομματικής σχέσης, την καθιέρωση του θεσμού των μονίμων υφυπουργών, και υπουργοποίηση ατόμων χωρίς τη βουλευτική ή πολιτευτική ιδιότητα. Οι περισσότερες δημόσιες δαπάνες είναι ανελαστικές και δύσκολα περιορίζονται (πχ. μισθοί και δαπάνες περίθαλψης δημοσίων υπαλλήλων, τοκοχρεολύσια, επιχορηγήσεις σε οργανισμούς, αμυντικές δαπάνες). Οι δαπάνες για μισθούς και περίθαλψη μπορούν να συγκρατηθούν μόνο με μείωση του αριθμού των δημοσίων υπαλλήλων και ενίσχυση του συστήματος της ιδιωτικής ασφάλισης. Τα τοκοχρεολύσια θα μειωθούν μόνο με μείωση των ελλειμμάτων και των επιτοκίων, οι επιχορηγήσεις των οργανισμών του ευρύτερου δημόσιου μόνο με την εξυγίανσή τους και οι αμυντικές δαπάνες μόνο με ορθολογικότερη εξέλιξη των δαπανών εξοπλισμού και των λειτουργικών δαπανών. Η μείωση ή επιδότηση των επιτοκίων δανεισμού, ( τα οποία υπερβαίνουν το 5πλάσιο εκείνων των καταθέσεων ) θα ενισχύσει την ενεργό ζήτηση, τα έσοδα του δημοσίου και θα μειώσει το κόστος παραγωγής και το δημοσιονομικό έλλειμμα. Δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι τα υψηλά επιτόκια δανεισμού αποτελούν το «κόστος κεφαλαίου» και ενισχύουν το κόστος παραγωγής στις επιχειρήσεις, ενώ αποδυναμώνουν το διαθέσιμο εισόδημα των νοικοκυριών (στεγαστικά- καταναλωτικά δάνεια και πιστωτικές κάρτες).για το μετριασμό του κόστους δανεισμού και τη χρηματοδότηση της οικονομικής δραστηριότητας σημαντικό θετικό ρόλο μπορεί να παίξουν οι τράπεζες περιορίζοντας τα υψηλά κέρδη τους και την ασφυκτική πίεση προς τους δανειολήπτες. Ίσως είναι η κατάλληλη ώρα δημιουργίας και στη χώρα μας μιας Ηθικής Τράπεζας (Ethical Banking), όπως στη Πάδοβα της Ιταλίας. Το πακέτο των 28 δισ. ευρώ στις τράπεζες είναι σημαντικό ποσό (υπερβαίνει το 10% του ΑΕΠ ), και είναι επιβεβλημένη η αξιοποίησή του. Το κράτος ενίσχυσε με γενναιοδωρία και ταχύτατα τις τράπεζες και οφείλουν να ανταποκριθούν με τον ίδιο τρόπο, ώστε να βοηθήσουν τα νοικοκυριά και τις επιχειρήσεις να αποφύγουν την κατάρρευση. Μέχρι σήμερα η προσδοκία αυτή δεν επιβεβαιώνεται, γιατί οι τράπεζες συνεχίζουν να επιδιώκουν μεγάλα κέρδη και να ακολουθούν πολύπλοκες διαδικασίες.γι αυτό επιβάλλεται να επιδιωχθεί ουσιαστική δραστηριοποίηση και ενίσχυση των τραπεζών του δημοσίου. Πιθανή Φορολόγηση των τόκων που εισπράττουν οι έλληνες δανειστές του δημοσίου ( ομόλογα, έντοκα γραμμάτια κλπ), όπως φορολογούνται οι τόκοι των τραπεζικών καταθέσεων. Το δημόσιο για το 2009 προβλέπεται να καταβάλλει συνολικά (εσωτερικό- εξωτερικό) 12δισ. ευρώ για τόκους και η φορολόγηση ενός μέρους με 10% θα αποφέρει σημαντικά έσοδα, εξασφαλίζοντας τη χρηματοδότηση κάποιου ελλειμματικού ταμείου.
4 Τα πρόσφατα οικονομικά μέτρα σχετικά με το ΕΤΑΚ,την έκτακτη εισφορά για εισοδήματα ( ακαθάριστα!) άνω των 60000 ευρώ ετησίως,την ενίσχυση της αγοράς ακινήτων, τις επιβαρύνσεις των σκαφών αναψυχής και την επιβολή ειδικού φόρου στα Ι.Χ. μεγάλου κυβισμού είναι κάπως αποδεκτά. Δεν συμβαίνει όμως το ίδιο : α) με τη μείωση των τελών ταξινόμησης και την παρακράτηση του 50% ενός μηνιαίου μισθού των δημοσίων υπαλλήλων για τη χρηματοδότηση του ΤΠΔΥ. Η μείωση των τελών ταξινόμησης ωφελεί κυρίως τα υψηλά εισοδήματα, ενώ μειώνει τα φορολογικά έσοδα, και η παρακράτηση του μισθού πλήττει τους μισθωτούς του δημοσίου και την ενεργό ζήτηση, β)με την αύξηση του ειδικού φόρου κατανάλωσης βενζίνης και την επιβάρυνση των συνδρομητών κινητής τηλεφωνίας και γ) με την επιβάρυνση των ιδιοκτητών ημιυπαίθριων χώρων, η οποία έχει μόνο ταμιευτικό στόχο και όχι νομιμοποίηση αυτών των αυθαίρετων χώρων. Θα πρέπει να τονιστεί ότι κάθε επιβάρυνση η οποία θίγει τα χαμηλά εισοδήματα αποδυναμώνει τη ζήτηση,δεν βελτιώνει τα δημόσια έσοδα και τελικά οδηγεί σε συρρίκνωση της οικονομικής δραστηριότητας και της απασχόλησης. Δεν είναι τυχαίο ότι ο καθηγητής Ν. Ρουμπινί σε πρόσφατη ομιλία του στην Αθήνα επεσήμανε ότι «στην Ελλάδα δεν χρειάζονται άλλες φορολογικές επιβαρύνσεις γιατί είναι ήδη υψηλές». 3. Μέτρα σε ευρωπαϊκό επίπεδο Η θετική κι αποτελεσματική παρέμβαση της Ε.Ε. σ αυτές τις κρίσιμες ώρες για τα κράτη μέλη είναι αναγκαία και επιβεβλημένη από τις Ευρωπαϊκές Συνθήκες. Οι παρεμβάσεις αυτές θα πρέπει να αποβλέπουν στην ενίσχυση της πραγματικής οικονομίας και δεν είναι αρκετό να χρηματοδοτούνται οι εθνικές τράπεζες χωρίς να δεσμεύονται ώστε να δανειοδοτούν τις επιχειρήσεις με χαμηλό επιτόκιο. Αξίζει να σημειωθεί ότι η ΕΚΤ έχει δανειοδοτήσει (55 δις. ευρώ) τις τράπεζες με επιτόκιο 1%, οι οποίες δίνουν ενέχυρα κρατικά ομόλογα που τους αποδίδουν 6% τόκο. Οφείλει, επίσης, να είναι γενναιόδωρη, και να εξασφαλίσει το απαραβίαστο των συνόρων των κρατών- μελών, για να μειωθούν οι εθνικές αμυντικές δαπάνες, διαφορετικά κινδυνεύει η ενοποίηση και η ΕΕ θα καταστεί ουραγός των παγκοσμίων εξελίξεων. Συγκεκριμένα, τα κράτη- μέλη της Ε.Ε.πρέπει να πιέσουν την Επιτροπή: - να εξασφαλίσει κεφάλαια για τα κράτη- μέλη με χαμηλό κόστος, μέσω της ΕΚΤ, - να εκδώσει ευρωομόλογα και νέο χρήμα, - να αγοράσει εταιρικά ομόλογα του ιδιωτικού τομέα από τη δευτερογενή αγορά, - να επεκτείνει τη διάρκεια ισχύος των δανείων που χορηγεί στις τράπεζες, ώστε να ενισχύσει τη ρευστότητα των επιχειρήσεων, - να επιτρέψει στις χώρες- μέλη να εκδώσουν ειδικά αναπτυξιακά ομόλογα με όρους ευνοϊκούς για κάθε εθνική οικονομία,
5 - να δημιουργήσει ενιαίο ευρωπαϊκό πλαίσιο ρύθμισης των χρηματοοικονομικών αγορών: διακρατική ρύθμιση- εποπτεία των αγορών και ρυθμιστικό πλαίσιο για τα κεφάλαια αντιστάθμισης κινδύνου- hedge funds (π.χ. Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Συστηματικού Κινδύνου) και - να αυξηθούν οι κοινοτικοί πόροι ως ποσοστό του ΑΕΠ (πχ στο 10% αντί του 1%,σήμερα) Θα πρέπει να επισημάνουμε ότι οι πόροι του κοινοτικού προϋπολογισμού αποτελούν το 1% του ευρωπαϊκού ΑΕΠ, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό στις ΗΠΑ είναι 20%. Εάν το ποσοστό αυτό στην ΕΕ ήταν 10%, τότε οι εθνικές κυβερνήσεις,ιδίως των μικρών χωρών- μελών, θα είχαν σημαντικά περιθώρια άσκησης ουσιαστικής κοινωνικής πολιτικής με κοινοτικούς πόρους. 4. Ρόλος και πρωτοβουλίες του Δ.Ν.Τ. Σύμφωνα με πρόσφατες εκθέσεις, το Δ.Ν.Τ. απέτυχε να προβλέψει τη διεθνή οικονομική κρίση και επισημαίνουν ότι αυτή οφείλεται σε λάθη, υπερβολές και αποτυχία της αυτορρύθμισης των αγορών αγαθών και χρήματος.το Δ.Ν.Τ. επισημαίνει την αναγκαιότητα βαθύτατων δομικών αλλαγών, το συντονισμό των εθνικών πολιτικών, την ενίσχυση της διαδικασίας εποπτείας του χρηματοπιστωτικού τομέα και την καθιέρωση αυστηρών κανόνων που θα διέπουν την κεφαλαιακή επάρκεια και την επάρκεια ρευστότητας. Η ανάγκη δημιουργίας του Δ.Ν.Τ. ήταν αποτέλεσμα της κρίσης του 1929 με κύρια αποστολή τη συμβολή του στην παγκόσμια σταθερότητα, την ανάπτυξη, την ομαλή ροή του χρήματος και των πληρωμών και τη δανειακή ενίσχυση των κρατών- μελών του τα οποία έχουν προβλήματα. Δεν είναι αρκετό, συνεπώς, το ΔΝΤ να κάνει διαπιστώσεις,αλλά οφείλει να κάνει σωστές προβλέψεις και να διαθέσει πόρους για τα μέλη του τα οποία αντιμετωπίζουν ουσιαστικά προβλήματα και αρνητικές επιπτώσεις της διεθνούς κρίσης στην πραγματική τους οικονομία. 5. Επίλογος Τα παραπάνω μέτρα απαιτούν πολιτική βούληση- συναντίληψη όλων των πολιτικών δυνάμεων,γιατί όλες έχουν ευθύνη. Τώρα πλέον είναι βέβαιον ότι στη χώρα μας έχουμε πρόβλημα κόστους παραγωγής ( εξαιτίας κυρίως των κρατικών επιβαρύνσεων και όχι του εργατικού εισοδήματος),και χρειάζεται πολιτική προσφοράς και όχι πολιτική ζήτησης που εφαρμόζεται μέχρι σήμερα και επί μία 20ετία. Η πολιτική περιορισμού της ζήτησης θα αφυδατώσει την οικονομία, με τελικό αποτέλεσμα τη φτώχεια, τη χρεοκοπία του κράτους και των νοικοκυριών, και την αύξηση της ανεργίας, η οποία μπορεί να μειωθεί μόνο με ενίσχυση του οικοδομικού τομέα, των παραγωγικών μεταποιητικών επιχειρήσεων και του ενεργειακού τομέα. Για την αντιμετώπιση, συνεπώς, της κρίσης της ελληνικής οικονομίας είναι απαραίτητη η ορθολογική πολιτική, άσχετα με το πολιτικό κόστος, και η αξιοποίηση των δυνατοτήτων που παρέχουν η Ε.Ε. και το Δ.Ν.Τ
6 Τέλος, για να αποφευχθεί η εμφάνιση της ίδιας κατάστασης στο μέλλον θα πρέπει να καταρτιστεί ένα 4ετές πρόγραμμα ουσιαστικών μεταρρυθμίσεων με ορίζοντα 10ετίας, το οποίο θα είναι αποτέλεσμα διακομματικής συνεργασίας.