Elwin Schrodinger Η ΟΙ ΝΕΣ. Ο Κόσμος και η Φυσική

Elwin Schrodinger Η ΟΙ ΝΕΣ Ο Κόσμος και η Φυσική

Erwin Schr6dίnger Ένας από τους μεγάλους πρωτοπόρους στον τομέα της Θεωρητικής Φυσικής - ισάξιος των Αϊνστάιν, Planck, Heisenberg ως προς τη δημιουργία της σύ'γχρονης εικόνας της φύσης. Γεννήθηκε στη Βιέννη το 1887. Στην ίδια πόλη ο λοκλήρωσε την επιστημονική του εκπαίδευση. Το 1920 διορίστηκε καθηγητής στην έδρα Θεωρητικής Φυσικής του Πανεmστημίου της Βιέννης. Ακολούθησαν διορισμοί στα Πανεmστήμια της Ιένας, της Στουτγάρδης, του Μπρεσλάου και τέλος της Ζυρίχης, όπου το1926 γεννήθηκε το καθαυτό δημιουργικό και ρηξικέλευθο επίτευγμά του, η θεμελίωση της "Κυ ματομηχανικής': Αυτή η ανακάλυψη, ο δήγησε το 1927 στο διορισμό του, στο Βερολίνο, στην έδρα που κατείχε ο Planck, η οποία είχε μείνει κενή. Το καλοκαίρι του Ι 933, ο Schrodinger μετανάστευσε για πολιτικούς λόγους στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. Το Δειcέμβριo του ίδιου έτους τιμήθηκε με το βραβείο Νόμπελ για την ανακάλυψη της Κυματομηχανικής. Το 1936 αποδέχτηκε πρόσκληση από το Πανεπιστήμιο του Γκρατς. Το 1938 μεταβαίνει στο Δουβλίνο ως καθηγητής στο Iνσtιτoύτo Ανωτέρων Μελετών όπου, μέχρι την εmστροφή του στη Βιέννη την άνοιξη του Ι 956, ασχολήθηκε με ένα πλούσιο πεδίο προβλημάτων. Πέθανε στο σπίτι του, στις 4 Ιανουαρίου Ι 96 Ι από πνευμovιkό οίδημα.

και Ο Κόσμος και η Φυσική " ERWIN SCHRODINGER

ERWIN SCHRODINGER Η Φ ΥΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ Ο Κόσμος και η Φυσι κή (Οι διαλέξεις Shearman) Η ΟΛΟΚΛΗΡΩΣΗ ΤΗΣ «ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗΣ» Σχολιασμός και επεκτάσεις στο έργο του Erwin Schrodinger 'Ή Φύση και οι Έλληνες" από τον Michel Bitbol (Ιατρός, Φυσικός, ερευνητής του CNRS, μέλος ομάδας φιλοσοφίας της επιστήμης) Εκδοτικός Οί:κος Π.ΤΡΑΥΛΟΣ

Τίτλος πρωτοτύπου: Nature and the Greeks Copyright Cambridge University Press, 1954 Σχολιασμός του έργου από τον Michel Bitbol Τίτλος πρωτοτύπου: La Cloture de la representation Copyright Edition du Seuil, 1992 Πα την ελληνική γλώσσα: Copyright Εκδοτικός Οίκος Π. ΤΡΑΥ ΛΟΣ ISBN: 960-7122-35-6 Εκδόσεις: 1995,2000,2003 Μετάφραση - Εmστημονική εmμέλεια: Δρ. Θεοφάνης Γραμμένος, Φυmκός Δ!ορθώσεις δοκιμίων: Νέστωρ Χούνος Στοιχειοθεσία - Σελιδοποίηση: Εκδοτικός Οίκος Π. ΤΡΑΥ ΛΟΣ Films- Μοντάζ: Πώργος Κεραμάς, τηλ.: 210-7292316 Βιβλιοδεσία: Πάννης Βαρδίκος Κεντρική διάθεση: Εκδοτικός Οίκος Π. ΤΡΑΥ ΛΟΣ Καλλιδρομίου 54Α, 11473 ΑΘΗΝΑ Τηλ.: 210 38 14 410-210 38 13 591, Fax: 210 38 28 174 Διεύθυνση στο Διαδίκτυο: www.travios.gr e-mail: travl@acci.gr Εξώφυλλο: Giorgio de Chirico, 1947 Κεφάλι Αθηνάς με POM}(l να και τσαμπί σταφύλι Ίδρυμα Giorgio και Isa de Chffico, Ρώμη

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΊΟ Η Φύση και οι Έλληνες Ο Κόσμος και η Φυσική Ι Αιτίες για τη στροφή προς τη σκέψη της αρχαιότητας 9 11 Ο ανταγωνισμός μεταξύ νόησης και αισθήσεων 27 ΠΙ lν Οι Πυθαγόρειοι ο Ιωνικός διαφωτισμός 39 59 ν Η Θεολογία του Ξενοφάνη, Ηράκλειτος ο Εφέσιος 75 νι Οι Α ωμικοί 83 νπ Ποια είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά: 99 Η πρώιμη αρχαία Ελληνική φιλοσοφία της φύσης 109 7

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤ ΕΡΟ Η ολοκλήρωση της «Αναπαράστασης» Σχ ο λιασμός και επεκτάσεις (πο έργο του Ε. SCHRODINGER 'Ή Φύση και οι Έλληνες" (από τον Miche! Bitbo!) Εισαγωγή 119 Οι στόχοι του συγγράμματος 'Ή Φύση και οι Έλληνες" 143 Οι προσωκρατικοί και οι διαβαθμίσεις της σιωπής 171 Ευρετήριο ονομάτων 239 Ευρετήριο όρων 243 Β ι βλιογραφία 247 8

Ι ΑΙΤΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΣΤΡΟΦΗ ΠΡΟΣ ΤΗ ΣΚΕΨΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ Ι Ό Ι ταν, στις αρχές του 1948, ξεκινούσα έναν κύκλο παραδόσεων σχετικά με το θέμα αυτού του βιβλίου, πίστευα πως θα έπρεπε να αρχίσω με μακροσκελείς εξηγήσεις και συγγνώμες. Από εκείνες τις διαλέξεις στο University College του Δουβλίνου προέκυψε ένα μέρος αυτού του μικρού βιβλίου. Αργότερα συμπλήρωσα το κομμάτι εκείνο με μια τοποθέτηση από τη γωνία της σύγχρονης Επιστήμης, καθώς και με μια σύντομη ανασκόπηση των ιδιαιτεροτήτων των βασικών χαρακτηριστικών, τα οποία πιστεύω ότι αποτελούν το γνώρισμα της σημερινής επιστημονικής εικόνας του Κόσμου. Ουσιαστική παρότρυνση για μένα ήταν, αφενός μεν να δείξω ότι αυτά τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά -τα οποία σκόπευα να ακολουθήσω πίσω, μέχρι το πλέον πρώιμο στάδιο της Δυτικής φιλοσοφικής σκέψης- ήταν αποτέλεσμα ιστορικής εξέλιξης και όχι λογικής αναγκαιότητας, αφετέρου δε να συλλάβω και να παραθέσω αυτήν τη σκέψη. Ωστόσο, όπως είπα, δεν αισθανόμουν διόλου σίγουρος γι' αυτόν το στόχο, αφού εκείνες οι παραδόσεις δεν ανήκαν στα καθήκοντά μου ως Καθηγητή της Θεωρητικής Φυσικής. Έπρεπε να κα- Μια προσωπική εμπειρία 9

ER IN SCHROOINGER ταστήσω σαφές (χωρίς ο ίδιος να έχω τελείως πεισθει γι' αυτό) ότι με τις διηγήσεις περί αρχαίων Ελλήνων στοχαστών δεν ίππευα ένα ξύλινο άλογο, ότι από τη σκοπιά της ειδικότητάς μου δεν επρόκειτο για σπατάλη χρόνου, για μια απασχόληση που ουσιαστικά ανήκε στις ώρες της ραστώνης, αλλά ότι η ελπίδα για μια καλύτερη κατανόηση της σύγχρονης εικόνας του Κόσμου και, κατά συνέπεια μεταξύ άλλων και της σύγχρονης Φυσικής, δικαιολογούσε τα σχέδιά μου. Λίγους μήνες αργότερα, όταν μίλησα για το ίδιο θέμα στο University College του Λονδίνου (Διαλέξεις Shearman, 1948), είχα ήδη αποκτήσει μια σημαντικά μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση. Έχοντας στηριχτεί εξαρχής σε λαμπρούς ερευνητές της Αρχαιότητας, όπως οι Theodor Gomperz, Cyril Bailey, John Burnet, Benjamin Farrington* - που μερικές από τις αποφασιστικής σημασίας παρατηρήσεις τους θα παραθέσω αργότερα- συνειδητοποίησα πλέον ότι, ερευνώντας την πνευματική κληρονομιά είκοσι αιώνων βαθύτερα από άλλους ερευνητές της Φύσης, οι οποίοι ακολουθούσαν το παράδειγμα και τις συμβουλές του Ernst Mach, δεν ενέδιδα σε μια καθαρά προσωπική κλίση. Σε καμιά περίπτωση δεν ακολούθησα κάποια ιδιότροπη ιδέα αλλά, άθελά μου -όπως συμβαίνει τόσο συχνά- με συνεπήρε ένα ρεύμα σκέψης που βρίσκεται, θα μπορούσαμε να πούμε, ριζωμένο στη διανοητική κατάσταση της εποχής μας. Μάλιστα, κατά τη σύντομη διάρκεια ενός ή δύο ετών εμφανίστηκαν πάρα πολλά βιβλία γραμμένα όχι από ερευνητές της Αρχαιότητας, αλλά από συγγραφείς που το κέντρο του ενδιαφέροντός τους βρίσκεται στον πλούτο των επιστημονικών και φιλοσοφικών ιδεών της εποχής μας. Ωστόσο, οι άνθρωποι αυτοί αφιέρωσαν ένα σημαντικό μέρος του έργου τους στη μελέτη των γραπτών της αρχαιότητας, προσπαθώντας να * Σ.τ.μ. Theodor Gomperz (1832-1912): Α υστριακός Ελληνιστής, διετέλεσε Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης. John Bumet (1863-1928): Σκοτσέζος Καθηγητής Φιλολογίας, εξέχων Πλατωνιστής. Benjamin Faπίngton: Ά.γγλος φιλόλογος και συγγραφέας, συνέγραψε βιβλία σχετικά με την Εmστήμη στην Αρχαία Ελλάδα. 10

Η ΦΥΣΗ ΚΑΙ οι ΕΛΛΗΝΕΣ εξερευνήσουν τις απαρχές της σύγχρονης σκέψης. Αναφέρω εδώ το έργο "The Growth of Physical Science" που μας άφησε ο Sir James Jeans, αυτός ο έξοχος Αστρονόμος και Φυσικός, ο οποίος έγινε γνωστός στο ευρύ κοινό από τις θαυμάσιες εκλαϊκευτικές παρουσιάσεις του. Σκέπτομαι, επίσης, το εξαίσιο 'ΉistοrΥ of Westem Phi1osophj' του Bertrand Russell, στην πολλαπλή προσφορά του οποίου δεν είναι αναγκαίο μα ούτε και δυνατόν να αναφερθώ. Θέλω μόνο να υπενθυμίσω ότι ο Bertrand Russell ξεκίνησε τη λαμπρή σταδιοδρομία του ως φιλόσοφος των μοντέρνων Μαθηματικών και της Λογικής. Σχεδόν το ένα τρίτο όλων αυτών των έργων ασχολείται με τον Κόσμο των Ιδεών της Αρχαιότητας. Έναν κομψό τόμο ---σε παρόμοιο πεδίο έρευνας- που φέρει τον τίτλο "Die Geburt der Wissenschaft" ('Ή γέννηση της επιστήμης") έλαβα περίπου την ίδια περίοδο από τον συγγραφέα του ΑnΙοη νοη Morl, ο οποίος δεν είναι ερευνητής της Φύσης, ούτε Φιλόσοφος. Απλώς είχε την ατυχία να είναι διευθυντής ασφαλείας του ΤιΡόλου κατά την εισβολή του Χίτλερ στην Αυστρία, και πλήρωσε για το έγκλημα αυτό με πολυετή κράτηση σε στρατόπεδο συγκέντρωσης ευτυχώς, κατόρθωσε να επιβιώσει όλου εκείνου του απερίγραπτου τρόμου. Δικαιολόγηση μιας αναδρομής Αν έχω δίκιο που αποκαλώ αυτή τη στάση, μια «τάση χαρακτηριστική για την εποχή μας>, τότε ανακύπτουν αυτομάτως τα εξής ερωτήματα: πώς προέκυψε αυτή, τι την προκάλεσε και τι σημαίνει; Ερωτήματα αυτού του είδους δεν μπορούν σχεδόν ποτέ να απαντηθούν ολοκληρωτικά, ακόμη και αν το ρεύμα σκέψης περί του οποίου γίνεται λόγος, βρίσκεται αρκετά πίσω στο παρελθόν ώστε να επιτρέπει μια κατάλληλη ανασκόπηση της συνολικής εικόνας της εποχής εκείνης. Αν όμως πρόκειται για μια πολύ πρόσφατη εξέλιξη τότε, στην καλύτερη περίπτωση, είναι δυνατή η αναγνώριση του ενός ή του άλλου χαρακτηριστικού ή περιστατικού ως επιμέρους αιτίας. Κατά τη γνώμη μου, στο συγκεκριμένο ζήτημα υπάρχουν δύο αιτίες που εξηγούν, τουλάχιστον εν μέρει, γιατί οι εξερευνητές της ιστορίας των ιδεών παρακινούνται προς μια τόσο μακρινή αναδρο- 11

ERWIN SCHROOINGER μή: η μία αιτία έγκειται στην πνευματική και συναισθηματική κατάσταση στην οποία έχει καταλήξει σήμερα εν γένει η ανθρωπότητα. Η άλλη είναι η εξαιρετικά κρίσιμη θέση στην οποία έχουν περιέλθει σχεδόν όλες οι βασικές επιστήμες και μάλιστα με αυξανόμενη σύγχυση, σε αντίθεση προς τη μεγάλη άνθηση που γνωρίζουν τα παράγωγά τους όπως οι κλάδοι της Μηχανικής, η εφαρμοσμένη Χημεία -συμπεριλαμβανομένης της Πυρηνικής Χημείας- η Ιατρική και η Χειρουργική. Περί του ανταγωνισμού μεταξύ θρησκείας και επιστήμης Όπως προσφάτως εξέθεσε με εκπληκτική σαφήνεια ο Bertrand Russell*, ο ανταγωνισμός μεταξύ θρησκείας και επιστήμης δεν πρέπει να αποδοθεί σε τυχαίες περιστάσεις ούτε, σε γενικές γραμμές, στην έλλειψη καλής θέλησης της μιας ή της άλλης πλευράς. Μια σημαντική δόση αμοιβαίας δυσπιστίας είναι, δυστυχώς, φυσική και κατανοητή. Ένας από τους σκοπούς -αν όχι ο κύριος- κάθε θρησκευτικής κίνησης, υπήρξε ανέκαθεν η εύρεση νοήματος στην αμφισβητούμενη, διόλου ξεκάθαρη θέση του ανθρώπου στο Σύμπαν, στην κάλυψη του συνταρακτικού κενού μιας κοσμοθεώρησης η οποία βασίζεται απλώς και μόνο στην εμπειρία, με πρόθεση την ενδυνάμωση του ανθρώπου στην αντιμετώπιση της ζωής και την αφύπνιση της φυσικής καλοσύνης και της αγάπης του καθενός προς τους συνανθρώπους του -ουσιαστικά πρόκειται, όπως πιστεύω, για έμφυτες ιδιότητες οι οποίες, ωστόσο, εύκολα καταπνίγονται από προσωπικές ατυχίες και σκληρές δοκιμασίες. Άρα, η ικανοποίηση του απλού, όχι ιδιαίτερα μορφωμένου ανθρώπου, προϋποθέτει ότι αυτή η ολοκλήρωση της πoσπασματιkής, μη ικανοποιητικής εικόνας του Κόσμου, θα περιλαμβάνει μεταξύ άλλων μια εξήγηση και όλων εκείνων των χαρακτηριστικών του υλικού Κόσμου, τα οποία παραμένουν μέχρι σήμερα ακατανόητα ή υπερβαίνουν την ικανότητα σύλληψης του νου ενός συνηθισι.ιένου * Βλ. «History ofwestem Philosophy», σελ. 559. 12

Η ΦΥΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ανθρώπου. Η επιθυμία αυτή σπανίως παραμένει ανεκπλήρωτη, απλώς, επειδή τη συμμερίζονται κατά κανόνα εκείνοι που, μέσω της αξιοσημείωτης ιδιοσυγκρασίας, της ικανότητας επικοινωνίας και της βαθιάς γνώσης τους γύρω από τις ανθρώπινες υποθέσεις, ασκούν εξουσία πάνω στις μάζες εμπνέοντάς τους ενθουσιασμό υπέρ της διαφωτισμένης, ηθικής διδασκαλίας τους. Ως προς την καταγωγή και τη μόρφωση, τέτοιοι άνθρωποι είναι -στην πλειονότητα των περιπτώσεων και ανεξαρτήτως του ασυνήθιστου χαρακτήρα τους- τελείως καθημερινοί άνθρωποι, δίχως καμιά ιδιαίτερη προπαιδεία. Οι γνώσεις τους γύρω από τον υλικό Κόσμο είναι σχεδόν εξίσου πενιχρές με αυτές του ακροατηρίου τους. Εν πάση περιπτώσει, οι άνθρωποι αυτοί θα θεωρούσαν τη διάδοση των νεότερων επιστημoνιkών ανακαλύψεων -ακόμη και αν διέθεταν τη σχετική γνώση- ως άνευ σημασίας για τους σκοπούς τους. Αρχικά, όλα αυτά είχαν ελάχιστη ή και καθόλου σημασία. Όμως, με την πάροδο των αιώνων, κυρίως μετά από την αναγέννηση της εmστήμης κατά τον 170 αιώνα, άρχισαν να έχουν σοβαρές επιπτώσεις. Καθώς οι θρησκευτικές διδασκαλίες προσβάλλονταν ολοένα και περισσότερο από μονολιθικότητα και αρτηριοσκλήρυνση, οι θετικές εmστήμες εισέδυαν μέσω της ριζικής ανασκευής -για να μην πούμε παραμόρφωσης- της καθημερινής ζωής στη συνείδηση του ατόμου, με τελικό αποτέλεσμα την οικοδόμηση μιας αμοιβαίας δυσπιστίας μεταξύ θρησκείας και εmστήμης. Η δυσπιστία αυτή δεν προέκυψε -αντίθετα με ό,τι πρεσβεύεται- από εκείνες τις γνωστές και ανούσιες διαφωνίες περί του κατά πόσον η τη κινείται ή όχι, ή αν ο άνθρωπος είναι ο τελευταίος απόγονο ς του ζωικού βασιλείου. Τέτοια "μήλα της έριδος" μπορούν να παραμεριστούν, όπως και έχει, σε μεγάλο βαθμό, συμβεί. Η ρίζα του κακού πηγαίνει πολύ πιο βαθιά. Υπήρχε φόβος ότι η επιστήμη, με τις ολοένα και νεότερες ανακαλύψεις της σχετικά με τη δομή του υλικού Κόσμου, με τον τρόπο κατά τον οποίο ολόκληρο το περιβάλλον μας, ακόμη και το ίδιο το σώμα μας, εξελίχθηκαν φυσιολογικά στη σημερινή κατάστασή τους -ειδικότερα με την ανεπιφύλακτη γνωστοποίηση αυτών των ανακαλύψεων σε οποιονδήποτε ήθελε να τις γνωρίσει- υπήρχε λοιπόν ο φόβος η επιστημονική κοσμοθεώρηση, κρυφά και απαρατήρητα, να αφαιρεί όλο και περισσότερη επιρροή από τα χέρια της θρησκείας ώσπου τελικά ο 13

ERWIN SCHROOINGER Κόσμος να θεωρηθεί ως ένα αυτόνοl-!ο, κλειστό σύστημα. Έτσι, ο Θεός θα διέτρεχε τον κίνδυνο να καταλήξει ένα περιττό διακοσμητικό στοιχείο. Δε θα είμασταν εντελώς έντιμοι απέναντι σε εκείνους που, από βάθους καρδίας, έτρεφαν τέτοιες ανησυχίες, αν τις θεωρούσαμε ως απολύτως αδικαιολόγητες. Θα μπορούσαν να εμφανιστούν κοινωνικά και ηθικά επικίνδυνες παρανοήσεις -και κατά καιρούς εμφανίστηκαν- όχι επειδή οι άνθρωποι γνώριζαν πάρα πολλά, αλλά επειδή πίστευαν ότι γνώριζαν περισσότερα απ' ό,τι στην πραγματικότητα. Όμως, εξίσου δικαιολογημένο είναι το, κατά κάποιον τρόπο, συμπληρωματικό άγχος, το οποίο βασανίζει εξαρχής την επιστήμη. Η τελευταία πρέπει να βρίσκεται σε διαρκή επιφυλακή, προκειμένου να αντιμετωπίσει την αναρμόδια ανάμειξη της αντίθετης πλευράς, ιδιαίτερα όταν αυτή φέρει επιστημονική αμφίεση: θυμηθείτε τον Μεφιστοφελή που, έχοντας οικειοποιηθεί τη διδακτορική τήβεννο κοροϊδεύει τον αφελή μαθητή με τα ασεβή αστεία του. Το σημείο στο οποίο θέλω να καταλήξω, είναι το εξής κατά την έντιμη αναζήτηση της αλήθειας είμαστε υποχρεωμένοι ορισμένες φορές και για απροσδιόριστο χρονικό διάστημα, να αρκούμαστε στη μη-γνώση. Αντί να προτρέξει να καλύψει ένα κενό με εικασίες, η γνήσια επιστημονική σκέψη προτιμά να υπομένει την παρουσία του κενού αυτού, όχι τόσο λόγω συνειδησιακών ενδοιασμών απέναντι στο μη-αληθές, όσο από μια διαφορετική άποψη: όσο ενοχλητικό και αν είναι το ανοιχτό ερώτημα, αίρεται μέσω μιας πρόφασης, της αναγκαιότητας να προηγηθεί ο συλλογισμός πάνω στο πρόβλημα. Κατ' αυτόν τον τρόπο, η δυσκολία μπορεί να αποσπάσει τόσο δραστικά την προσοχή μας, ώστε η ορθή απάντηση να διαφύγει, ακόμη και αν κατά τύχη βρίσκεται πολύ κοντά. Η αποφασιστικότητα να αντιμετωπίσουμε την κατάσταση με ένα ηοη liquet*, θεωρώντας το μάλιστα ως παρότρυνση και ένδειξη για περαιτέρω έρευνα, αποτελεί μια πνευματική στάση που είναι, για τον θετικό επιστήμονα, φυσική και απαραίτητη. Αυτή και μόνο η τοποθέτηση οδηγεί τον επιστήμονα σε σύγκρουση με το θρησκευτικό στόχο μιας κλειστής εικόνας του Κόσμου, αν οι δύο αντα- * Σ. Τ.μ.: δεν είναι προφανές. 14

Η ΦΥΣΗ ΚΑΙ οι ΕΛΛΗΝΕΣ γωνιστικές στάσεις -καθεμία νομιμοποιημένη με βάση τον δικό της ειδικό σκοπό- δεν εφαρμοστούν με φρόνηση. Κενά αυτού του είδους δημιουργούν εύκόλα την εντύπωση ύπαρξης ασθενών, τρωτών σημείων. Ορισμένες φορές, τα σημεία αυτά επιλέγονται από ανθρώπους οι οποίοι επιχαίρουν όχι επειδή τα θεωρούν παρότρυνση για περαιτέρω έρευνα, αλλά καθησύχαση του άγχους που τους διακατέχει προ της επιστήμης η τελευταία, ''εξηγώντας τα πάντα ", απειλεί να αφαιρέσει από τον Κόσμο τους τα μεταφυσικά θέλγητρα με τα οποία είναι εξοπλισμένος. Διατυπώνεται μια νέα υπόθεση, κάτι που ασφαλώς καθένας έχει το δικαίωμα να πράξει σε μια τέτοια περίπτωση. Με μια πρώτη ματιά, η υπόθεση αυτή φαίνεται στέρεα κατοχυρωμένη σε αδιαμφισβήτητα γεγονότα' απλώς αναρωτιέται κανείς πώς και αυτά τα γεγονότα, ή η ευκολία με την οποία τεκμηριώνουν την προτεινόμενη εξήγηση, δεν είχαν ανακαλυφθεί ως τώρα. Ωστόσο, αυτό δεν αποτελεί ουσιαστική ένσταση, αφού σε αυτήν ακριβώς τη θέση μάς φέρνει πολύ συχνά μια πραγματική ανακάλυψη. Αν όμως κοιτάξουμε προσεκτικότερα, τότε η επιχείρηση αυτή αποκαλύπτει -στις περιπτώσεις που σκέπτομαι- τον πραγματικό χαρακτήρα της με τον εξής τρόπο: ενώ φαίνεται να ρίχνει αποδεκτό φως σε ένα αρκετά ευρύ πεδίο έρευνας, βρίσκεται ωστόσο σε αντίθεση προς τις θεμελιωμένες βασικές αρχές της επιστημονικής έρευνας οι τελευταίες είτε αγνοούνται, είτε περιορίζεται απερίσκεπτα η γενικότητά τους. Όπως μας εξηγούν, το να αφήσουμε τις αρχές αυτές να ισχύουν τελείως γενικά, αποτελεί ακριβώς την προκατάληψη η οποία εμπόδιζε ως τώρα την ορθή ερμηνεία των εξεταζομένων φαινομένων. Όμως, η γονιμότητα μιας γενικής αρχής έγκειται ακριβώς στη γενικότητά της. Αν αυτή περιοριστεί, τότε η αρχή χάνει όλη της τη δύναμη και δεν αποτελεί πια αξιόπιστο οδηγό, αφού σε κάθε εφαρμογή θα αμφισβητεί ται η εγκυρότητά της. Η υποψία, πως αυτή η εκθρόνιση δεν είναι ένα τυχαίο παραπροϊόν, αλλά αποτελούσε το σκοτεινό στόχο της όλης επιχείρησης, ενισχύεται όταν παρατηρήσουμε τα εξής: η περιοχή από την οποία εκδιώκονται οι έως τώρα επιστημονικές επιτυχίες, εξελίσσεται ταχύτατα σε στίβο σύγκρουσης θρησκευτικών ιδεολογιών, οι οποίες εντούτοις δεν έχουν κανένα όφελος από το γεγονός, αφού το ουσια- 15

ERWIN SCHRODINGER στικό πεδίο δράσης τους βρίσκεται εκτός βεληνεκούς της εmστημονικής εξήγησης. Ένα πολύ γνωστό παράδειγμα τέτοιας αναρμόδιας ανάμειξης αποτελεί η διαρκώς επανερχόμενη προσπάθεια επανεισαγωγή ς της έννοιας της τελεολογίας στην εmστήμη, επειδή οι επαναλαμβανόμενες κρίσεις που υφίσταται η έννοια της αιτιότητας αποδεικνύουν τα όρια των δυνατοτήτων της. Η πραγματική αιτία είναι ότι θεωρείται infra dignitatem* για τον Δημιουργό, να μην επιτρέπει στον εαυτό Του να παρέμβει στον Κόσμο που Εκείνος δημιούργησε. Στην περίπτωση αυτή, τα ασθενή σημεία της επιστήμης -εναντίον των οποίων κατευθύνεται η εκστρατεία- είναι πασίγνωστα. Τόσο στη θεωρία της εξέλιξης, όσο και στο πρόβλημα πνεύματος-ύλης, η εmστήμη δεν κατόρθωσε ως τώρα να διατυπώσει με ικανοποιητικό τρόπο την αιτιακή σχέση αυτό είναι κάτι που ακόμη και ο πιο φανατικός υποστηρικτής της αρχής της αιτιότητας δεν μπορεί να αρνηθεί, με αποτέλεσμα την επέμβαση εννοιών όπως vis viva, elan vital, ενδελέχεια, ολότητα, κατευθυνόμενες μεταλλάξεις, Κβαντομηχανική της ελευθερίας της βουλήσης, κ.λπ. Θα ήθελα να αναφέρω, επειδή είναι πολύ σπάνιο, ένα συμπαθητικό βιβλίο**, τυπωμένο σε πολύ καλύτερο χαρτί και, γενικά, ομορφότερης εμφάνισης απ' ό,τι επιφύλασσε εκείνη η εποχή για Βρετανούς και Γερμανούς συγγραφείς. Το βιβλίο αρχίζει με μια σοβαρή και εμπεριστατωμένη εξιστόρηση της σύγχρονης Φυσικής και κατόπιν ο συγγραφέας, γεμάτος χαρά, βάζει πλώρη για τη χώρα της τελεολογίας, μας εξηγεί τη σκοmμότητα που διαπνέει την εσωτερική δομή των ατόμων και ερμηνεύει κατ' αυτόν τον τρόπο όλα τα ατομικά φαινόμενα, τις κινήσεις των ηλεκτρονίων, την εκπομπή και απορρόφηση ακτινοβολίας κ.λπ. And hopes to please by this peculiar whim The God who fashioned it and gave it him*** * Σ. τ.μ.: αναξιοπρεπές. ** Zeno Buchner, "Die Innenwelt der Atome" (''Ο εσωτερικός κόσμος των ατόμων"), Josef Stocker, Λουκέρνη 1946. *** Απόσπασμα από το τετράστιχο ποίημα ''Ο πουριτανός", του Kenneth Hare. 16

Η ΦΥΣΗ ΚΑΙ οι ΕΛΛΗΝΕΣ (Μ' αυτή του την ιδιοτροπία ελπίζει / στον Θεό που τα 'φτιαξε και τα ' δωσε σ ' αυτόν / ικανοποίηση να χαρίζει) Η κατάρα του κοσμοθεωρητικού σχίσματος Όμως, ας επιστρέψουμε στο βασικό θέμα μας. Προσπάθησα να φωτίσω τα εσωτερικά αίτια της φυσικής εχθρότητας μεταξύ επιστήμης και θρησκείας. Οι αντιδικίες που ξεπήδησαν από αυτήν την εχθρότητα κατά το παρελθόν, είναι επαρκώς γνωστές ώστε δε χρειάζεται να τις αναφέρουμε εδώ. Εξάλλου, δεν είναι αυτό το ζήτημα που μας απασχολεί. Όσο αξιοθρήνητες κι αν υπήρξαν, επέδειξαν ωστόσο ένα αμοιβαίο ενδιαφέρον. Από τη μια πλευρά οι ερευνητές της Φύσης, από την άλλη οι Μεταφυσικοί -τόσο οι δημοσίως αναγορευμένοι, όσο και οι απλώς πολυμαθείς- όλοι είχαν συνειδητοποιήσει ότι η προσπάθειά τους για βαθύτερη γνώση αναφερόταν, τελικά, στο ίδιο αντικείμενο: στον άνθρωπο και τον Κόσμο του. Μια διασυνεννόηση πάνω στις αρκετά διασκορπισμένες απόψεις θεωρήθηκε τότε ως αναγκαία, αλλά δεν έγινε ποτέ πραγματικότητα. Η ανακωχή, που φαίνεται σήμερα να ισχύει σε αρκετό βαθμό, τουλάχιστον μεταξύ των καλλιεργημένων και των δύο πλευρών, δεν προέκυψε μέσω μιας αρμονικής εξομοίωσης των δύο τρόπων θεώρησης, αλλά μάλλον μέσω μιας απόφασης για αμοιβαία αδιαφορία, η οποία αγγίζει τα όρια της περιφρόνησης. Αν κάποιος τολμήσει, σε μια πραγματεία Φυσικής ή Βιολογίας, ακόμη και σε εκλαϊκευτική έκδοση, να παρεκτραπεί προς τη μεταφυσική πλευρά του αντικειμένου, η πράξη του αυτή θα θεωρηθεί ανάρμοστη. Ο ερευνητής της Φύσης που διαπράττει κάτι τέτοιο, πρέπει να περιμένει αυστηρή κριτική, αν και συχνά είναι αδιευκρίνιστο αν η κριτική αυτή στρέφεται εναντίον κάποιου παραπτώματος σε βάρος της επιστήμης, ή οφείλεται στο ειδικό μεταφυσικό δόγμα που έχει υιοθετήσει εκείνος που ασκεί την κριτική. Είναι συνάμα θλιβερό και διασκεδαστικό να παρατηρεί κανείς ότι στη μια πλευρά λαμβάνεται πράγματι στα σοβαρά μόνο η επιστημονική γνώση, ενώ στην άλλη, η επιστήμη ανήκει στους καθαρά εγκόσμιους κλάδους, των οποίων τα αποτελέσματα δεν έχουν μεγά- 17

ERWIN SCHRODINGER λη σημασία και φυσικά οφείλουν να υποχωρούν όποτε έρχονται σε σύγκρουση με την καλύτερη γνώση που μπορεί να αποκτηθεί με άλλον τρόπο, μέσω του καθαρού συλλογισμού ή της αποκάλυψης. Είναι καταθλιπτικό να βλέπει κανείς τις προσπάθειες της ανθρωπότητας να πετύχει ένα μοναδικό σκοπό, ακολουθώντας δύο διαφορετικά και δύσβατα μονοπάτια που διαχωρίζονται από τείχη, ενώ φορά παρωπίδες και δεν επιχειρεί μέσω της ενοποίησης όλων των δυνάμεων, αν όχι να προσφέρει μια πλήρη κατανόηση της Φύσης, τουλάχιστον να δώσει μια πειστική απάντηση στο ερώτημα "τι είναι ο άνθρωπος;", ως παρηγορητική ένδειξη ότι έχει συνειδητοποιήσει την ύπαρξη ενός και του αυτού σκοπού. Πρόκειται για ένα θλιβερό θέαμα, αξιοθρήνητο και μόνον επειδή τα όρια του εφικτού χαράσσονται έτσι πολύ στενότερα απ' ό,τι αν κινητοποιούνταν όλες οι διαθέσιμες πνευματικές δυνάμεις, ενωμένες και χωρίς προκαταλήψεις. Πάντως, το μειονέκτημα της διαφοροποίησης θα ήταν υποφερτό, αν η παραβολή πράγματι αλήθευε, δηλαδή αν επρόκειτο για δύο διακριτές ομάδες ανθρώπων σε δύο διαφορετικά μονοπάτια. Όμως, δεν είναι έτσι. Πολλοί ανάμεσά μας αμφιταλαντεύονται, ποιον από τους δύο δρόμους να ακολουθήσουν. Πολλοί στενοχωριούνται και μάλιστα κυριεύονται από απελπισία, στη σκέψη ότι πρέπει να στρέφονται εναλλάξ, πότε εναντίον του ενός, και πότε εναντίον του άλλου τρόπου σκέψης. Κι αυτό, επειδή είναι βέβαιο πως η απόκτηση μιας στέρεης, περιεκτικής, επιστημονικής παιδείας, δεν ικανοποιεί εν γένει πλήρως την εσωτερική ανάγκη μας για μια σταθερή, θρησκευτική ή φιλοσοφική στήριξη του εαυτού μας εν όψει των βασάνων της καθημερινής ζωής, ώστε να είμαστε ευτυχισμένοι και να μην επιζητούμε τίποτε περισσότερο. Αρκετά συχνά, η επιστήμη τραντάζει τις καθιερωμένες θρησκευτικές πεποιθήσεις, χωρίς ωστόσο να τις αντικαθιστά με κάτι άλλο, με αποτέλεσμα το γελοίο φαινόμενο, επιστημονικά καλλιεργημένοι, υψηλού πνευματικού επιπέδου άνθρωποι, να διαθέτουν μια απίστευτα παιδική -μη αναπτυγμένη ή υποτυπώδη- φιλοσοφική κοσμοθεώρηση. 18

Η ΦΥΣΗ ΚΑΙ οι ΕΛΛΗΝΕΣ Η αναγκαιότητα μιας υπέρβασης των κοσμοθεωρητικών αντιθέσεων Όποιος τώρα ζει κάτω από εξαιρετικά ευχάριστες και εξασφαλισμένες συνθήκες, και θεωρεί ότι αυτές αποτελούν το φυσιολογικό επίπεδο ζωής της ανθρώπινης ύπαρξης, επίπεδο που -χάρη στην αναπόφευκτη πρόοδο στην οποία πιστεύει κανείς- θα διαδίδεται ολοένα και περισσότερο μέχρι να συμπεριλάβει ολόκληρη τη Γη, ο άνθρωπος αυτός τα καταφέρνει στις περισσότερες περιπτώσεις χωρίς την ανάγκη κάποιας φιλοσοφικής κοσμοθεώρησης αν όχι για πάντα, τουλάχιστον μέχρι να γεράσει, γίνει ανίσχυρος και αντιμετωπίσει το θάνατο ως μια πραγματικότητα. Βεβαίως, το πρώτο στάδιο της υλικής βελτίωσης η οποία ακολούθησε τα άλματα της σύγχρονης επιστήμης, φαινόταν να επιφέρει μια περίοδο ειρήνης, ασφάλειας και προόδου, όμως προ πολλού τα πράγματα δεν είναι πια έτσι. Δυστυχώς, η κατάσταση έχει αλλάξει. Πολλοί άνθρωποι, μάλιστα ολόκληροι πληθυσμοί, έχουν απωλέσει τη θαλπωρή και την ασφάλεια' το πένθος για τους προσφιλείς νεκρούς συνοδεύ ε ται από την έγνοια για ένα ζοφερό μέλλον τόσο για τα ίδια τα άτομα όσο και για τα παιδιά τους, εφόσον αυτά έχουν επιβιώσει. Η επιβίωση -για να μην αναφέρουμε τη συνεχή πρόοδο του ανθρώπινου γένους, δεν είναι καθόλου εξασφαλισμένη. Προσωπικές ατυχίες, ενταφιασμένες ελπίδες, επαπειλούμενη αθλιότητα, έλλ ε ιψη εμπιστοσύνης στην ευφυία, την ακεραιότητα και την εντιμότητα των κυβερνώντων, εγείρουν τη λαχτάρα στους ανθρώπους για μια, έστω αόριστη, όχι πλήρως αποδεικτέα ελπίδα, ότι ο "Κόσμος" μας ή η "ζωή" μας αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι ενός ανώτερου σχεδίου, το οποίο έχει μια βαθύτερη, αδιερεύνητη σημασία. Όμως, εδώ στεκόμαστε μπροστά στο τείχος που χωρίζει τους "δύο δρόμους", αυτόν της καρδιάς από εκείνον της καθαρής λογικής. Το βλέμμα μας γλιστρά προς τα πίσω, κατά μήκος του τείχους άραγε δεν μπορούμε να το γκρεμίσουμε; Υπήρχε εκεί ανέκαθεν; Αν ακολουθήσουμε την ελικοειδή πορεία του μέσα από λόφους και κοιλάδες στην ιστορία, θα δούμε να φέγγει στο βάθος μια μακρι νή χώρα, σε απόσταση περισσοτέρων των δύο χιλιάδων ετών, μια χώρα όπου το τείχος χαμηλώνει μέχρι που εξαφανίζεται και ο 19

ERWIN SCHRODINGER δρόμος είναι ακόμη ένας και αδιαίρετος. Κάποιοι από εμάς θεωρούν ότι αξίζει τον κόπο να γυρίσουμε πίσω και να δούμε, κατά πόσον μπορούμε να διδαχτούμε κάτι από αυτήν τη δελεαστική, αρχέγονη ενότητα. Η Ελληνική φιλοσοφία ως πρότυπο Χωρίς να μιλήσω μεταφορι κά, mστεύω ότι ο λόγος που η φιλοσοφία των Ελλήνων μάς ελκύει σήμερα τόσο έντονα είναι επειδή πουθενά στον Κόσμο, ούτε πριν, ούτε μετά από αυτούς, δεν συγκροτήθηκε ένα τόσο προοδευμένο, καλά διαρθρωμένο οικοδόμημα γνώσεων και σκέψης, χωρίς το μοιραίο σχίσμα που στέκεται εμπόδιο επί αιώνες και σήμερα έχει γίνει πλέον ανυπόφορο. Οπωσδήποτε υπήρξαν και στους αρχαίους Έλληνες αντίθετες απόψεις, τις οποίες υπερασπίζονταν με περίσσιο ζήλο και καμιά φορά με εξίσου ανάρμοστα μέσα -Π.χ. κλοπή ιδεών ή καταστροφή γραπτών- όπως συμβαίνει και αλλού και σε άλλες εποχές. Όμως, δεν υπήρχαν περιορισμοί στα θέματα για τα οποία ένας στοχαστής μπορούσε να εκφράσει τη γνώμη του μπροστά σε άλλους στοχαστές. Ακόμη, υπήρχε η ενιαία άποψη πως όλες οι έρευνες έχουν ουσιαστικά ένα και το αυτό αντικείμενο και ότι σημαντικά αποτελέσματα σε οποιοδήποτε επιμέρους πεδίο, μπορούν να μεταφέρονται σε οποιοδήποτε άλλο πεδίο, όπου πολύ συχνά επαληθεύονται. Η ιδέα του εγκιβωτισμού σε στεγανά, δεν είχε βγει ακόμη στην επιφάνεια. Αντιθέτως, κάποιος μπορούσε να εmτιμηθεί επειδή αγνοούσε αυτές τις διασυνδέσεις -για παράδειγμα, οι πρώτοι Ατομικοί κατηγορήθηκαν επειδή αγνόησαν τις ηθικές συνέπειες της παγκόσμιας αναγκαιότητας την οποία διακήρυσσαν και δεν εξήγησαν με ποιον τρόπο τέθηκαν αρχικά σε κίνηση τα άτομα και τα ουράνια σώματα. Και για να το διατυπώσουμε κατά έναν πιο θεατρικό τρόπο: μπορούμε κάλλιστα να φανταστούμε ότι ένας μαθητής της νέας σχολής των Αθηνών επισκέφτηκε τα Ά.βδηρα με σκοπό τις διακοπές (φρονίμως ποιήσας δεν ενημέρωσε το δάσκαλό του) και όταν τον υποδέχτηκε ο σοφός, πολυταξιδεμένος και παγκοσμίως γνωστός γερο-δη- 20

Η ΦΥΣΗ ΚΑ! οι ΕΛΛΗΝΕΣ μόκρι τος, ο μαθητής τού έθεσε ερωτήματα σχετι κά με τα άτομα, την ηθι κή συμπεριφορά, το Θεό και την αθανασία της ψυχής -χωρίς ο Δάσκαλος να τον αποπέμψει για οποιοδήποτε από αυτά. Πόσο πιθανή είναι σήμερα μια τέτοια συζήτηση πάνω σε ετερόκλητα θέματα, μεταξύ ενός φοιτητή και ενός Καθηγητή ; Ωστόσο, είναι πολύ πιθανό να υπάρχουν αρκετοί νέοι άνθρωποι με παρόμοια ποικιλία ερωτημάτων που μπορούν σήμερα να φαντάζουν κάπως παράξενα, τα οποία όμως θα συζητούσαν ευχαρίστως με έναν άνθρωπο της εμπιστοσύνης τους. Εδώ ολοκλήρωσα όσα ήθελα να πω για το ένα από τα δύο σημεία τα οποία, όπως έχω προαναφέρει, θέλω να υποβάλω ως εξήγηση για την αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος πάνω στην αρχαία σtέψη. Ακολούθως θα στραφώ στο δεύτερο σημείο, στην κρίση που μαστίζει σήμερα τις βασικές επιστήμες. Ο κλονισμός των πνευματικών θεμελίων της Φυσικής Οι περισσότεροι από εμάς πιστεύουν ότι μια ιδανικά ολοκληρωμένη επιστήμη θα ανήγαγε κάθε φαινόμενο στο χώρο και το χρόνο, κατ' αρχήν σε διεργασίες οι οποίες είναι τελείως προσιτές και κατανοητές στην (ιδανικά ολοκληρωμένη) Φυσική. Όμως, ακριβώς στη Φυσική εμφανίστηκαν, στις αρχές αυτού του αιώνα, οι πρώτες δονήσεις -Κβαντική Θεωρία και Θεωρία Σχετικότητας- οι οποίες έσεισαν τα θεμέλια των θετικών επιστημών. Κατά τη διάρκεια της μεγάλης κλασικής περιόδου του 190υ αιώνα -παρότι η υλοποίηση του ιδεώδους, δηλαδή η δυνατότητα περιγραφής πραγματικά στη γλώσσα της Φυσικής, φαινομένων όπως η εξέλιξη των φυτών, οι φυσιολογικές διεργασίες στον εγκέφαλο ενός σκεπτόμενου ανθρώπου, ή η κατασκευή της φωλιάς ενός χελιδονιού, βρισκόταν ακόμη πολύ μακριά- πίστευαν πως είχαν ξεδιαλύνει το λεξιλόγιο της γλώσσας, στην οποία τελικά θα συντασσόταν η αναφορά, περίπου ως εξής: τα σωματίδια, τα ύστατα συστατικά της ύλης, κινούνται μέσω αμοιβαίων αλληλεπιδράσεων, οι οποίες δεν επι τυγχάνονται άμεσα, αλλά μεταδίδονται μέσω ενός "τα πάντα πληρούντος μέσου", το οποίο μπορεί κανείς, αν θέλει, να ονομάσει αιθέρα. Ήδη, οι λέ. ξεις "κίνηση" και "μετάδοση" υποδηλώνουν ότι ο 21

ERWIN SCHRODINGER χώρος και ο χρόνος προσφέρουν το στίβο και το μέτρο για όλες αυτές τις διεργασίες. Ο χώρος και ο χρόνος δεν έχουν καμία άλλη ιδιότητα ή αποστολή παρά, θα μπορούσαμε να πούμε, να αποτελέσουν τη θεατρική σκηνή, στην οποία φανταζόμαστε ότι κινούνται τα σωματίδια και μεταδίδονται οι αλληλεπιδράσεις. Όμως, από τη μια, η σχετικιστική θεωρία της βαρύτητας μας δείχνει πως η διάκριση μεταξύ "ηθοποιού" και "σκηνής" δεν είναι σκόπιμη. Η ύλη και η διάδοση (υπό την έννοια του πεδίου ή του κύματος) ενός πράγματος που μεταδίδει την αλληλεπίδραση, θα ήταν καλύτερο να εκληφθούν ως η μορφή του ίδιου του χωροχρόνου δεν επιτρέπεται να θεωρηθεί πως, εννοιολογικά, το χωροχρονικό συνεχές προηγήθηκε αυτού που αποτέλεσε ως τώρα το περιεχόμενό του, όπως οι γωνίες ενός τριγώνου δεν προηγήθηκαν του ίδιου του τριγώνου. Από την άλλη, η Κβαντομηχανική μάς λέει ότι αυτό που παλαιότερα θεωρήθηκε ως το πλέον στοιχειώδες και αυτονόητο χαρακτηριστικό των σωματιδίων, υπερβολικά αυτονόητο ώστε να το θεωρήσουμε άξιο λόγου -δηλαδή, πως τα σωματίδια είναι αναγνωρίσιμες ατομικότητες- έχει μόνο περιορισμένη σημασία. Η ταυτότητα ενός σωματιδίου διατηρείται (σχεδόν) πέραν αμφισβήτησης, μόνο αν το σωματίδιο αυτό κινείται με αρκούντως μεγάλη ταχύτητα σε μια περιοχή, όπου δεν υπάρχουν πολλά σωματίδια του αυτού είδους -διαφορετικά, γίνεται ασαφής. Και με αυτόν τον ισχυρισμό δεν εννοούμε απλώς ότι δεν είμαστε "έργω" ικανοί να παρακολουθήσουμε την κίνηση του σχετικού σωματιδίου, όχι -η ίδια η έννοια της ταυτότητας χάνει το νόημά της. Παράλληλα μας λένε ότι, πάντοτε όταν η αλληλεπίδραση συνίσταται σε κύματα μικρού μήκους και ασθενούς έντασης, όπως συμβαίνει πολύ συχνά, τότε η ίδια λαμβάνει τη μορφή σχετικά καλώς αναγνωρίσιμων σωματιδίων -σε πείσμα της παλαιότερής μας περιγραφής της, με τη μορφή των κυμάτων. Τα σωματίδια, τα οποία αναπαριστάνουν την αλληλεπίδραση κατά τη διάρκεια της διάδοσής της είναι, σε κάθε περίπτωση, διαφορετικά από εκείνα που αλληλεπιδρούν ωστόσο, έχουν και εκείνα την αξίωση να ονομάζονται σωματίδια. Συνοψίζοντας σωματίδια κάθε είδους εμφανίζουν επίσης ιδιότητες κυμάτων, και μάλιστα τόσο πιο έντονα, όσο βραδύτερα κινούνται και όσο μεγαλύτερη είναι 22