ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΕΛΠ22 ΤΡΙΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΠΡΟΤΥΠΗ

ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΕΛΠ22 ΤΡΙΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΠΡΟΤΥΠΗ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ... 2 Εισαγωγή... 3 Οι αρχές του σύμπαντος κατά τον Αριστοτέλη... 3 Ο υποσελήνιος χώρος... 3 Ο χώρος πάνω από τη σελήνη... 4 Οι αρχές του σύμπαντος κατά τον Πτολεμαίο... 6 Το σύστημα του Πτολεμαίου... 6 Η σχέση της θεωρίας του Πτολεμαίου με την θεωρία του Αριστοτέλη... 8 Επίλογος... 9 Βιβλιογραφία... 10 www.arnos.gr κλικ στη γνώση info@arnos.co.gr Σελίδα 2

Εισαγωγή Στην παρούσα εργασία εξετάζονται οι θεωρίες του Αριστοτέλη και του Πτολεμαίου σχετικά με την σύσταση του σύμπαντος και με τις κινήσεις των ουράνιων σφαιρών. Στο πρώτο κεφάλαιο αναφέρονται αρχικά οι θεωρίες του Αριστοτέλη σχετικά τα επίγεια σώματα διότι αποτελούν προκείμενες προτάσεις στη συλλογιστική του σχετικά με τις ουράνιες σφαίρες. Στη συμπαντική του θεωρία χωρίζει τον κόσμο σε δύο επίπεδα: πάνω και κάτω από τη σελήνη. Στο δεύτερο κεφάλαιο αναλύεται το σύμπαν στον Πτολεμαίο ως θεωρία που χτίστηκε με βάση την αρχή του σώζειν τα φαινόμενα. Εξετάζεται ακόμα ο τρόπος με τον οποίο χρησιμοποίησε το σύστημα του Αριστοτέλη και αν τελικά το θυσίασε σύμφωνα με την άποψη του Duhem για να σώσει τα φαινόμενα. Οι αρχές του σύμπαντος κατά τον Αριστοτέλη Ο υποσελήνιος χώρος Ο υποσελήνιος χώρος κατά τον Αριστοτέλη είναι ουσιαστικά ο επίγειος, ορατός και εμπειρικός κόσμος. Η περιοχή αυτή αποτελείται από τα τέσσερα βασικά συστατικά και τις συνενώσεις αυτών. Χαρακτηριστικό τους λοιπόν είναι ότι έχουν τη δυνατότητα να μεταβάλλονται, να συνενώνονται και να αποσυντίθενται χωρίς βέβαια να επηρεάζουν τη συνολική ποσότητα της ύλης μέσα σε μία κατάσταση αλλεπάλληλης γένεσης και φθοράς. 1 Τα συστατικά αυτά είναι η γη, το νερό, ο αέρας και η φωτιά. Στοιχείο διαφοροποίησής τους αποτελεί το βάρος τους αφού η γη και το νερό είναι τα βαρέα με βαρύτερη τη γη ενώ ο αέρας και η φωτιά είναι τα ελαφρά με ελαφρύτερο τον αέρα. Για το λόγο αυτό τα βαρέα έχουν την τάση να πηγαίνουν προς 1 Vegetti Μ., Ιστορία της αρχαίας φιλοσοφίας, μτφr.-επιστ. επιμ. Γ.Α. Δημητρακόπουλος, Π. Τραυλός, Αθήνα 2000, σελ. 238 www.arnos.gr κλικ στη γνώση info@arnos.co.gr Σελίδα 3

το κέντρο της γης ενώ τα ελαφρά έχουν την τάση να πηγαίνουν προς την περιφέρεια της γήινης περιοχής, προς την σελήνη. 2 Ο λόγος που τα τέσσερα αυτά στοιχεία τείνουν προς αυτές τις περιοχές είναι επειδή χαρακτηριστικό της φυσικής κίνησής τους είναι η επιστροφή στον φυσικό τους τόπο. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη υπάρχει μια ιδανική κατάσταση φυσικού τόπου κατά την οποία το κάθε στοιχείο σε κατάσταση ηρεμίας όταν δεν συναντά εμπόδια κατά την κίνησή του προσανατολίζεται στη περιοχή τεσσάρων ομόκεντρων σφαιρών ( γης, νερού, αέρα, φωτιάς με αυτήν τη σειρά). 3 Εκτός όμως από τον προσανατολισμό, ο περιπατητικός φιλόσοφος περιγράφει και το είδος της κίνησης. Από τη μία πλευρά θεμελιώνει ότι τα σώματα κινούνται σε χρόνο που είναι αντιστρόφως ανάλογος του βάρους τους. Από την άλλη πλευρά συμπεραίνει ότι ο χρόνος με τον οποίο κινούνται είναι ανάλογος της αντίστασης που συναντούν (π.χ αέρας, νερό). Κάθε τέτοια κίνηση εν τω μεταξύ είναι φυσική. Παρόλα αυτά όμως αναγνωρίζει ότι υπάρχει και ένα άλλο είδος κίνησης, η εξαναγκασμένη/ βίαιη η οποία ναι μεν ακολουθεί τους ίδιους κανόνες με τη φυσική κίνηση αλλά το κινούν αίτιο είναι μια εξωτερική δύναμη (π.χ άνθρωπος) που δημιουργεί κίνηση παρά φύσιν δηλαδή εκτός του φυσικού τόπου. 4 Ο χώρος πάνω από τη σελήνη Από τη διατύπωση των παραπάνω θεωριών περί φυσικής κίνησης των τεσσάρων στοιχείων που κατευθύνονται προς το φυσικό τους τόπο, ο Αριστοτέλης θεμελιώνει την κίνηση και τη σύσταση των ουράνιων σωμάτων. Η συλλογιστική του πορεία βασίζεται όμως από τις ήδη διατυπωμένες αρχές περί φυσικής κίνησης. Τα ουράνια σώματα κινούνται από τη φύση τους αιώνια και κυκλικά σε 55 ομόκεντρους κύκλους. Τα τέσσερα στοιχεία του υποσελήνιου χώρου κινούνται φυσικά αλλά όχι κυκλικά. Άρα τα ουράνια σώματα δεν γίνεται να αποτελούνται από γη, νερό, φωτιά 2 Χριστιανίδης Γ., Διαλέτης Δ., Παπαδόπουλος Γ., Γαβρόγλου Κ., Οι επιστήμες στην Αρχαία Ελλάδα, στο Βυζάντιο και στον Νεότερο Ελληνισμό, ΕΑΠ, Πάτρα 2000, σελ. 136 3 Στον ίδιο σελ. 136 4 Στον ίδιο, σελ. 137-138 www.arnos.gr κλικ στη γνώση info@arnos.co.gr Σελίδα 4

και αέρα γιατί δεν κινούνται όπως αυτά. Έτσι ο Αριστοτέλης εισηγείται πως για να είναι η κίνηση τους φυσική αποτελούνται από ένα άλλο στοιχείο, πέμπτο τον αιθέρα. 5 Με την εισαγωγή του αιθέρα ως στοιχείου, γίνεται ταυτόχρονα δυνατή και η απόδειξη της ορατότητας των άστρων, αφού βάση αυτού του στοιχείου συνεπάγεται ότι τα ουράνια σώματα έχουν υλική υπόσταση. Παράλληλα το γεγονός ότι η σύσταση των ουράνιων σωμάτων είναι διαφορετική από των αυτή των υποσελήνιων σωμάτων αποδεικνύει και ην αιωνιότητά τους, διότι αν αποτελούνταν από τα τέσσερα βασικά στοιχεία αυτό θα σήμαινε ότι υφίστανται και την ιδιότητα της γένεσης και της φθοράς. Άρα τα ουράνια σώματα διαφέρουν από τα υποσελήνια ως προς το ότι είναι άφθαρτα, αμετάβλητα, αιώνια και με κατά τόπο κίνηση 6. Το αίτιο αυτής της κίνησης αποδίδεται στο κινούν ακίνητο, στο Θεό ο οποίος βρίσκεται στο κέντρο και αποτελεί την αρχή της κίνησης. Η ιδιότητά του ως αρχή της κίνησης απαιτείται από τη στιγμή που ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι οι κινήσεις οφείλονται σε διαδοχικές κινήσεις. Άρα μια τέτοια διαδικασία θα σήμαινε ότι δεν μπορεί να νοηθεί καμία κίνηση αν δεν υπάρχει μία ως πρώτη. Από αυτόν ξεκινούν διαδοχικές κινήσεις λοιπόν προς άλλα άυλα κινούντα ακίνητα (τους θείους νόες), που με τη σειρά τους θέτουν σε κίνηση τα άστρα που βρίσκονται πάνω στα ουράνια σώματα, στα οποία μεταδίδουν με τη σειρά τους την κίνηση. Η κίνηση στα υποσελήνια μεταδίδεται όχι ως δύναμη αλλά ως κίνητρο. Η φύση από έρωτα για τον τέλειο θεό, προσπαθεί να μιμηθεί την κυκλική κίνηση των σφαιρών μέσω του κύκλου της αναπαραγωγής. Παράλληλα, ο αριστοτελικός θεός ως τέλειος και άυλος, δεν μπορεί να δημιουργήσει και να θεάσει την ύλη. Από μη ύλη επιστημονικά- δεν μπορεί να δημιουργηθεί ύλη και από κάτι τέλειο θρησκειολογικά- δεν μπορεί να δημιουργηθεί κάτι ατελές. Κατ επέκταση ο θεός δεν μπορεί να νοεί και κάτι το ατελές άρα νοεί μόνο τον εαυτό του. Και αφού ο εαυτός του είναι νόηση, ο ίδιος αποτελεί νόηση νοήσεως. 7 Στοιχείο της θεωρίας του Αριστοτέλη είναι ότι τις απόψεις του τις διατύπωνε υποθετικά χωρίς να στηρίζεται σε πειραματικές μεθόδους παρά μόνο σε συλλογισμούς. Η εξήγηση για την επιλογή των μεθόδων του έγκειται στο σκοπό του. 5 Στον ίδιο σελ. 141 6 Vegetti Μ., Ιστορία της αρχαίας φιλοσοφίας, οπ, σελ. 238 7 Στον ίδιο, σελ. 238-242 www.arnos.gr κλικ στη γνώση info@arnos.co.gr Σελίδα 5

Σκοπός του ήταν η μελέτη της φυσικής κατάστασης. Ένα πείραμα προϋποθέτει παρεμβολές. Κατά συνέπεια με τη χρήση πειραμάτων θα ξέφευγε από το σκοπό του που αποτελεί και γενικότερο σκοπό της φιλοσοφίας του, την κατανόηση καταστάσεων 8. Θα μπορούσε κανείς να πει εδώ ότι ο Αριστοτέλης είναι πρώτα φιλόσοφος-θεολόγος, μετά φυσικός επιστήμονας και στο τέλος μαθηματικός επειδή με αυτή την ιεραρχία αξιολογούσε τις επιστήμες. Για αυτό μάλιστα ό,τι δεν μπορεί να εξηγήσει (πρώτο αίτιο κίνησης π.χ) το αποδίδει στο θεό μεταβαίνοντας σε θρησκευτικό-κοσμολογικό επίπεδο και όχι σε φυσικό. Οι αρχές του σύμπαντος κατά τον Πτολεμαίο Το σύστημα του Πτολεμαίου Το σύστημα του Πτολεμαίου βασίστηκε στην αρχή του «σώζειν τα φαινόμενα». Η αρχή αυτή ξεκίνησε από την εποχή του Πλάτωνα και μετά και αποτελεί μια προσπάθεια των τότε επιστημόνων να εξηγήσουν τις φαινομενικές κινήσεις των πλανητών ( αυτές που φαίνονται από έναν παρατηρητή στη γη) με βάση τις υπάρχουσες θεωρίες. Οι θεωρίες αυτές υποστήριζαν ότι κέντρο του κόσμου είναι η Γη και τα ουράνια σώματα κινούνται σε τέλειες κυκλικές κινήσεις. Κατά συνέπεια κάθε τι φαινομενικό που φαινόταν να μην συμβαδίζει με τις θεωρίες αυτές έπρεπε να εξηγηθεί έτσι ώστε να συμφωνεί με τις παραδεδομένες αντιλήψεις. Αυτό ουσιαστικά αποτελούσε μια αντίστροφη επιστημονική μέθοδο. Αντί δηλαδή να χρησιμοποιήσουν ως δεδομένα τις υποθέσεις και να καταλήξουν-κατασκευάσουν συμπεράσματα σχετικά με το κέντρο του κόσμου και το είδος των κινήσεων, έπαιρναν ως απόλυτα σωστά και βέβαια τα συμπεράσματα που τους είχαν παραδοθεί και προσπαθούσαν να διατυπώσουν υποθέσεις που να αντιστοιχούν σε αυτά 9. Από αυτές τις υποθέσεις η πιο απλή ήταν και η πιο σωστή. 10 8 Χριστιανίδης Γ., κ.α., Οι επιστήμες στην Αρχαία Ελλάδα, στο Βυζάντιο και στον Νεότερο Ελληνισμό, όπ. Σελ. 140 9 Duhem P., Σώζειν τα φαινόμενα. Δοκίμιο για την έννοια της φυσικής θεωρίας από τον Πλάτωνα έως τον Γαλιλαίο, μτφρ. Δ. Διαλέτης, Γ. Χριστιανίδης, Νεφέλη, Αθήνα 2007, σελ. 44 10 Στον ίδιο σελ. 39 www.arnos.gr κλικ στη γνώση info@arnos.co.gr Σελίδα 6

Έτσι λοιπόν ο Πτολεμαίος αποπειράθηκε να εξηγήσει και να προβλέψει τις κινήσεις των ουράνιων σωμάτων. Για το λόγο αυτό προχώρησε σε μία μαθηματική περιγραφή της κίνησης των πλανητών. Χρησιμοποίησε στην περιγραφή αυτή και τρεις γεωμετρικές κατασκευές. Τον έκκεντρο, τον επίκυκλο και τον εξισωτή. Με τον εξισωτή διατυπώνει ουσιαστικά το θεώρημα ότι αν τοποθετήσει κανείς έναν παρατηρητή στο εξισωτικό σημείο, τότε αυτός θα βλέπει το σώμα που περιφέρεται γύρω του σε έναν επίκυκλο να διανύει σε ίσους χρόνους ίσες γωνίες. Με το μοντέλο αυτό ο Πτολεμαίος είχε ικανοποιητικά μαθηματικά αποτελέσματα σχετικά με την κίνηση των πλανητών. 11 Το σύμπαν του Πτολεμαίου αποτελείται από ομόκεντρες σφαίρες (πλανήτες, ήλιος, σελήνη) οι οποίες κινούνται στην επιφάνεια της δικής τους σφαίρας. Οι απλανείς αστέρες βρίσκονται σε μια εξωτερική σφαίρα. 12 Κάθε πλανήτης δε φέρεται από έναν επίκυκλο του οποίου το κέντρο αντί να παραμένει σε ίση απόσταση από το κέντρο του κόσμου, διέγραφε έναν κύκλο έκκεντρο προς τον κόσμο. 13 Ως αίτιο της κίνησής τους δίδεται οι ενδογενείς ζωτικές δυνάμεις που έχουν μέσα τους τα σώματα αυτά. Όπως είδαμε και από τον εξισωτή δε, οι κινήσεις αυτές φέρονται σε έκκεντρες και επικυκλικές τροχιές το κέντρο των οποίων δεν συμπίπτει με τη γη άρα εμμένει στην αρχή ότι το κέντρο των κύριων τροχιών τους είναι η γη εξηγώντας παράλληλα τις φαινόμενες κινήσεις που υποδείκνυαν ότι η γη δεν είναι το κέντρο του κόσμου. Η γη λοιπόν παραμένει με βάση την αρχή του «σώζειν τα φαινόμενα» ως κέντρο ακίνητο και ως ουράνια σφαίρα. Την ακινησία αυτήν την απέδειξε μέσα από μαθηματικούς υπολογισμούς που απέδιδαν μια συμμετρία στις δυνάμεις του σύμπαντος. Η ακρίβεια των παρατηρήσεων αυτών θεμελιώνεται πάνω σε επιστημονικές μεθόδους όπως ο κρικωτός αστρολάβος και ο λογισμός των χορδών. 14 11 Χριστιανίδης Γ., κ.α., Οι επιστήμες στην Αρχαία Ελλάδα, στο Βυζάντιο και στον Νεότερο Ελληνισμό, όπ. Σελ 191 12 Στον ίδιο, σελ. 191 13 Duhem P., Σώζειν τα φαινόμενα. Δοκίμιο για την έννοια της φυσικής θεωρίας από τον Πλάτωνα έως τον Γαλιλαίο, οπ, σελ. 38 14 Vegetti Μ., Ιστορία της αρχαίας φιλοσοφίας, οπ, σελ. 335 www.arnos.gr κλικ στη γνώση info@arnos.co.gr Σελίδα 7

Η σχέση της θεωρίας του Πτολεμαίου με την θεωρία του Αριστοτέλη Ως προς το περιεχόμενο των θεωρητικών αρχών πρώτο σημείο διαφοροποίησης αποτελεί το αίτιο της κίνησης. Ο Αριστοτέλης αποδίδει το αίτιο στο θεό ως κινούν ακίνητο και σε κάθε κίνηση γενικότερα αποδίδει ένα αίτιο εξωτερικό ως προς το κινούμενο. Ο Πτολεμαίος όμως υποστηρίζει ότι τα ουράνια σώματα κινητοποιούνται από εσωτερικές δυνάμεις, φυσικές που είναι μια ουσία στο εσωτερικό των πλανητών σε κέλυφος. 15 Άλλο σημείο διαφοροποίησης είναι ως προς το είδος των αρχών. Οι αρχές του Αριστοτέλη είναι φιλοσοφικές ενώ του Πτολεμαίου επιστημονικές. Τον 4 ο αι. π.χ ανθεί η φιλοσοφία και σκοπός της φιλοσοφίας είναι η λογική τεκμηρίωση της κοσμολογίας μέσα από συλλογισμούς. Ο Αριστοτέλης ενδιαφέρεται να εξηγήσει πάνω από όλα το θρησκευτικό στοιχείο και να μελετήσει τα πράγματα όπως είναι στη φυσική τους κατάσταση. Τον 2 Ο αι. μχ όμως όπου ο Πτολεμαίος θεμελιώνει μαθηματικά τον κόσμο, ανθεί η επιστήμη. Ο θεός δεν έχει θέση μέσα σε αυτήν. Κατά συνέπεια ό, τι δεν μπορεί να εξηγηθεί όπως η κίνηση των πλανητών προσπαθεί να το μελετήσει με μαθηματικές μεθόδους. Άρα ο Πτολεμαίος δεν είναι φιλόσοφος αλλά φυσικός επιστήμονας. Σύμφωνα με τον Duhem, ιστορικό φιλόσοφο του 20 ου αι., ο Πτολεμαίος θυσιάζει την αριστοτελική φυσική για να σώσει τα φαινόμενα. Και αυτό επειδή οι υποθέσεις του περί έκκεντρων και επικύκλων δεν συμφωνούν με την αναγωγή όλων των ουράνιων κινήσεων σε ομόκεντρες περιστροφές όπως την υποστήριξε ο Αριστοτέλης. Υπέρ αυτής της άποψης συνηγορεί και η διαφορά των θεωριών ως προς το κινούν αίτιο το οποίο ο Πτολεμαίος το αποδίδει σε μια φυσική ουσία στο κέλυφος των πλανητών. 16 Παρόλα αυτά όμως, ο Πτολεμαίος υιοθετεί την άποψη του Αριστοτέλη σχετικά με τη σφαιρικότητα και την ακινησία της γης που βρίσκεται στο κέντρο του κόσμου 17 και την τεκμηριώνει μαθηματικά. Στο σημείο αυτό φαίνεται να συμφωνεί 15 Στον ίδιο σελ. 334 16 Duhem P., Σώζειν τα φαινόμενα. Δοκίμιο για την έννοια της φυσικής θεωρίας από τον Πλάτωνα έως τον Γαλιλαίο, οπ., σελ.38 17 Vegetti Μ., Ιστορία της αρχαίας φιλοσοφίας, οπ, σελ. 335 www.arnos.gr κλικ στη γνώση info@arnos.co.gr Σελίδα 8

με την Αριστοτελική φυσική. Ούτως η άλλως η φυσική του Αριστοτέλη ουδεμία σχέση έχει με την αμιγώς καθαρή επιστημονική έννοια του όρου αφού η θεωρία του ανάγεται σε θρησκευτικές-κοσμολογικές διαστάσεις. Άρα δεν μπορεί κανείς να υποστηρίξει ότι ο Πτολεμαίος την θυσιάζει εντελώς για να σώσει τα φαινόμενα. Στην παραδοχή αυτή έπειτα και σε κάθε άλλη που αντιτίθεται με τον Αριστοτέλη φτάνει μετά από ακριβείς μετρήσεις και μαθηματικούς υπολογισμούς. Άρα ακόμα και αν οι παραδοχές του δείχνουν ότι θυσιάζει την αριστοτελική φυσική σίγουρα δεν το κάνει για να σώσει τα φαινόμενα αλλά γιατί εκεί καταλήγει με τη χρήση επιστημονικών μεθόδων. Και με τη χρήση επιστημονικών μεθόδων και μόνο καταφέρνει να σώσει τα φαινόμενα. Για να γίνει αυτό λοιπόν δεν απορρίπτει τις αριστοτελικές αρχές αλλά τις αναπροσαρμόζει. Υιοθετεί ό,τι μπορεί να επιβεβαιωθεί επιστημονικά και απορρίπτει ό,τι δεν μπορεί να τεκμηριωθεί. Στη θέση αυτού τοποθετεί αρχή που σώζει τα φαινόμενα και είναι ταυτόχρονα αποδείξιμη. Και αυτό επειδή ο Πτολεμαίος είναι πάνω από όλα επιστήμονας και όχι φιλόσοφος. Επίλογος Συνοψίζοντας, χρειάζεται να συμπεριλάβουμε υπόψιν το χρονικό διάστημα των 6 αιώνων που μεσολάβησε μεταξύ των δύο φιλοσόφων. Ο Αριστοτέλης αποτελεί από μόνος του την ακμή της ελληνικής φιλοσοφίας. Ο Πτολεμαίος ονομάστηκε Γαληνός της αστρονομίας. Δεν συγκρίνονται απλά δύο θεωρίες αλλά δύο διαφορετικά γνωστικά αντικείμενα, η φιλοσοφία και η επιστήμη. Ο Αριστοτέλης δεν μπορεί καν να επονομαστεί φυσικός με την σημερινή έννοια του όρου, παρά μόνο φυσικός φιλόσοφος. Και αυτό επειδή έλειπε αυτόν το επιστημονικό εκείνο πλαίσιο που οδηγεί σε ορθολογικά συμπεράσματα. Κατά συνέπεια αφού και κάθε αντικείμενο έχει διαφορετικούς σκοπούς δεν πρέπει κανείς να βιαστεί να επικρίνει τον έναν ή τον άλλο παρά να τον εξετάσει και να τον μελετήσει σε σχέση με τη φύση και τα εργαλεία του αντικειμένου του. www.arnos.gr κλικ στη γνώση info@arnos.co.gr Σελίδα 9

Βιβλιογραφία Χριστιανίδης Γ., Διαλέτης Δ., Παπαδόπουλος Γ., Γαβρόγλου Κ., Οι επιστήμες στην Αρχαία Ελλάδα, στο Βυζάντιο και στον Νεότερο Ελληνισμό, ΕΑΠ, Πάτρα 2000, σ. 133-142, 185-187, 191-194. Vegetti Μ., Ιστορία της αρχαίας φιλοσοφίας, μτφr.-επιστ. επιμ. Γ.Α. Δημητρακόπουλος, Π. Τραυλός, Αθήνα 2000, σ. 237-243, 334-335. Duhem P., Σώζειν τα φαινόμενα. Δοκίμιο για την έννοια της φυσικής θεωρίας από τον Πλάτωνα έως τον Γαλιλαίο, μτφρ. Δ. Διαλέτης, Γ. Χριστιανίδης, Νεφέλη, Αθήνα 2007, σ. 37-46. www.arnos.gr κλικ στη γνώση info@arnos.co.gr Σελίδα 10