ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑΚΩΝ ΑΣΚΗΣΕΩΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΧΗΜΕΙΑΣ- ΓΕΩΧΗΜΕΙΑΣ Υπεύθυνη Μαθήματος - Εργαστηρίου Παπαδάκη Μαρία Καθηγήτρια Επιμέλεια Σημειώσεων Γαλάνη Α. Αγγελική PhD Ε.Ε.ΔΙ.Π. (ΙΙ) Καλαβρουζιώτης K. Ιωάννης* Αναπληρωτής Καθηγητής *Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο Αγρίνιο Σεπτέμβριος 2013

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελ. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΜΕΡΟΣ.. 2 Εξοπλισμός ασφάλειας και υγιεινής εργαστηρίου 3 Γενικοί κανόνες Ασφάλειας.. 4 Χρήση χημικών αντιδραστηρίων.. 5 Σήμανση χημικών αντιδραστηρίων 5 Βασικά εργαστηριακά όργανα και σκεύη. 13 Καθαρότητα Οικονομία αντιδραστηρίων.. 16 Κανόνες χρήσης του Ζυγού..16 Βασικές εργαστηριακές πρακτικές 16 ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ.. 21 ΑΣΚΗΣΗ 1: Παρασκευή διαλυμάτων διαφόρων συγκεντρώσεων-μέτρηση του ph αυτών.. 21 ΑΣΚΗΣΗ 2: Χημική Ισορροπία.. 27 ΑΣΚΗΣΗ 3: Ογκομετρικοί προσδιορισμοί - Προσδιορισμός σκληρότητας νερού... 31 ΑΣΚΗΣΗ 4: Προσδιορισμός ρυθμιστικής ικανότητας εδάφους. 37 ΑΣΚΗΣΗ 5: Προσδιορισμός οργανικής ουσίας 42 ΑΣΚΗΣΗ 6: Προσδιορισμός ανθρακικών. 47 ΟΔΗΓΙΕΣ ΣΥΝΤΑΞΗΣ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑΚΗΣ ΕΚΘΕΣΗΣ 50 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ 51 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1 ο : ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΑ...51 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2 ο : pη Εδαφικού Διαλύματος. 54 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ.. 58 1

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΜΕΡΟΣ Οι παρούσες εργαστηριακές σημειώσεις απευθύνονται σε πρωτοετείς φοιτητές πρώτου εξαμήνου και για το λόγο αυτό κρίθηκε απαραίτητη η ύπαρξη εισαγωγικού μέρους που αφορά : - Kατά πρώτον την παροχή βασικών γνώσεων ασφάλειας και υγιεινής οι οποίες είναι ύψιστης σημασίας για το οποιοδήποτε εργαστήριο μια και από τις δραστηριότητες που πραγματοποιούνται σε αυτό είναι δυνατόν να προκύψουν τόσο χημικοί όσο και βιολογικοί ή μικροβιολογικοί κίνδυνοι. - Kατά δεύτερον την πρώτη γνωριμία με τα βασικά εργαστηριακά όργανα και σκεύη, την παροχή βασικών γνώσεων για την σωστή χρήση και τη διατήρηση της καθαρότητας των αντιδραστηρίων και την παρουσίαση βασικών εργαστηριακών πρακτικών. Πολύ βασική πηγή βιβλιογραφίας για τον Εξοπλισμό Ασφάλειας και Υγιεινής Εργαστηρίου και τους Γενικούς Κανόνες Ασφάλειας όπως αναγράφετε και στις αναφορές στο τέλος των σημειώσεων αποτέλεσe το εγχειρίδιο: «ΣΧΕΔΙΟ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΚΑΙ ΥΓΕΙΑΣ ΓΑΙΑ-ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ» Πανεπιστήμιακές Εκδόσεις Πολυτεχνικής Σχολής Κύπρου, Σεπτ. 2010 Λευκωσία 2

Εξοπλισμός ασφάλειας και υγιεινής εργαστηρίου - Οδηγός Ασφάλειας. Είναι ειδικός οδηγός ο οποίος πρέπει να υπάρχει σε ικανό αριθμό αντιτύπων έτσι ώστε να μπορεί να χρησιμοποιηθεί από όλα τα άτομα που εργάζονται στο εργαστήριο. - Ορατές πινακίδες εισόδου και εξόδου από το εργαστήριο. Σε όλα τα εργαστήρια πρέπει να υπάρχουν δύο είσοδοι, μία κύρια είσοδος-έξοδος και μία έξοδος κινδύνου. - Κιβώτιο πρώτων βοηθειών. Η ακριβής θέση του είναι απαραίτητο να είναι γνωστή από όλα τα άτομα που εργάζονται στο εργαστήριο. - Καταιονιστήρες Νερού. Χρησιμοποιούνται σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης και στο εργαστήριο χημείας υπάρχουν δύο τέτοιοι. Ο πρώτος είναι τοποθετημένος έξω από το εργαστήριο μπροστά από την κύρια είσοδο-έξοδο αυτού και ο δεύτερος μέσα στο εργαστήριο μπροστά από από την έξοδο κινδύνου. - Πυροσβεστήρες. Μπορεί να είναι στεγνής σκόνης, (Dry Powder), διοξειδίου του άνθρακα, (CO 2 ) ή νερού. Στο εργαστήριο χημείας υπάρχουν τέσσερεις, δύο μπρος από την κύρια είσοδο-έξοδο και δύο στην έξοδο κινδύνου. - Συσκευές ανίχνευσης θερμότητας και αερίων. Αυτές σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης ενεργοποιούν συναγερμό. Στο εργαστήριο χημείας υπάρχει μία. - Ειδικές κουβέρτες πυρόσβεσης. Υπάρχουν στο εργαστήριο χημείας δύο. Μία κρεμασμένη στο εσωτερικό της κύριας εισόδου-εξόδου και μία κρεμασμένη στο εσωτερικό της εξόδου κινδύνου. - Γάντια. Στο εργαστήριο χημείας υπάρχει και χρησιμοποιείται ο κοινός τύπος γαντιών μια και δεν χρησιμοποιούνται διάφοροι τύποι διαλυτών. Στο εμπόριο κυκλοφορούν διάφοροι τύποι γαντιών οι οποίοι και αναλόγως χρησιμοποιούνται για κάθε είδος διαλύτη. - Αντισηπτικά. Κοντά στις βρύσες του εργαστηρίου χημείας υπάρχουν αντισηπτικά που χρησιμοποιούνται μετά από κάθε εργαστηριακή άσκηση. - Δοχεία απορριμμάτων. Στο εργαστήριο υπάρχει δοχείο απόρριψης για γυαλί και χρησιμοποιούμενες πλαστικές πιπέτες και κοινά δοχεία απορριμμάτων. Για τα χημικά απόβλητα του εργαστηρίου πρέπει να ακολουθούνται επιπλέον κανόνες μια και αυτά ως ειδικού τύπου απόβλητα υπόκεινται σε ειδική νομοθεσία η οποία καθορίζει πως δεν πρέπει να χύνονται σε νεροχύτες ή σε άλλους δημόσιους αγωγούς κοινής χρήσης. Οι κανόνες αυτοί είναι οι εξής : 1) Μπορεί τα απόβλητα να είναι σε μικρές ποσότητες μα πρέπει να συλλέγονται σε ειδικά δοχεία και στη συνέχεια να παραδίδονται σε ειδικά κέντρα για την εξουδετέρωσή τους. 2) Τα δοχεία θα πρέπει να είναι ταξινομημένα σε διάφορες κατηγορίες για να αποφεύγεται η ανάμειξη μη συμβατών χημικών ουσιών. Έτσι αποκλείεται η περίπτωση πρόκλησης επικίνδυνων αντιδράσεων. 3) Υπάρχουν περιπτώσεις που πριν της συλλογής των αντιδραστηρίων κρίνεται ως απαραίτητη η επεξεργασία τους από το ίδιο το εργαστήριο. 4) Τα δοχεία συλλογής θα πρέπει να αντέχουν στην επίδραση διαλυτών, να κλείνουν ερμητικά και γενικότερα να είναι κατάλληλα για τη φύλαξη των αποβλήτων και να αποθηκεύονται σε χώρο με καλό αερισμό ώστε να αποφεύγεται η συγκέντρωση επικίνδυνων ατμών. 3

5) Τα απόβλητα δεν θα πρέπει να φυλάσσονται για μεγαλύτερο των εννέα μηνών χρονικό διάστημα. Μετά από το ανώτερο διάστημα πρέπει να καταστρέφονται ή να απορρίπτονται σε ειδικούς χώρους. - Ελεγχόμενη είσοδος στο εργαστήριο. Η είσοδος στο εργαστήριο θα πρέπει να επιτρέπεται μόνο σε άτομα που έχουν άμεση σχέση με τις διεξαγόμενες σε αυτό εργαστηριακές δραστηριότητες και θα πρέπει να ορίζεται ο υπεύθυνος του εργαστηρίου. Άτομα υπεύθυνα για την καθαριότητα στο πανεπιστήμιο θα πρέπει να μπαίνουν στο εργαστήριο μόνο υπό την επίβλεψη όσων τους έχει επιτραπεί η είσοδος. Η καθαριότητα από τα άτομα αυτά γίνεται μόνο στο πάτωμα και στους καθαρούς πάγκους του εργαστηρίου ενώ δεν επιτρέπεται η πρόσβαση σε πάγκους όπου πάνω τους βρίσκονται χημικά αντιδραστήρια ή δείγματα για ανάλυση. Οι τεχνικοί συντήρησης εργαστηριακού εξοπλισμού μπαίνουν στο εργαστήριο εφόσον έχουν εξασφαλίσει ειδική άδεια από τον υπεύθυνο του εργαστηρίου και μόνο όταν στο εργαστήριο κατά τη διάρκεια της συντήρησης ή της επισκευής κάποιου οργάνου βρίσκεται ένα από τα εξουσιοδοτημένα άτομα. Γενικοί κανόνες Ασφάλειας - Τα άτομα που μπαίνουν στο εργαστήριο είναι απαραίτητο να γνωρίζουν καλά τις πειραματικές εργασίες που διεξάγονται σε αυτό, καθώς και τους κανόνες λειτουργίας του. - Ο πάγκος εργασίας και τα σκεύη και όργανα που χρησιμοποιούνται πρέπει απαραίτητα να είναι καθαρά και τακτοποιημένα τόσο για την τήρηση των κανόνων ασφαλείας όσο και για τη διασφάλιση της ακρίβειας των πειραματικών δεδομένων. - Τα προσωπικά αντικείμενα, (παλτά, τσάντες κλπ.), πρέπει να τοποθετούνται στην κρεμάστρα στην είσοδο του εργαστηρίου γιατί και είναι δυνατόν να υποστούν ζημιές μα και εμποδίζουν την ελευθερία των κινήσεων. - Απαγορεύεται αυστηρά το κάπνισμα στους χώρους του εργαστηρίου μα και η παρουσία ή η κατανάλωση τροφών σε αυτό. Μετά την έξοδο από τους χώρους θα πρέπει να πλένονται τα χέρια. - Επιβάλλεται η χρήση προστατευτικής ποδιάς, (100% βαμβάκι), καθώς και των προστατευτικών γυαλιών και κατάλληλων κάθε φορά γαντιών. - Μέσα στο εργαστήριο τα μακριά μαλλιά πρέπει να μαζεύονται πίσω γιατί μπορούν εύκολα να πάρουν φωτιά μα και να έρθουν σε επαφή με χημικές ουσίες ή να πιαστούν σε περιστρεφόμενα μέρη μηχανημάτων. Επίσης απαγορεύεται μέσα στο εργαστήριο η χρήση υποδημάτων ανοιχτών μπροστά. - Οι διάδρομοι προς τις εξόδους του εργαστηρίου πρέπει να διατηρούνται ελεύθεροι το δε πάτωμα καθαρό και στεγνό. Αν σε αυτό χυθεί ποσότητα χημικής ουσίας ενημερώνεται αμέσως ο υπεύθυνος του εργαστηρίου. - Όλοι οι εργαζόμενοι στο εργαστήριο πρέπει να γνωρίζουν που βρίσκονται και πως χρησιμοποιούνται το κουτί πρώτων βοηθειών, οι πυροσβεστήρες και οι καταιονιστήρες έκτακτης ανάγκης. Όλα τα παραπάνω διατηρούνται σε καλή κατάσταση και δε χρησιμοποιούνται χωρίς λόγο. - Πειράματα κατά τη διάρκεια των οποίων εκλύονται επικίνδυνοι ατμοί ή αέρια, ( για παράδειγμα CO, Cl 2, H 2 S, HCl, NO 2, SO 2, SO 3, Br 2, πτητικά άλατα αντιμονίου, υδραργύρου, αρσενικού, κασσιτέρου, καθώς και άλλα), γίνονται πάντα σε απαγωγό αερίων 4

- Σε περίπτωση κινδύνου ή ατυχήματος ενημερώνεται αμέσως ο υπεύθυνος του εργαστηρίου. Η διατήρηση της ψυχραιμίας είναι απαραίτητη καθώς και η προσπάθεια παροχής πρώτων βοηθειών από το προσωπικό του εργαστηρίου το οποίο θα πρέπει να έχει εκπαιδευτεί για το σκοπό αυτό. - Σε περίπτωση ατυχήματος από φωτιά απαιτείται πολύ μεγάλη προσοχή. Απομακρύνονται όλα τα εύφλεκτα υλικά, διακόπτεται η παροχή γκαζιού και κλείνεται ο γενικός διακόπτης του ηλεκτρικού ρεύματος. Το νερό δεν είναι κατάλληλο για τις περισσότερες περιπτώσεις. Αν αναφλεγεί χημική ουσία σε ποτήρι ζέσεως ή σφαιρική φιάλη η εστία της φωτιάς μπορεί να καλυφθεί με άλλο ποτήρι ή βρεγμένο πανί αν η φωτιά δεν είναι μεγάλη. Στην αντίθετη περίπτωση χρησιμοποιούνται πυροσβεστήρες κατάλληλου τύπου ή ειδικές κουβέρτες πυρόσβεσης. Αν η φωτιά είναι μεγάλων διαστάσεων εκκενώνεται αμέσως το εργαστήριο, ειδοποιούνται όλα τα άτομα που εργάζονται στο κτίριο και καλείται η πυροσβεστική. Όλα τα άτομα συγκεντρώνονται σε προκαθορισμένο σημείο απέναντι της κύριας εισόδου του εργαστηρίου σε υπαίθριο αμφιθέατρο. Τα τηλέφωνα των υπηρεσιών άμεσης βοήθειας αναγράφονται κοντά στο τηλέφωνο του εργαστηρίου, (τηλέφωνο πρώτων βοηθειών Νοσοκομείου και Πυροσβεστικής). Χρήση χημικών αντιδραστηρίων - Απαγορεύεται η αναρρόφηση με το στόμα με σιφώνιο, πυκνών οξέων, βάσεων, ισχυρών δηλητηρίων κλπ.. Στις περιπτώσεις αυτές, πρέπει να χρησιμοποιείται ειδικό πουάρ. - Οι αραιώσεις των οξέων, (ιδιαίτερα των ισχυρών όπως του θειικού οξέος), πρέπει να γίνονται με την προσθήκη οξέος στο νερό σιγά σιγά και ποτέ αντίστροφα. - Μεγάλες φιάλες αντιδραστηρίων, κρατιούνται και με τα δύο χέρια, τα οποία πρέπει να είναι στεγνά. - Ποτέ δεν πωματίζονται συσκευές ή δοχεία τα οποία θερμαίνονται, ή μέσα στα οποία γίνονται αντιδράσεις που συνοδεύονται από έκλυση αερίων. - Ποτέ δεν γίνεται οργανοληπτική εξέταση άγνωστων ουσιών. - Οποιοδήποτε δοχείο περιέχει χημικές ουσίες πρέπει να έχει αναγεγραμμένη σε κατάλληλη ετικέτα τη σύσταση και συγκέντρωση του περιεχομένου του έτσι ώστε να προληφθούν ατυχήματα σε τρίτους. - Πριν από τη χρησιμοποίηση οποιασδήποτε χημικής ουσίας, πρέπει να διαβάζεται με προσοχή η ετικέτα του δοχείου στο οποίο αυτή περιέχεται. - Κατά τη θέρμανση ή το βρασμό υγρών σε δοκιμαστικούς σωλήνες, καλό είναι να δίνεται προσοχή, ώστε αυτά να μην υπερβαίνουν το 1/3 του ύψους του σωλήνα. Η θέρμανση πρέπει να γίνεται στο ύψος της επιφάνειας του υγρού και όχι στη βάση του σωλήνα. - Οι λύχνοι δεν πρέπει ποτέ να μένουν αναμμένοι, όταν δεν τους χρειαζόμαστε. Σήμανση χημικών αντιδραστηρίων Σύμβολα επισήμανσης των τοξικών ουσιών σύμφωνα με τις οδηγίες 88/379 και 89/178 της Ευρωπαϊκής Ένωσης 5

Σύμβολο Εικόνα Σημασία Τ Χ n Χ i C Ν Τοξικό. Μπορεί να δηλητηριάσει τον άνθρωπο, τα ζώα, τα πουλιά και τα φυτά. Μπορεί να προκαλέσει σοβαρές αρρώστιες ακόμη και θάνατο. Επιβλαβές, Ερεθιστικό. Μπορεί να ερεθίσει το δέρμα και τα μάτια και να προκαλέσει σοβαρά προβλήματα στην υγεία του ανθρώπου. Διαβρωτικό. Μπορεί να κάψει το δέρμα. Οι ατμοί τους μπορούν να μας κάψουν τα μάτια. Μπορεί ακόμη να καταστρέψει ένα άλλο προϊόν. Επικίνδυνο για το περιβάλλον. Μπορεί να βλάψει το νερό, τον αέρα, έδαφος και τα ζώα έτσι και την υγεία του ανθρώπου. Ε F Ο Εκρηκτικό. Μπορεί εύκολα να δώσει έκρηξη και να προκαλέσει εγκαύματα. Εύφλεκτο. Μπορεί να πάρει εύκολα φωτιά. Παράγει επικίνδυνους ατμούς που μπορούν να ερεθίσουν το δέρμα, τα μάτια και τα πνευμόνια μας. Οξειδωτικό. Μπορεί να κάψει το δέρμα. Αντιδρά με άλλες ουσίες και δίνει επικίνδυνους ατμούς. Μπορεί να σκουριάσει μέταλλα 6

Moρφή επικίνδυνων ουσιών Υγρά Εύφλεκτα (Ακετόνη, Μεθανόλη, Βενζίνη κλπ.) Καυστικά (Θειικό Οξύ, Καυστική Σόδα, Χλωρίνη κλπ.) Δηλητηριώδη (Κυανιούχες ενώσεις, Φυτοφάρμακα κ.λ.π.) Στερεά Εύφλεκτα (Μαγνήσιο, Θείο κ.λ.π.) Αντιδρώντα με νερό: (Κάλιο, Νάτριο) Δηλητηριώδη (Φυτοφάρμακα κ.λ.π.) Αέρια Εύφλεκτα - Εκρηκτικά (Υδρογόνο, Υγραέριο κ.λ.π.) Δηλητηριώδη - Ασφυξιογόνα (Κυάνιο, Μονοξείδιο του άνθρακα, άζωτο, Διοξείδιο του άνθρακα Φράσεις R (Φράσεις ειδικών κινδύνων) Επισήμανση κινδύνων R1: Εκρηκτικό σε ξηρή κατάσταση R2: Κίνδυνος εκρήξεως από τράνταγμα, τριβή, φωτιά ή άλλες πηγές ανάφλεξης R3: Πολύ μεγάλος κίνδυνος εκρήξεως από τράνταγμα, τριβή, φωτιά ή άλλες πηγές ανάφλεξης R4: Σχηματίζει πολύ ευαίσθητες εκρηκτικές μεταλλικές ενώσεις R5: Θέρμανση μπορεί να προκαλέσει έκρηξη R6: Εκρηκτικό σε επαφή ή χωρίς επαφή με τον αέρα R7: Μπορεί να προκαλέσει πυρκαγιά R8: Σε επαφή με καύσιμο υλικό μπορεί να προκαλέσει φωτιά R9: Εκρηκτικό όταν αναμιχθεί με καύσιμα υλικά R10: Εύφλεκτο R11: Πολύ εύφλεκτο R12: Εξαιρετικά εύφλεκτο R13: Εξαιρετικά εύφλεκτο υγροποιημένο αέριο R14: Αντιδρά βίαια με νερό R15: Σε επαφή με το νερό ελευθερώνονται πολύ εύφλεκτα αέρια R16: Εκρηκτικό όταν αναμιχθεί με οξειδωτικές ουσίες R17: Αυτοαναφλέγεται στον αέρα R18: Κατά τη χρήση μπορεί να σχηματίσει εύφλεκτα /εκρηκτικά μίγματα ατμού/ αέρος R19: Μπορεί να σχηματίσει εκρηκτικά υπεροξείδια R20: Βλαβερό όταν εισπνέεται R21: Βλαβερό σε επαφή με το δέρμα R22: Βλαβερό σε περίπτωση κατάποσης R23: Τοξικό όταν εισπνέεται R24: Τοξικό σε επαφή με το δέρμα R25: Τοξικό σε περίπτωση κατάποσης R26: Πολύ τοξικό όταν εισπνέεται R27: Πολύ τοξικό σε επαφή με το δέρμα R28: Πολύ τοξικό σε περίπτωση κατάποσης R29: Σε επαφή με το νερό ελευθερώνονται τοξικά αέρια R30: Κατά τη χρήση γίνεται πολύ εύφλεκτο R31: Σε επαφή με οξέα ελευθερώνονται τοξικά αέρα 7

R32: Σε επαφή με οξέα ελευθερώνονται πολύ τοξικά αέρια R33: Κίνδυνος αθροιστικών επιδράσεων R34: Προκαλεί εγκαύματα R35: Προκαλεί σοβαρά εγκαύματα R36: Ερεθίζει τα μάτια R37: Ερεθίζει το αναπνευστικό σύστημα R38: Ερεθίζει το δέρμα R39: Κίνδυνος πολύ σοβαρών μονίμων βλαβών υγείας R40: Πιθανοί κίνδυνοι μονίμων βλαβών υγείας R41: Κίνδυνος σοβαρής βλάβης των ματιών R42: Μπορεί να προκαλέσει ευαισθητοποίηση με εισπνοή R43: Μπορεί να προκαλέσει ευαισθητοποίηση σε επαφή με το δέρμα R44: Κίνδυνος έκρηξης εάν θερμανθεί σε κλειστή ατμόσφαιρα R45: Μπορεί να προκαλέσει καρκίνο R46: Μπορεί να προκαλέσει κληρονομική γενετική βλάβη R47: Μπορεί να προκαλέσει εκ γενετής παραμορφώσεις R48: Κίνδυνος σοβαρής βλάβης της υγείας κατόπιν παρατεταμένης έκθεσης R49: Μπορεί να προκαλέσει καρκίνο όταν εισπνέεται R50: Κίνδυνος σοβαρής βλάβης της υγείας κατόπιν παρατεταμένης έκθεσης R51: Τοξικό για τους υδρόβιους οργανισμούς R52: Βλαβερό για τους υδρόβιους οργανισμούς R53: Μπορεί να προκαλέσει μακροχρόνιες δυσμενείς επιπτώσεις στο υδάτινο περιβάλλον R54: Τοξικό για τη χλωρίδα R55: Τοξικό για την πανίδα R56: Τοξικό για τους οργανισμούς του εδάφους R57: Τοξικό για τις μέλισσες R58: Μπορεί να προκαλέσει μακροχρόνιες δυσμενείς επιπτώσεις στο περιβάλλον R59: Επικίνδυνο για τη στιβάδα του όζοντος Συνδυασμοί Φράσεων R R14/15: Αντιδρά βίαια σε επαφή με το νερό και εκλύει αέρια πολύ εύφλεκτα R15/29: Σε επαφή με το νερό ελευθερώνονται τοξικά πολύ εύφλεκτα R20/21: Βλαβερό όταν εισπνέεται και όταν έρχεται σε επαφή με το δέρμα R21/22: Βλαβερό όταν έρχεται σε επαφή με το δέρμα και σε περίπτωση κατάποσης R20/22: Βλαβερό όταν εισπνέεται και σε περίπτωση κατάποσης R20/21/22: Βλαβερό όταν εισπνέεται, όταν έρχεται σε επαφή με το δέρμα και σε περίπτωση κατάποσης R23/24: Τοξικό όταν εισπνέεται και όταν έρχεται σε επαφή με το δέρμα R24/25: Τοξικό όταν έρχεται σε επαφή με το δέρμα και σε περίπτωση κατάποσης R23/25: Τοξικό όταν εισπνέεται και σε περίπτωση κατάποσης R23/24/25: Τοξικό όταν εισπνέεται, όταν έρχεται σε επαφή με το δέρμα και σε περίπτωση κατάποσης R26/27: Πολύ τοξικό όταν εισπνέεται και όταν έρχεται σε επαφή με το δέρμα R27/28: Πολύ τοξικό όταν έρχεται σε επαφή με το δέρμα και σε περίπτωση κατάποσης R26/27/28: Πολύ τοξικό όταν εισπνέεται, όταν έρχεται σε επαφή με το δέρμα και σε περίπτωση κατάποσης 8

R36/37: Ερεθίζει τα μάτια και το αναπνευστικό σύστημα R37/38: Ερεθίζει το αναπνευστικό σύστημα και το δέρμα R36/38: Ερεθίζει τα μάτια και το δέρμα R36/37/38: Ερεθίζει τα μάτια, το αναπνευστικό σύστημα και το δέρμα R39/23: Τοξικό: κίνδυνος πολύ σοβαρών μόνιμων επιδράσεων όταν εισπνέεται R39/24: Τοξικό: κίνδυνος πολύ σοβαρών μόνιμων επιδράσεων σε επαφή με το δέρμα R39/25: Τοξικό: κίνδυνος πολύ σοβαρών μόνιμων επιδράσεων σε περίπτωση κατάποσης R39/23/24: Τοξικό: κίνδυνος πολύ σοβαρών μόνιμων επιδράσεων όταν εισπνέεται, όταν έρχεται σε επαφή με το δέρμα R39/23/25: Τοξικό: κίνδυνος πολύ σοβαρών μόνιμων επιδράσεων όταν εισπνέεται και σε περίπτωση κατάποσης R39/23/24/25: Τοξικό: κίνδυνος πολύ σοβαρών μόνιμων επιδράσεων όταν εισπνέεται, όταν έρχεται σε επαφή με το δέρμα και σε περίπτωση κατάποσης R39/26: Πολύ τοξικό: κίνδυνος πολύ σοβαρών μόνιμων επιδράσεων όταν εισπνέεται R39/27: Πολύ τοξικό: κίνδυνος πολύ σοβαρών μόνιμων επιδράσεων σε επαφή με το δέρμα R39/28: Πολύ τοξικό: κίνδυνος πολύ σοβαρών μόνιμων επιδράσεων σε περίπτωση κατάποσης R39/26/27/28: Πολύ τοξικό: κίνδυνος πολύ σοβαρών μόνιμων επιδράσεων όταν εισπνέεται, όταν έρχεται σε επαφή με το δέρμα και σε περίπτωση κατάποσης R40/20: Βλαβερό: πιθανοί κίνδυνοι μόνιμων επιδράσεων όταν εισπνέεται R40/21: Βλαβερό: πιθανοί κίνδυνοι μόνιμων επιδράσεων σε επαφή με το δέρμα R40/22: Βλαβερό: πιθανοί κίνδυνοι μόνιμων επιδράσεων σε περίπτωση κατάποσης R40/20/21/22: Βλαβερό: πιθανοί κίνδυνοι μόνιμων επιδράσεων όταν εισπνέεται, όταν R40/43: έρχεται σε επαφή με το δέρμα και σε περίπτωση κατάποσης Είναι δυνατόν να προκαλέσει ευαισθητοποίηση μέσω της εισπνοής και σε επαφή με το δέρμα R48/20: Βλαβερό: κίνδυνος σοβαρής βλάβης της υγείας μετά από παρατεταμένη έκθεση όταν εισπνέεται R48/21: Βλαβερό: κίνδυνος σοβαρής βλάβης της υγείας μετά από παρατεταμένη έκθεση σε επαφή με το δέρμα R48/22: Βλαβερό: κίνδυνος σοβαρής βλάβης της υγείας μετά από παρατεταμένη έκθεση μετά από κατάποση R48/20/21: Βλαβερό: κίνδυνος σοβαρής βλάβης της υγείας μετά από παρατεταμένη έκθεση όταν εισπνέεται και σε επαφή με το δέρμα R48/20/22: Βλαβερό: κίνδυνος σοβαρής βλάβης της υγείας μετά από παρατεταμένη έκθεση όταν εισπνέεται και μετά από κατάποση R48/20/21/22: Βλαβερό: κίνδυνος σοβαρής βλάβης της υγείας μετά από παρατεταμένη έκθεση όταν εισπνέεται, σε επαφή με το δέρμα και μετά από κατάποση R48/23: R48/24: R48/25: Τοξικό: κίνδυνος σοβαρής βλάβης της υγείας μετά από παρατεταμένη έκθεση όταν εισπνέεται Τοξικό: κίνδυνος σοβαρής βλάβης της υγείας μετά από παρατεταμένη έκθεση σε επαφή με το δέρμα Τοξικό: κίνδυνος σοβαρής βλάβης της υγείας μετά από παρατεταμένη έκθεση μετά από κατάποση 9

R48/23/24: Τοξικό: κίνδυνος σοβαρής βλάβης της υγείας μετά από παρατεταμένη έκθεση όταν εισπνέεται και σε επαφή με το δέρμα R48/23/25: Τοξικό: κίνδυνος σοβαρής βλάβης της υγείας μετά από παρατεταμένη έκθεση όταν εισπνέεται και μετά από κατάποση R48/23/24/25: Τοξικό: κίνδυνος σοβαρής βλάβης της υγείας μετά από παρατεταμένη έκθεση όταν εισπνέεται, σε επαφή με το δέρμα και μετά από κατάποση Φράσεις S (Φράσεις ασφαλούς χρήσης) Πρόσθετες προφυλάξεις S1: Φυλάσσεται κλειδωμένο S2: Μακριά από παιδιά S3: Να φυλάσσεται σε δροσερό μέρος S4: Μακριά από κατοικημένες περιοχές S5: Διατηρείται το περιεχόμενο σε (το είδος του κατάλληλου υγρού καθορίζεται από τον κατασκευαστή S6: Διατηρείται σε ατμόσφαιρα (το είδος του αδρανούς αερίου καθορίζεται από τον κατασκευαστή) S7: Διατηρείτε τη συσκευασία ερμητικά κλεισμένη S8: Προστατεύετε τη συσκευασία από υγρασία S9: Διατηρείται τη συσκευασία σε καλά αεριζόμενο μέρος S12: Να μη διατηρείται το δοχείο ερμητικά κλεισμένο S13: Μακριά από τρόφιμα, ποτά και ζωοτροφές S14: Μακριά από.(ασύμβατες ουσίες που καθορίζονται από τον κατασκευαστή) S15: Μακριά από θερμότητα S16: Μακριά από πηγές ανάφλεξης - Απαγορεύεται το κάπνισμα S17: Μακριά από καύσιμες ύλες S18: Χειριστείτε και ανοίξτε το δοχείο προσεκτικά S20: Μη τρώτε ή πίνετε όταν το χρησιμοποιείτε S21: Μην καπνίζετε όταν το χρησιμοποιείτε S22: Μην αναπνέετε την σκόνη S23: Μην αναπνέετε αέρια / καπνούς/ ατμούς / εκνεφώματα» (η κατάλληλη διατύπωση καθορίζεται από τον κατασκευαστή) S24: Αποφεύγετε επαφή με το δέρμα S25: Αποφεύγετε επαφή με τα μάτια S26: Σε περίπτωση επαφής με τα μάτια πλύνετε αμέσως με άφθονο νερό και ζητήστε ιατρική συμβουλή S27: Αφαιρέστε αμέσως όλα τα ρούχα που έχουν μολυνθεί S28: Σε περίπτωση επαφής με το δέρμα, πλύνετε αμέσως με άφθονο (το είδος του υγρού καθορίζεται από τον κατασκευαστή) S29: Μη ρίχνετε τα υπολείμματα στην αποχέτευση S30: Ποτέ μην προσθέτετε νερό στο προϊόν αυτό S33: Λάβετε προστατευτικά μέτρα έναντι ηλεκτροστατικών εκκενώσεων S34: Αποφεύγετε τα κτυπήματα και την τριβή S35: Πάρτε τις απαραίτητες προφυλάξεις προκειμένου να πετάξετε το προϊόν ή και τη συσκευασία του (εξειδικεύεται από τον κατασκευαστή) S36: Φοράτε κατάλληλη προστατευτική ενδυμασία (εξειδικεύεται ανάλογα με την περίπτωση) S37: Φοράτε κατάλληλα γάντια (εξειδικεύεται ανάλογα με την περίπτωση) S38: Σε περίπτωση μη επαρκούς αερισμούς, χρησιμοποιείστε κατάλληλη αναπνευστική συσκευή 10

S39: Χρησιμοποιείτε συσκευή προστασίας ματιών / προσώπου (εξειδικεύεται ανάλογα με την περίπτωση) S40: Για τον καθαρισμό του πατώματος και όλων των αντικειμένων που έχουν μολυνθεί από το υλικό αυτό χρησιμοποιείτε (το είδος καθορίζεται από τον κατασκευαστή) S41: Σε περίπτωση πυρκαγιάς ή / και έκρηξης μην αναπνέετε τους καπνούς S42: Κατά τη διάρκεια παραγωγής καπνού ή εκνεφώματος χρησιμοποιείτε κατάλληλη αναπνευστική συσκευή (το είδος καθορίζεται από τον κατασκευαστή και (εξειδικεύεται ανάλογα με την περίπτωση) S43: Σε περίπτωση πυρκαγιάς χρησιμοποιείστε. (αναφέρεται το είδος μέσων κατάσβεσης) S44: Εάν αισθανθείτε αδιαθεσία, ζητήστε ιατρική συμβουλή (δείξτε την ετικέτα του σκευάσματος όπου είναι δυνατόν) S45: Σε περίπτωση ατυχήματος ή εάν αισθανθείτε αδιαθεσία, ζητήστε ιατρική συμβουλή (δείξτε την ετικέτα του σκευάσματος όπου είναι δυνατόν) S46: Σε περίπτωση κατάποσης ζητήστε αμέσως ιατρική συμβουλή και δείξτε το δοχείο αυτό ή την ετικέτα S47: Διατηρείται σε θερμοκρασία κάτω των... (καθορίζεται από τον κατασκευαστή) S48: Διατηρείται υγρό με (το κατάλληλο υγρό καθορίζεται από τον κατασκευαστή) S49: Να διατηρείται μόνο στο αρχικό δοχείο S50: Να μην αναμιγνύεται με. (καθορίζεται από τον κατασκευαστή) S51: Να χρησιμοποιείται μόνο σε καλά αεριζόμενο χώρο S52: Να μη χρησιμοποιηθεί σε ευρείες επιφάνειες σε κατοικημένους χώρους S53: Αποφεύγετε την έκθεση, λάβετε συγκεκριμένες οδηγίες πριν τη χρήση S54: Να ληφθεί η σύμφωνη γνώμη των αρχών ελέγχου της ρύπανσης πριν από τη διοχέτευση σε εγκαταστάσεις επεξεργασίας υγρών αποβλήτων S55: Να γίνει η επεξεργασία με τη βέλτιστη διαθέσιμη μέθοδο πριν από τη διοχέτευση σε υπονόμους ή στο περιβάλλον S56: Να μη διοχετευθεί σε δίκτυο υπονόμων ή στο περιβάλλον. Να διατεθεί σε εγκεκριμένο χώρο συλλογής αποβλήτων Συνδυασμοί φράσεων S S1/2: Φυλάξτε το κλειδωμένο και μακριά από τα παιδιά S3/7/9: Διατηρήστε το σε καλά κλεισμένη συσκευασία και σε χώρο δροσερό και καλώς αεριζόμενο S3/9: Διατηρείται το σε δροσερό και καλά αεριζόμενο μέρος S3/9/14/49: Διατηρείται σε δροσερό και καλά αεριζόμενο μέρος μακριά από.(ασύμβατα υλικά που καθορίζονται από τον κατασκευαστή) S3/9/49: Διατηρείται μόνο στην αρχική συσκευασία σε δροσερό και καλά αεριζόμενο μέρος. S3/14: Διατηρείται σε δροσερό μέρος μακριά από.(ασύμβατα υλικά που καθορίζονται από τον κατασκευαστή) S7/8: Το δοχείο διατηρείται ερμητικά κλεισμένο και προστατευόμενο από την υγρασία S7/9: Το δοχείο διατηρείται ερμητικά κλεισμένο και σε καλά αεριζόμενο μέρος S20/21: Όταν το χρησιμοποιείται μην τρώτε, μην πίνετε ή καπνίζετε S24/25: Αποφεύγετε επαφή με το δέρμα και τα μάτια 11

S36/37: Φοράτε κατάλληλη προστατευτική ενδυμασία, γάντια και συσκευή προστασίας ματιών/προσώπου S36/39: Φοράτε κατάλληλη προστατευτική ενδυμασία και συσκευή προστασίας ματιών/προσώπου S37/39: S47/49: Φοράτε κατάλληλα γάντια και συσκευή προστασίας ματιών/προσώπου Διατηρείται μόνο στην αρχική συσκευασία σε θερμοκρασία ίση ή και κατώτερη των..ºc(προσδιορίζεται από τον κατασκευαστή) Επικίνδυνα χημικά αντιδραστήρια - Διαβρωτικά χημικά. Έτσι χαρακτηρίζονται οι χημικές ουσίες, οι οποίες έχουν επιβλαβή δράση για το ανθρώπινο σώμα, ή καταστροφική δράση για τα μέταλλα. Ο αριθμός των ουσιών αυτών, είναι μεγάλος και η ικανότητά τους για διάβρωση, εξαρτάται από τη θερμοκρασία, τη συγκέντρωση και τέλος από τη θέση και τη διάρκεια έκθεσης. - Καρκινογόνα χημικά.υπάρχουν ορισμένες χημικές ουσίες, οι οποίες πιστεύεται πως είναι ικανές να προκαλέσουν καρκίνο στον άνθρωπο, μετά από έκθεση σε αυτές για ορισμένο χρονικό διάστημα και σε ορισμένες συγκεντρώσεις, αν δεν ληφθούν τα κατάλληλα μέτρα προστασίας. Ορισμένες από αυτές, είναι απλά ύποπτες για καρκινογόνα δράση, λόγω των αποτελεσμάτων τους σε πειραματόζωα. Γεγονός είναι πως όλες οι ουσίες τέτοιου είδους, πρέπει να χρησιμοποιούνται με ιδιαίτερη προσοχή. Ουσίες οι οποίες προκαλούν μεταλλάξεις σε βακτήρια, ονομάζονται μεταλλαξιογόνα και είναι συχνά, μα όχι πάντα, καρκινογόνες. Αυτές, σε περίπτωση που δεν υπάρχουν άλλες πληροφορίες πρέπει να θεωρούνται ύποπτες για καρκινογόνο δράση. Τερατογόνες, ονομάζονται οι ουσίες οι οποίες είναι δυνατόν να προσβάλλουν την ανθρώπινη γενετική ικανότητα και μάλιστα επιδρούν ιδιαίτερα στο αναπτυσσόμενο έμβρυο, που εξαιτίας του μεγάλου ρυθμού της κυτταρικής διαίρεσης, είναι ευπαθές σε χημικές βλάβες. Βλαβερά χημικά που έχουν ληφθεί κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης πριν αυτή γίνει γνωστή, είναι δυνατόν να βρίσκονται στον οργανισμό για μεγάλο χρονικό διάστημα, ικανό να βλάψει το έμβρυο. Ορισμένες από τις ενώσεις που θεωρούνται καρκινογόνες, είναι οι ακόλουθες : Πολυκυκλικές αρωματικές ενώσεις, δικυκλικές ή πολυκυκλικές αρωματικές αμίνες, νίτρο- και νιτρόζο-ενώσεις, νιτροζοφαινόλες, (όχι η π-νιτροζοφαινόλη μόνη της), εποξείδια, η 2- προπιολακτόνη, οργανικά θειικά άλατα, το διαζωμεθάνιο, (και οι συγγενικές ή οι πρόδρομες ουσίες του), καθώς και άλλες. Χρήσιμο είναι να σημειωθεί, πως όλα τα ύποπτα για καρκινογόνο δράση χημικά, είναι ύποπτα και για τερατογέννεση. - Τοξικά χημικά Τα πιο γνωστά τοξικά χημικά, είναι : το υδροκυάνιο και τα κυανιούχα άλατα, τα καρβονύλια των μετάλλων, το μονοξείδιο του άνθρακα, το φωσγένιο, το υδρόθειο, οι οργανομεταλλικές ενώσεις του μολύβδου και του υδραργύρου, οι ενώσεις του αρσενικού, ο υδράργυρος και οι ενώσεις του, οι οργανικές ενώσεις που περιέχουν τις ομάδες, -Cl, -Br, -I, -NO 2, -NH 2 και CN, το βενζόλιο, η μεθανόλη και τα οξαλικά άλατα. - Χημικά που προκαλούν σοβαρά εγκαύματα Αυτά είναι κυρίως το H 2 O 2, το Na 2 O 2, το υγρό Br 2, το υγρό άζωτο, το αέριο ΗCl, το αέριο ΗΙ και HF, καθώς και τα διαλύματά τους, το ΗΝΟ 3, το ΗClO 4, τα ΚΟΗ, ΝαΟΗ και τα διαλύματά τους, η αμμωνία σε διάλυμα, οι ενώσεις της μορφής AlX 3, (X=Cl, Br), το SiCl 4, Na 2 S, P 2 O 5 και ο PCl 3. 12

Βασικά εργαστηριακά όργανα και σκεύη - Ογκομετρικά γυάλινα σκεύη Ογκομετρικές φιάλες. Είναι μακρύλαιμες φιάλες που στο λαιμό τους έχουν χαραγή που δείχνει το σημείο μέχρι το οποίο πρέπει να συμπληρωθούν με νερό για να πάρουμε τους συγκεκριμένους όγκους που αναγράφονται πάνω σ αυτές. Χρησιμοποιούνται για την παρασκευή πρότυπων διαλυμάτων με ζύγιση κάποιας ουσίας, διάλυση αυτής και αραίωσή της. Σιφώνια. Διακρίνονται σε σιφώνια μετρήσεως, τα οποία έχουν βαθμολογημένο το μήκος του σωλήνα τους και με τα οποία μπορούμε να πάρουμε οποιοδήποτε όγκο διαλύματος επιθυμούμε, και σε σιφώνια πληρώσεως ή ογκομετρικά όπως λέγονται, με τα οποία μπορούμε να πάρουμε μόνο συγκεκριμένο όγκο διαλύματος, (αυτόν που αναγράφεται πάνω στο σιφώνιο). Προχοΐδα. Είναι γυάλινος αριθμημένος σωλήνας που στο κάτω μέρος του έχει στρόφιγγα με την οποία ρυθμίζεται η ροή του υγρού που περιέχεται σ αυτόν κι έτσι μπορεί κανείς να πάρει τον επιθυμητό όγκο. Χρησιμοποιούνται στις ογκομετρικές αναλύσεις. - Φιαλίδια ζύγισης. Σ αυτά τοποθετούνται και φυλάσσονται όσα δείγματα ανάλυσης χρειάζονται ξήρανση και προφύλαξη από την υγρασία. - Ξηραντήρας. Είναι γυάλινο δοχείο με παχιά τοιχώματα και πλατύ χείλος που το καπάκι του εφάπτεται καλά και στερεώνεται με τη βοήθεια στρώματος βαζελίνης. Στον πυθμένα του έχει ξηραντική ουσία από άνυδρο CaCl 2, (χλωριούχο ασβέστιο), και πάνω από αυτή έχει μια διάτρητη πορσελάνινη βάση στην οποία τοποθετούνται άδεια ή με ξηρές ουσίες μικρά δοχεία. - Δοκιμαστικοί σωλήνες. Μικροί γυάλινοι σωλήνες στους οποίους τοποθετούνται δείγματα προς ανάλυση. - Χωνευτήρια. Είναι πορσελάνινα μικρά δοχεία που χρησιμοποιούνται για τη θέρμανση ή την πύρωση μικρών ποσοτήτων στερεών ουσιών ή ιζημάτων. - Λύχνοι φωταερίου. Χρησιμοποιούνται για τη θέρμανση διαφόρων ουσιών και ο συνηθέστερα χρησιμοποιούμενος είναι ο λύχνος Bunsen. - Υδροβολέας. Είναι σωλήνας από πολυαιθυλένιο στον οποίο φυλάγεται αποσταγμένο νερό. - Ζυγός. Μπορεί να είναι ηλεκτρονικός ή αναλυτικός, (ο οποίος και είναι μεγαλύτερης ακρίβειας) -.Ειδικά όργανα. Στην ενόργανη ανάλυση χρησιμοποιούνται διάφορα όργανα όπως πεχάμετρα, φασματοφωτόμετρα, χρωματογράφοι κ.α.. 13

Ογκομετρική φιάλη (Volumetric flask glass) Σιφώνια Πλήρωσης και μέτρησης (Transfer and Measuring pipettes) Προχοΐδα (Burette) Ογκομετρικός κύλινδρος (Measuring cylinder) Ποτήρι ζέσεως Κωνική φιάλη Erlemeyer flask Κρυσταλλωτήριο Διαχωριστική χοάνη (Separator funnels) Φιάλη διήθησης υπό κενό (Conical filtering flask with side tube) Ψυκτήρας (Liebig condenser) Σφαιρική φιάλη Υδροβολείς (Washing bottles) 14

(Χωνί Buchner) (Buchner funnels) Χωνί (Filter funnel, glass) Ξηραντήρας Ύαλος ωρολογίου (Watch glass) Φιάλη αντιδραστηρίων (Reaget bottles, glass) Σταγονόμετρο (Dropping pipettes) Δοκιμαστικός σωλήνας (Test tube) Γουδιά πορσελάνης (Mortar and pestle) Στηρίγματα δοκιμαστικών σωλήνων (Test tube racks) Κάψα Πορσελάνης (Porselain vessels) Χωνευτήρια πορσελάνης Ψύκτρες καθαρισμού 15

Καθαρότητα Οικονομία αντιδραστηρίων Καθαρότητα αντιδραστηρίων Για να αποφεύγεται η αποτυχία των πειραμάτων λόγω μολυσμένων αντιδραστηρίων, πρέπει να ακολουθούνται τα πιο κάτω : - Οι σπάτουλες, τα κουτάλια, τα σιφώνια και όλα όσα χρησιμοποιούνται για τη λήψη των αντιδραστηρίων, πρέπει να είναι καθαρά. - Ποτέ δεν επαναφέρεται στην αρχική φιάλη η περίσσεια των αντιδραστηρίων. - Τα πώματα από τις φιάλες, δεν τοποθετούνται πάνω στον πάγκο, μα σε καθαρό χαρτί ή σε ύαλο ωρολογίου. Το πιο συνηθισμένο είναι βέβαια να κρατιούνται με το αριστερό χέρι και ο χειρισμός της φιάλης να γίνεται με το δεξί. Τα βιδωτά πώματα, είναι δυνατόν να τοποθετούνται στον πάγκο γυρισμένα ανάποδα. - Τα στόμια από τις φιάλες είναι απαραίτητο να διατηρούνται πάντα καθαρά. - Ποτέ δεν παίρνουμε διαλύτη ή διάλυμα με εισαγωγή σιφωνιού στο μπουκάλι, μα μεταφέρουμε λίγο όγκο του υγρού σε ποτήρι ζέσεως ή κωνική φιάλη και στη συνέχεια χρησιμοποιούμε το σιφώνιο. - Όταν παρασκευάζουμε διαλύματα, απαραίτητο είναι να αναγράφουμε στην ετικέτα του μπουκαλιού το όνομα του διαλύματος, τη μοριακότητά του και την ημερομηνία παρασκευής του. - Ο πάγκος εργασίας και ο χώρος αποθήκευσης των αντιδραστηρίων διατηρούνται πάντοτε καθαροί και στεγνοί. Οικονομία αντιδραστηρίων Τα περισσότερα χημικά αντιδραστήρια, κοστίζουν αρκετά ακριβά και πρέπει να αποφεύγεται κάθε αδικαιολόγητη σπατάλη τους. Επιπλέον από περιβαλλοντικής άποψης είναι πολύ σημαντική η ελαχιστοποίηση των δημιουργουμένων αποβλήτων. Κανόνες χρήσης του ζυγού - Την ουσία που θα ζυγιστεί, δεν την τοποθετούμε ποτέ απ ευθείας στο δίσκο του ζυγού, μα πάντα σε ύαλο ωρολογίου, χωνευτήριο, ή κάψα πορσελάνης. - Ουσίες πτητικές, υγροσκοπικές, ή προσβαλλόμενες από τον αέρα, ζυγίζονται πάντα σε ειδικά φιαλίδια ζυγίσεως. - Ποτέ δεν ζυγίζονται ουσίες οι οποίες είναι θερμές. - Τα όργανα που χρησιμοποιούνται για τη ζύγιση, πρέπει να είναι καθαρά και στεγνά. - Ποτέ δεν ζυγίζουμε διαλύματα στα οποία διεξάγονται αντιδράσεις. - Η υγρασία μέσα στον αναλυτικό ζυγό, πρέπει να περιορίζεται στο ελάχιστο. - Ο ζυγός μηδενίζεται πριν και μετά από κάθε ζύγιση. - Πριν και μετά από κάθε ζύγιση, ο ζυγός καθαρίζεται επιμελώς και με προσοχή. Βασικές εργαστηριακές πρακτικές Μέτρηση όγκου Τα πιο συνηθισμένα ογκομετρικά γυάλινα σκεύη, είναι οι ογκομετρικές φιάλες, τα σιφώνια και οι προχοΐδες. Όταν η μεγάλη ακρίβεια δεν κρίνεται απαραίτητη, χρησιμοποιούνται και οι ογκομετρικοί κύλινδροι. Ογκομετρικές φιάλες Οι ογκομετρικές φιάλες, χρησιμοποιούνται μόνο για παρασκευή διαλυμάτων ορισμένου όγκου και ποτέ για λήψη ορισμένου όγκου. Αυτό 16

γιατί είναι έτσι κατασκευασμένες ώστε να περιέχουν και όχι να παρέχουν ορισμένο όγκο υγρού. Πιο ειδικά, οι ογκομετρικές φιάλες, χρησιμοποιούνται για παρασκευή πρότυπων διαλυμάτων και για αραίωση μέχρι ορισμένου όγκου πρότυπων διαλυμάτων. Η παρασκευή των πρότυπων διαλυμάτων, πραγματοποιείται με ζύγιση πρότυπης ουσίας, διάλυση αυτής και τέλος με αραίωσή της μέχρι ορισμένου όγκου. Σε κάθε περίπτωση, τα διαλύματα, πριν αραιωθούν μέχρι τον τελικό όγκο, πρέπει να αναμιγνύονται καλά με επανειλημμένη αναστροφή και ανάδευση της φιάλης. Αρκετές ογκομετρικές φιάλες, είναι εφοδιασμένες με εσμυρισμένα γυάλινα πώματα, τα οποία προσβάλλονται από αλκαλικά διαλύματα, με αποτέλεσμα να είναι αδύνατο το άνοιγμα της φιάλης. Για το λόγο αυτό, σε περίπτωση παρασκευής αλκαλικού διαλύματος, αυτό μεταφέρεται αμέσως σε πλαστική φιάλη από πολυαιθυλένιο. Όταν στην ογκομετρική φιάλη διαλύονται στερεές ουσίες, η τελική ρύθμιση του όγκου, πρέπει να γίνεται εφόσον διαλυθούν αυτές πλήρως, ενώ ακόμη καλύτερο είναι η διάλυσή τους να γίνεται σε ποτήρι ζέσεως και στη συνέχεια να ακολουθεί η μεταφορά στην ογκομετρική φιάλη και η τελική ρύθμιση του όγκου. Θα πρέπει τέλος να σημειωθεί, πως σε καμία περίπτωση δεν θερμαίνονται διαλύματα μέσα στις ογκομετρικές φιάλες. Σιφώνια. Διακρίνονται σε: Σε σιφώνια μετρήσεως, τα οποία είναι λεπτοί βαθμολογημένοι σωλήνες, κατασκευασμένοι συνήθως από γυαλί. Σε σιφώνια πληρώσεως που χρησιμοποιούνται όταν είναι απαραίτητη μεγάλη ακρίβεια όγκου. Τα σιφώνια, είναι απαραίτητο να είναι πάντα καθαρά, ενώ συνήθως γίνεται πρώτα έκπλυσή τους με το υγρό το οποίο πρόκειται να χρησιμοποιηθεί. Σε περίπτωση που τα τοιχώματα του σιφωνιού δεν είναι καθαρά, είναι δυνατόν να προκύψουν σφάλματα που να οφείλονται στη μη κανονική εκροή του υγρού και στην παραμονή σταγονιδίων στο σιφώνιο. Επιβάλλεται τότε ο καθαρισμός του σιφωνίου με απορρυπαντικό, ή στην ανάγκη με χρωμοθειϊκό οξύ. Μετά τη χρησιμοποίησή τους και κυρίως μετά την μεταφορά αλκαλικών διαλυμάτων, πρέπει να γίνεται προσεκτικός καθαρισμός των σιφωνίων. Τα σιφώνια ξηραίνονται στο πυριαντήριο, ή με την παραμονή τους στον αέρα, ή με διαδοχικές εκπλήσσεις με μικρές ποσότητες αιθυλικής αλκοόλης και αιθέρα. Πολύ μικροί όγκοι υγρών, παίρνονται με μικροσιφώνια των 0.001 1mL. Προχοΐδα Αποτελείται από βαθμολογημένο γυάλινο σωλήνα, ο οποίος καταλήγει σε στρόφιγγα, (βλέπε βασικά εργαστηριακά σκεύη) και χρησιμοποιείται κύρια στις ογκομετρήσεις. Για την καλή λειτουργία της στρόφιγγας, απαραίτητη είναι η λίπανσή της, ενώ για τη σωστή εκτίμηση της ένδειξης της προχοΐδας, πρέπει η παρατήρηση του υγρού μηνίσκου που σχηματίζεται στο εσωτερικό της, να γίνεται κάθετα προς την προχοΐδα. Επίσης προσοχή θα πρέπει να δίνεται στο χώρο του ακροφυσίου της στρόφιγγας, που πρέπει να είναι γεμάτος και απαλλαγμένος από φυσαλίδες αέρα. Ως δείκτης για την ανάγνωση, παίρνεται η κάτω επιφάνεια του μηνίσκου. 17

Σωστή ανάγνωση της προχοΐδας ( Εικόνες προερχόμενες από τα ιστολόγια: ekfe-a-peiraia.att.sch.gr και pmchemistry.blogspot.com αντίστοιχα) Σε ορισμένα διαλύματα, όπως του υπερμαγγανικού καλίου, ή του ιωδίου, η βάση του μηνίσκου δεν διακρίνεται καλά και για το λόγο αυτό, παίρνεται ως ένδειξη η πάνω επιφάνεια αυτού. Πριν από την πλήρωσή της, η προχοΐδα πλένεται 2-3 φορές με μικρή ποσότητα, 5-10 ml, από το διάλυμα που θα χρησιμοποιηθεί και στη συνέχεια γεμίζεται με αυτό μέχρι ύψους τουλάχιστον 2 cm, πάνω από την ένδειξη του μηδενός. Ακολούθως ελέγχεται η ύπαρξη φυσαλίδων αέρα στο στόμιό της με γρήγορη εκροή μικρής ποσότητας υγρού. Τα διαλύματα και κυρίως τα αλκαλικά, τα οποία προσβάλλουν το γυαλί, δεν πρέπει να μένουν στην προχοΐδα για πολύ ώρα, γιατί υπάρχει κίνδυνος να κολλήσει η στρόφιγγα και η προχοΐδα να αχρηστευθεί. Μετά το τέλος κάθε εργαστηριακής άσκησης, η προχοΐδα, πλένεται καλά και αφήνεται ανεστραμμένη. Ο σωστός χειρισμός της στρόφιγγας της προχοΐδας, φαίνεται στο σχήμα που ακολουθεί. Με το δεξί μας χέρι περιστρέφουμε τη φιάλη, ενώ με το αριστερό, γίνεται ο χειρισμός της στρόφιγγας της προχοΐδας και η ρύθμιση της ταχύτητας ροής του υγρού, πιέζοντας τη στρόφιγγα ελαφρά προς τα μέσα, για να αποφύγουμε τυχόν διαρροή του υγρού. Η προσθήκη του πρότυπου διαλύματος, γίνεται στην αρχή γρήγορα και στο τέλος σιγά σιγά. Ο σωστός χειρισμός της στρόφιγγας της προχοΐδας. (Εικόνα προερχόμενη από το ιστολόγιο: pmchemistry.blogspot.com) 18

Θέρμανση Η θέρμανση μπορεί να γίνει κατά περίπτωση με: - Θερμαντική πλάκα εφοδιασμένη με κρυσταλλωτήριο. Το τελευταίο ονομάζεται υδατόλουτρο όταν περιέχει νερό και σε αυτό επιτυγχάνεται μέτρια θέρμανση, αμμόλουτρο όταν περιέχει άμμο και σε αυτό επιτυγχάνεται ήπια θέρμανση και ελαιόλουτρο όταν περιέχει λάδι, (σιλικόνης) και σε αυτό επιτυγχάνεται υψηλή θέρμανση. Ο πιο πάνω τρόπος θέρμανσης σκευών είναι και ο πιο συνηθισμένος. - Θερμαντικό μανδύα. Αυτός χρησιμοποιείται σε περιπτώσεις που απαιτείται εξαιρετικά ήπιος τρόπος θέρμανσης, όπως για παράδειγμα στις περιπτώσεις θέρμανσης εύφλεκτων οργανικών διαλυτών. - Θέρμανση με γυμνή φλόγα. Αυτή γίνεται πολύ σπάνια με καύση αερίου μέσα σε ειδικό λύχνο, το λύχνο Bunsen. Τα πορσελάνινα σκεύη καθώς και οι δοκιμαστικοί σωλήνες, είναι δυνατόν να θερμανθούν απευθείας στη φλόγα του λύχνου, ενώ τα υπόλοιπα σκεύη, απαιτούν την παρεμβολή πλέγματος αμιάντου. Πριν από κάθε θέρμανση, πρέπει να δίνεται προσοχή, ώστε η εξωτερική επιφάνεια των πορσελάνινων και γυάλινων δοχείων, να είναι τελείως στεγνή, γιατί στην αντίθετη περίπτωση, δηλαδή με την παρουσία υγρασίας, το σκεύος θα σπάσει αμέσως. Η θέρμανση υγρών μέσα σε δοκιμαστικούς σωλήνες, πρέπει να γίνεται με συνεχή ανάδευση και το στόμιο του σωλήνα να μην είναι στραμμένο προς το πρόσωπο του ατόμου που χειρίζεται το σωλήνα, ή άλλου που εργάζεται σε διπλανή θέση, γιατί πάντα υπάρχει πιθανός κίνδυνος πρόκλησης εγκαυμάτων από εκτίναξη υγρού. Καθαρισμός γυάλινων σκευών Ανάλογα με τη φύση της ρύπανσης των γυάλινων σκευών, επιλέγεται το κατάλληλο μέσο καθαρισμού τους. Για παράδειγμα για ρυπάνσεις που οφείλονται σε όξινες ουσίες, χρησιμοποιείται διάλυμα καυστικού νατρίου, ή σόδας, ενώ για ρυπάνσεις που οφείλονται σε αλκαλικές ουσίες, επιλέγονται διαλύματα οξέων. Τόσο στο εργαστήριο όσο και στην καθημερινή ζωή, πρέπει ΠΑΝΤΑ να επιλέγεται και να χρησιμοποιείται πρώτο το περιβαλλοντικά φιλικότερο καθαριστικό μέσο. Έτσι για παράδειγμα, όπως ένας λεκές στο σώμα μας από πίσσα ή λαδομπογιά είναι καλύτερα να απομακρύνεται με λάδι παρά με νέφτι, έτσι και στο εργαστήριο πρέπει να επιλέγετε το κοινό υγρό απορρυπαντικό πιάτων από ένα διαλύτη και το ζεστό νερό από το υγρό απορρυπαντικό πιάτων, εφόσον βέβαια μπορούν να επιτύχουν το επιθυμητό αποτέλεσμα. Σε αυτή την επιλογή καθοδηγητής είναι η γνώση των ιδιοτήτων των ουσιών που χρησιμοποιούνται (π.χ. όξινες, αλκαλικές, υδατοδιαλυτές, λιποδιαλυτές, κ.λ.π.) τις οποίες καλό είναι κανείς να φροντίζει να μαθαίνει. Ιδιαίτερα αποτελεσματικό, είναι το χρωμοθειϊκό οξύ, ενώ τέλος ο καθαρισμός των λιπαρών υλών μπορεί να γίνει με πλύσιμο με οργανικούς διαλύτες, όπως ο αιθέρας και άλλοι. Άριστα αποτελέσματα, δίνει και ο καθαρισμός με ψύκτρα και απορρυπαντικό. Στην περίπτωση αυτή, το σκεύος ξεπλένεται με άφθονο νερό βρύσης αρχικά και στη συνέχεια με απεσταγμένο νερό, ενώ τα γυάλινα σκεύη, ξηραίνονται στο πυριαντήριο. Χρήσιμο είναι να τονιστεί πως τα σκεύη πρέπει να πλένονται αμέσως, γιατί με την πάροδο του χρόνου, οι ρύποι απομακρύνονται δύσκολα. Παρασκευή διαλύματος χρωμοθειϊκού οξέος. 10-15 g διχρωμικού καλίου, διαλύονται σε 100 ml απεσταγμένου νερού. Στο διάλυμα, προσθέτουμε ανακατεύοντας συνεχώς με γυάλινη ράβδο, διπλάσιο όγκο 19