20 2. Η Αίγυπτος Στην Αίγυπτο, πως και στη Μεσοποταµία, καθοριστικ ς παράγοντας για την οργάνωση της ζωής και την εξέλιξη του πολιτισµο ήταν η άρδε υση µεγάλων εκτάσεων γης απ έναν ποταµ, το Νείλο. Ανάλογες οικονοµικές συνθήκες µε το χώρο της Μεσοποταµίας συνετέλεσαν στη συγκρ τηση ιεραρχηµένης κοι νωνίας,στην κορυφή της οποίας βρισκ ταν ο φαραώ. Τα επιτε γµατα του φίλεργου αιγυπτιακο λαο εκφράζουν την υποταγή στο φαραώ, ο οποίος αποτελεί ενσάρκωση του θεο στη γη. Οι ιερείς και οι κρατικοί υπάλληλοι υπακο ουν στις επιθυµίες τ ου και επιβάλλουν τη θέλησή του στο λα. Η «µετά θάνατον ζωή» αποτελεί κυρίαρχη θρησκευτική πίστη και επηρεάζει σε µεγάλο βαθµ την ανάπτυξη των επιστηµών και των τεχνών στ ην Αίγυπτο. 2.1 Η χώρα Αίγυπτος ονοµαζ ταν απ τους αρχαίους Έλληνες το βορειοανατολικ τµήµα της Αφρικής, το οποίο διαρρέει ο ποταµ ς Νείλος. Τη σπουδαι τητα του ποταµο για τη χώρα και το λα της επισηµαίνει ο ιστορικ ς Ηρ δοτος, ταν αποκαλεί την Αίγυπτο δώρο του Νείλου. Πρ κειται στην πραγµατικ τητα για µια λωρίδα πράσινου που δηµιουργεί ο Νείλος απ τις πηγές του στα ρη της Αιθιοπίας µέχρι και τις εκβολές στα β ρεια της χώρας, που διακλαδίζεται σε παραποτάµους και δηµιουργεί ένα δέλτα µεγάλης έ- κτασης. Πέρα απ αυτή τη λωρίδα απλώνονται ε- κτάσεις ερήµου, η Λιβυκή στα δυτικά και στα α- νατολικά η έρηµος που φτάνει µέχρι τον κ λπο του Σινά και την Ερυθρά θάλασσα. Η άγονη αυτή χώρα δεν θα είχε εξελιχθεί, εάν κατά τη διάρκεια του καλοκαιριο ο Νείλος δεν πληµµ ριζε Η αρχαία Αίγυπτος και µετά την αποµάκρυνση των νερών του δεν ά- φηνε ένα στρώµα λάσπης που έκανε τη γη ε φορη 1. Στα ν τια της χώρας υπήρχαν µ νο γκοι βράχων, τα δάση σπάνιζαν και γι αυτ έλειπε η ξυλεία. Οι χθες του Νείλου ήταν γεµάτες απ καλάµια, λωτο ς και πάπυρους, που φώλιαζε πλήθος πουλιών. Η χώρα γεωγραφικά ή- ταν χωρισµένη σε δ ο τµήµατα: το ν τιο και ορειν αποτελο σε η Άνω Αίγυπτος και το β ρειο µε το έλτα του Νείλου, που βρέχεται απ τη Μεσ γειο θάλασσα, η Κάτω Αίγυπτος. Στο τµήµα αυτ εντοπίζεται το πιο ευάλωτο ση- µείο, η χερσ νησος του Σινά, µέσω της οποίας ε- ξασφαλιζ ταν η επαφή µε τους άλλους λαο ς της Εγγ ς Ανατολής. Ταυτ χρονα µως αποτελο σε και τη δίοδο των εισβολέων προς την Αίγυπτο. 2.2 Οικονοµική, κοινωνική και πολιτική οργάνωση Η οικονοµία. Η ζωή στην Αίγυπτο ήταν άµεσα συνδεδεµένη µε το Νείλο και τις πληµµ ρες του 2. Η άρδευση των χωραφιών και η συντήρηση των αυλακιών ήταν µια επίπονη και συνεχής εργασία που δίδαξε τη συνεργασία στους κατοίκους, αλλά δηµιουργο σε και την ανάγκη της ε- πίβλεψης του κράτους. Στη γ νιµη απ τον ποτα- µ αιγυπτιακή γη καλλιεργο νταν εκτ ς απ το σιτάρι και το κριθάρι, το λινάρι, τα οπωροφ ρα δένδρα και τα κηπευτικά. Οι Αιγ πτιοι στις - χθες του Νείλου µάζευαν πάπυρους και λωτο ς. Σε επίπεδο οικογενειακής παραγωγής κατασκε αζαν ένα είδος µπίρας απ τη ζ µωση κριθαρένιου ψωµιο. Ασχολήθηκαν µε την κτηνοτροφία αλλά και το ψάρεµα στα νερά του ποταµο. Η βάση της οικονοµίας στην Αίγυπτο ήταν η γεωργία. Η συστηµατική οργάνωσή της ήταν κάτω α- π την άµεση επίβλεψη του κράτους, δηλαδή του 1. Η σηµασία του Νείλου για τους Αιγ πτιους Ο Νείλος δεν κοµίζει µ νον το νερ. Η πληµµ ρα φτάνει φορτωµένη µε λάσπη που αποσπάται κυρίως απ τα ηφαιστειογενή χώ- µατα της Άνω Αβυσσηνίας. Στην Αίγυπτο, η πιο αργοκ λιστη πορεία του ποταµο ευνοεί την πρ σχωση στα χωράφια που σκεπάζει τ τε. Αυτ που συνθέτει το το το τ σο ε φορο έδαφος της Αιγ πτου, που επιτρέπει σήµερα δ ο ή τρεις σοδειές τον χρ νο, είναι αυτή η λάσπη, συµπληρωµένη µε το φυλλ χωµα. Καταλαβαίνουµε το γιατί οι Αιγ πτιοι, βλέποντας αυτή την πληµµ ρα, που τους φέρνει συγχρ νως νερ και χώµα, την έκαναν θε, τον Χαπί, και συνέθεσαν µνους προς τιµήν του: «Χαίρε Χαπί, βγες σε το τη τη γη και φτάσε για να δώσεις τη ζωή στην Αίγυπτο εσ που κρ βεις τον ερχοµ σου µες στα σκοτάδια [οι Αιγ πτιοι δεν γνώριζαν τις πηγές του Νείλου]... Κ µα που απλώνεται πάνω στα περιβ λια... για να δώσει τη ζωή σ λους - σους διψο ν. Απ τη στιγµή που υψώνεται, η γη φωνάζει απ α- γαλλίαση, χαίρεται κάθε κοιλία, κάθε ώµος σαλε ει απ το γέλιο, κάθε δ ντι αλέθει...». Jean Vercoutter, Η αρχαία Αίγυπτος, µετ. Αριστέα Παρίση, εκδ. Μ. Καρδαµίτσα, 1994, σ. 22-23. Τοιχογραφία απ ταφικ να της Θήβας. Ο κάτοχος του τάφου απεικονίζεται να κυνηγάει στα έλη, συνοδευ µενος απ τη σ ζυγ του και την κ ρη του. Στο κυνήγι συµ- µετέχει και η γάτα του, η οποία επιτίθεται στα πουλιά. 21

22 2. Οι πληµµ ρες του Νείλου Μερικοί Έλληνες θέλοντας να φανο ν έξυπνοι έδωσαν τρεις εξηγήσεις για τις πληµµ ρες του Νείλου. Με τις δ ο απ τις εξηγήσεις αυτές δεν αξίζει ο τε να ασχοληθεί κανείς παρά µ νο για να τις αναφέρει. Η πρώτη είναι - τι τα µελτέµια είναι η αιτία που πληµµυρίζει ο ποταµ ς, γιατί ε- µποδίζουν το Νείλο να χ νεται στη θάλασσα. Αλλά πολλές φορές µελτέµια δεν εφ σηξαν και ο Νείλος κάνει πάντα τα ίδια... Η δε τερη εξήγηση, ακ µα λιγ τερο λογική απ την προηγο µενη και πιο φανταστική, που λέει ο λ γος, είναι τι ο Νείλος τα κάνει αυτά επειδή πηγάζει απ ευθείας απ τον Ωκεαν που περιβάλλει ολ κληρη τη γη. Η τρίτη εξήγηση είναι η πιο αληθοφανής, αλλά και εκείνη που απέχει περισσ τερο απ την αλήθεια. Λέει, δηλαδή, χωρίς ο τε αυτή να δίνει λ ση, τι ο Νείλος προέρχεται απ χι νια που λειώνουν. Ηρ δοτος, Β, 20-22 µετ. Αγγ. Βλάχου. φαραώ. Βασιλικοί υπάλληλοι παρακολουθο σαν τις γεωργικές εργασίες και συγκέντρωναν απ τη συγκοµιδή το ποσοστ που ανήκε στο φαραώ. Ο λα ς εργαζ ταν παράλληλα στην οικοδ - µηση των µεγάλων έργων, ναών, ανακτ ρων, ταφικών µνηµείων τα οποία κατασκε αζαν οι φαραώ. Μεγάλος αριθµ ς ειδικευµένων τεχνιτών, µεταλλουργών, ξυλουργών, κεραµοποιών, ναυπηγών, αρχιτεκτ νων κ.ά., κατασκε αζε ποικίλα προϊ ντα για µια εξελιγµένη κοινωνία. Αρκετοί τεχνίτες εργάζονταν σε ιδιωτικά εργαστήρια, οι περισσ τεροι µως και οι καλ τεροι εργάζονταν στα ανακτορικά εργαστήρια, δι τι ο κ ριος γκος της βιοτεχνικής παραγωγής, πως και του εµπορίου, ήταν ελεγχ µενος απ το φαραώ. Το εµπ ριο βασιζ ταν στην εξαγωγή του πλεονάσµατος των παραγ µενων στην Αίγυπτο αγαθών, πως δηµητριακών, παπ ρου, ή πρώτων υ- λών, πως χρυσο, και στην εισαγωγή υλών που έλειπαν απ τη χώρα, πως ξυλείας, χαλκο, αργ ρου κ.ά. Η παροχή υπηρεσιών ήταν ένας άλλος οικονοµικ ς τοµέας που απασχολο σε αρκετά µεγάλο αριθµ πολιτών. Η διοίκηση είχε ανάγκη απ µορφωµένους πολίτες και µε ειδικές γνώσεις: οι ιερείς για την κάλυψη των αναγκών ε- ν ς θεοκρατικο κράτους, οι γραφείς, που γνώριζαν τη δ σκολη ιερογλυφική γραφή για τη λειτουργία της κρατικής µηχανής και οι επαγγελµατίες στρατιωτικοί για τη διατήρηση και την ανάπτυξη της αυτοκρατορίας, συνέβαλαν λοι στην καλ τερη οργάνωση και λειτουργία του κράτους. Η κοινωνία. Η συµµετοχή των Αιγυπτίων στην παραγωγική διαδικασία είχε τις συνέπειές της στη διάρθρωση της κοινωνίας. Στην κορυφή βρισκ ταν ο φαραώ, ο οποίος ενσάρκωνε τον επίγειο θε αλλά και το κράτος. Σ αυτ ν ο λα ς εναπ θετε τις ελπίδες του για την επιτυχία των συλλογικών του προσπαθειών. Ήταν απροσπέλαστος και η θέλησή του αποτελο σε ν µο για τους υπηκ ους. Στην κοινωνική ιεραρχία κάτω απ αυτ ν βρίσκονταν οι ιερείς, οι ανώτατοι κρατικοί υπάλληλοι και οι γραφείς που συγκροτο σαν την τάξη των ισχυρών. Ιδιαίτερη κοινωνική οµάδα αποτελο σαν οι επαγγελµατίες στρατιωτικοί, που κληρονοµο σαν το επάγγελµα και στους οποίους ο φαραώ παραχωρο σε εκτάσεις γης για καλλιέργεια. Το µεγαλ τερο µως µέρος της αιγυπτιακής κοινωνίας αποτελο σαν οι ελε θεροι πολίτες, γεωργοί ή τεχνί- τες, που εργάζονταν σκληρά για το µεγαλείο του φαραώ. Οι δο λοι, τέλος, προέρχονταν απ τους πολέµους ή αγοράζονταν απ τους εµπ ρους. Υ- πήρχαν ιδιωτικοί δο λοι, που σπανίως ξεπερνο σαν τους δ ο σε κάθε οικογένεια και κρατικοί, που ανήκαν στο φαραώ και εργάζονταν στα κρατικά εργαστήρια, στους ναο ς, στα ορυχεία, τα λατοµεία κ.ά. Ωστ σο, στην ιεραρχηµένη αιγυπτιακή κοινωνία διακρίνουµε κάποια κοινωνική ευελιξία. Ιδιαίτερα στην περίοδο του Νέου Βασιλείου, το σ στηµα των κοινωνικών τάξεων δεν ή- ταν αυστηρά κλειστ, αφο, έστω και σε περιορισµένη κλίµακα, υπήρχε η δυνατ τητα µεταπήδησης απ τη µια τάξη στην άλλη. Είναι γνωστ τι άνθρωποι ταπεινής κοινωνικής προέλευσης έ- φτασαν να καταλάβουν σηµαντικά αξιώµατα και έπαιξαν σπουδαίο ρ λο στην εποχή τους. Η πολιτική οργάνωση. Η οργάνωση του κράτους απ τις αρχές ήδη της 3ης χιλιετίας π.χ. βασιζ ταν στην ιδέα της θεοποίησης του φαραώ. Ο ρ λος της θρησκείας στη ζωή των Αιγυπτίων, - πως άλλωστε και στη ζωή των λαών της Μεσοποταµίας, ήταν καθοριστικ ς. Πλήθος επιγραφών αναφέρουν το φαραώ ως θε, ενώ υπάρχουν και κείµενα που τον αντιµετώπιζαν ως άνθρωπο. Σε καµία περίπτωση δεν µείωναν µως τη θεϊκή του υπ σταση, δεδοµένου τι οι θεοί παρουσιάζονταν µε ανθρώπινες ιδι τητες στους αιγυπτιακο ς µ θους. Η οργάνωση του κράτους είχε χαρακτήρα θεοκρατικ *. 2.3 Η ιστορία Η προϊστορία. Η προέλευση των πρώτων κατοίκων της Αιγ πτου είναι άγνωστη και καµία ε- πιστηµονική απάντηση σε,τι αφορά την καταγωγή τους δεν είναι πειστική. Πρ κειται µάλλον για λαο ς διαφορετικής προέλευσης. Τα πρωιµ τερα δείγµατα οργανωµένης ζωής στην Αίγυπτο ανάγονται στα τέλη της 5ης χιλιετίας π.χ. Είναι οικισµοί νεολιθικο χαρακτήρα, των οποίων οι κάτοικοι ασχολήθηκαν µε την καλλιέργεια της Ξ λινα ταφικά οµοιώµατα. Τα έβαζαν στους τάφους για να διευκολ νουν τη µεταθανάτια ζωή του νεκρο. Οµοίωµα γεωργο που οργώνει (επάνω). Οµοίωµα σιταποθήκης (κάτω). Αναπαράσταση τοιχογραφίας που απεικονίζει εργασίες θερισµο. Απ τάφο της Θήβας. 23

3. Οι εργασίες για την κατασκευή της πυραµίδας του Χέοπος σο βασίλευε ο Ραµψίνιτος υ- πήρχε µεγάλη ευνοµία σ ολ κληρη την Αίγυπτο και µεγάλη ευηµερία. Μετά µως, πως µου είπαν οι ιερείς, ταν βασίλευε ο Χέοψ, τους προκάλεσε κάθε είδους δυστυχίες. Έκλεισε λους τους ναο ς κι έτσι εµπ δισε τους Αιγυπτίους να κάνουν τις θυσίες τους. Ύστερα έβαλε λους τους Αιγυπτίους να δουλε ουν γι αυτ ν. Άλλοι έσερναν ογκ λιθους απ τα λατοµεία που βρίσκονταν στο ρος Αράβιο µέχρι το Νείλο. Οι ογκ λιθοι µεταφέρονταν στον ποταµ πάνω σε βάρκες. Απ εκεί άλλοι τους παραλάµβαναν και τους έσερναν προς το Λιβυκ λεγ µενο ρος. Εργάζονταν εκατ χιλιάδες άνθρωποι σε βάρδιες, τρεις µήνες η καθεµιά. Χρειάστηκαν δέκα χρ νια σκληρής δουλειάς του λαο για να κατασκευαστεί ο δρ µος που πάνω του έσερναν τους ογκ λιθους, έργο που, κατά τη γνώµη µου, δεν είναι κατώτερο απ την πυραµίδα. (Το µήκος του δρ µου είναι πέντε στάδια, το πλάτος του δέκα οργιές, το ψος του, στο πιο ψηλ ση- µείο, οχτώ οργιές. Είναι κατασκευασµένος απ λαξευµένες πέτρες, µε α- νάγλυφες παραστάσεις ζώων). έκα χρ νια χρειάστηκαν για να γίνει η πυραµίδα και τα υπ γεια κτίσµατα που βρίσκονται στο λ φο που είναι η πυραµίδα, και που ο Χέοψ έκανε τον τάφο του ένα νησί, ανοίγοντας διώρυγα απ το Νείλο. Το χτίσιµο της πυραµίδας κράτησε είκοσι χρ νια. Έχει τετράγωνη βάση και κάθε πλευρά έχει µήκος οχτώ πλέθρα και ψος ίσο. Είναι απ λαξευµένες πέτρες άριστα συναρµολογηµένες. Κανένας ογκ λιθος δεν έχει µήκος λιγ τερο απ τράντα π δια. Ηρ δοτος, Β, 124 µετ. Αγγ. Βλάχου. 24 γης, το κυνήγι και το ψάρεµα. Την 4η χιλιετία π.χ. οι οικισµοί στην κοιλάδα του Νείλου πληθαίνουν, οι κάτοικοί τους γνωρίζουν τη χρήση των µετάλλων και καλλιεργο ν συστηµατικά τη γη. Ήταν χωρισµένοι σε φυλές που η καθεµιά έχει το δικ της ηγεµ να και προστάτη, ένα θεοποιηµένο ζώο, φυτ ή αντικείµενο. Οι συνεχείς συγκρο σεις ανάµεσα στις φυλές καταλήγουν στη συνένωσή τους σε δ ο βασίλεια, της Άνω και της Κάτω Αιγ πτου. Η περίοδος αυτή, που ονοµάζεται προδυναστική, τελειώνει περίπου στις αρχές της 3ης χιλιετίας π.χ., ταν ο ηγεµ νας της Άνω Αιγ πτου, γνωστ ς στην παράδοση µε το νοµα Μήνης, ένωσε τα δ ο βασίλεια σε ένα µε πρωτε ουσα τη Μέµφιδα, στο ν τιο άκρο του έλτα. Έκτοτε αρχίζει η ιστορία της αρχαίας Αιγ πτου, η οποία διακρίνεται σε τρεις µεγάλες περι δους, ενώ τριανταµία δυναστείες κυριάρχησαν µέχρι την κατάληψη της χώρας απ το Μ. Α- λέξανδρο. Το Αρχαίο Βασίλειο (περ. 3000-2000 π.χ.) µε πρωτε ουσα τη Μέµφιδα. Την περίοδο αυτή οι Αιγ πτιοι επεκτείνουν τις κατακτήσεις τους σε γειτονικές περιοχές µε στ χο την απ κτηση µετάλλων. Στα ν τια καταλαµβάνουν τη Νουβία (σηµ. Σουδάν), που είχε κοιτάσµατα χρυσο, και στα ανατολικά την πλο σια σε χαλκ χερσ νησο του Σινά. Την εποχή της ακµής του Αρχαίου Βασιλείου κατασκευάστηκαν µεγάλα οικοδοµήµατα, πως ναοί, ανάκτορα και οι µεγάλες πυραµίδες στη Γκίζα 3. Στο τέλος αυτής της περι δου ση- µειώθηκε κρίση που οφείλεται στην εξασθένιση της κεντρικής εξουσίας και στην α ξηση της δ ναµης ορισµένων τοπικών διοικητών. Θρησκευτικές έριδες αλλά και πολιτικές ταραχές είχαν ως αποτέλεσµα τη βελτίωση της ζωής των χωρικών και των ευγενών. Το Μέσο Βασίλειο (περ. 2000-1540 π.χ.) µε πρωτε ουσα τη Θήβα στην Άνω Αίγυπτο. Τους πρώτους αιώνες αυτής της περι δου το κράτος αναδιοργανώθηκε και επιχειρήθηκαν εκστρατείες στη Νουβία, τη Λιβ η και τη Συρία. Οι περισ- σ τεροι ηγεµ νες ήταν προικισµένοι µε διοικητικές ικαν τητες και είχαν ανοικτο ς πνευµατικο ς ορίζοντες. Ενέπνευσαν στους υπηκ ους τους την κατασκευή αρχιτεκτονικών και εγγειοβελτιωτικών έργων. Ακολο θησε, ωστ σο, µια µεταβατική περίοδος περίπου δ ο αιώνων, στη διάρκεια της οποίας η Αίγυπτος στο µεγαλ τερο µέρος της κατακτήθηκε απ έναν ασιατικ, νο- µαδικ λα, τους Υξώς. Η διακυβέρνησή τους, - πως φαίνεται, δεν στράφηκε εναντίον του αιγυπτιακο τρ που ζωής, καθώς δεν έκαναν καµία απ πειρα να εξαλείψουν τις θρησκευτικές δοξασίες και τις αιγυπτιακές παραδ σεις. Οι τελευταίοι ηγεµ νες των Υξώς επέβαλαν αυστηρή διακυβέρνηση αιγυπτιακο χαρακτήρα. Έφεραν το βασιλικ τίτλο της Άνω και Κάτω Αιγ πτου και ίσως ήρθαν σε επιµειξία µε τον αιγυπτιακ βασιλικ οίκο των Θηβών. Ανέπτυξαν καλές σχέσεις µε τους λαο ς της Μεσοποταµίας και τους Κρήτες. Πιθαν τατα, την εποχή αυτή οι Αιγ πτιοι γνώρισαν απ τους Υξώς το πολεµικ άρµα, - πως υποδεικν ει η ευρεία διάδοση και χρήση του κατά την επ µενη περίοδο. Το Νέο Βασίλειο (1540-1075 π.χ.) µε πρωτε ουσα τη Θήβα. Οι ηγεµ νες της Θήβας κατ ρθωσαν να εκδιώξουν τους Υξώς και ίδρυσαν Μερική άποψη του ναο του Άµµωνα- Ρα στο Λο ξορ (1417-1379 π.χ.) ισχυρές δυναστείες µε σηµαντικο ς φαραώ. Την περίοδο αυτή οι εξωτερικοί π λεµοι α ξησαν τον πλο το της Αιγ πτου. Στα χρ νια της βασιλείας εν ς ισχυρο φαραώ, του Το θµωσι Γ (15ος αι. π.χ.), η αιγυπτιακή κυριαρχία επεκτάθηκε προς βορρά στην Ασία µέχρι τη Συρία. Οι λαοί της Μεσοποταµίας και οι Χετταίοι έστελναν φ ρους υποτέλειας αναγνωρίζοντας την αιγυπτιακή κυριαρχία στη Συρία. Τα τελευταία χρ νια της βασιλείας του Το θµωσι Γ, οι Αιγ πτιοι επεξέτειναν τα σ νορά τους και προς τα ν τια. Η ανώτερη στρατιωτική οργάνωση και ο οπλισµ ς, που βασιζ ταν στη χρήση του αλ γου και στα πολεµικά άρµατα, επέβαλαν την ειρήνη στο ν το µε στ χο την προστασία των χρυσοφ ρων περιοχών. Το 14ο αι. π.χ., ο φαραώ Ακενατών θέλησε να προχωρήσει σε θρησκευτικές µεταρρυθ- µίσεις επιβάλλοντας το µονοθεϊσµ, τη λατρεία του θεο Ήλιου. Επρ κειτο µως για προσπάθεια που δεν έφερε αποτέλεσµα. Υπάρχουν µαρτυρίες τι οι απλοί άνθρωποι δεν είχαν εγκαταλείψει τις παλαιές θε τητες. Το 13ο αι. π.χ., κυβέρνησε ο Ραµσής Β, τον οποίο οι αιγυπτιολ γοι αποκάλεσαν Μέγα, δι τι στη διάρκεια της µακρ χρονης βασιλείας του σηµειώθηκε οι κοδοµική άνθη- 25

ση στο εσωτερικ και ισχυροποιήθηκε η αιγυπτιακή κυριαρχία στο εξωτερικ. Στην εποχή του οι επιφάνειες των τοίχων των ναών διακοσµο νται µε σκηνές µαχών δίνοντας την εντ πωση ε- ν ς φαραώ-πολεµιστή. Οι σ γχρονοι µως µελετητές είναι επιφυλακτικοί στην αξιολ γηση των κατορθωµάτων του. Τα περισσ τερα ανάγλυφα απεικονίζουν τη µάχη του Καντές που έγινε στην περιοχή της Συρίας. Οι αιγυπτιακές πηγές θεωρο ν τη µάχη ως αιγυπτιακή νίκη, στην πραγµατικ τητα µως ο συνασπισµ ς των Χετταίων µε άλλους λαο ς της Μεσοποταµίας αποδείχθηκε α- ποτελεσµατικ τερος. Τη λαµπρή αυτή περίοδο του Νέου Βασιλείου, οι Αιγ πτιοι εκτ ς απ τις κατακτήσεις, δηµιο ργησαν εµπορικές σχέσεις µε π λεις της Φοινίκης, µε την Κρήτη και τα νησιά του Αιγαίου. Το 12ο αι. π.χ. λαοί προερχ µενοι απ τα β ρεια, γνωστοί ως λαοί της θάλασσας, προκαλο ν αναταραχή µε τις επιδροµές τους στην ανατολική Μεσ γειο και αναγκάζουν τους Αιγυπτίους να ε- γκαταλείψουν τις ασιατικές τους κτήσεις. Τον Η θεά Άθωρ προστατε ει το φαραώ Σέθο Α. Απ τοιχογραφία του Νέου Βασι- παρακµή που οφείλεται εν µέρει στην προσπά- 11ο αι. π.χ. το Νέο Βασίλειο βρίσκεται πλέον σε λείου. (Παρίσι, Μουσείο Λο βρου) θεια ισχυρών ιερέων να επιβληθο ν στην εξουσία. Η ξένη κατάκτηση. Η περίοδος που ακολο θησε, µέχρι την κατάληψη της Αιγ πτου απ το Μ. Αλέξανδρο, ήταν µια µεταβατική φάση ξένης κατοχής µε αναλαµπές ισχυροποίησης του αιγυπτιακο κράτους. Απ τον 11ο αι. π.χ. µέχρι τον 7ο αι. π.χ. η Αίγυπτος παρακµάζει και βρίσκεται κάτω απ ξένη κυριαρχία. Στο πρώτο µισ του 7ου αι. π.χ. αποκτά την ανεξαρτησία της απ τους Ασσ ριους, ταν ο Ψαµµήτιχος κατορθώνει να γίνει φαραώ και κάνει πρωτε ουσα του κράτους τη Σάιδα στο έλτα. Τ τε αναπτ σσεται ιδιαίτερα το εµπ ριο µε τις ελληνικές π λεις και πολλοί Έλληνες µετ αναστε ουν στην Αίγυπτο. Την εποχή του διαδ χου του, φαραώ Νεκώ, τον 6ο αι. π.χ., πιθαν τατα οι Φοίνικες κατά παραγγελία του φαραώ έκαναν τον περ ίπλου της Α- φρικής. Την περίοδο αυτή της Σαϊτικής δυναστείας πολλοί Έλληνες χρησιµοποιήθηκαν ως µισθοφ φοι στους πολέµους που διεξήγαγαν οι φαραώ. Ο Άµασις, αν και ανέπτυξε εµπορικές σχέσεις µε ελληνικές π λεις, θέλοντας να εξασφαλίσει τη νοµιµοφροσ νη των Ελλήνων µισθοφ ρων, τους ενέταξε στη βασιλική σωµατοφυλακή. Ωστ σο, περι ρισε το ελληνικ εµπ ριο µέσα στην Αίγυπτο, επιτρέποντας τη διεξαγωγή του µ νο στη Σάιδα, τη Μέµφιδα και τη 26 Να κρατι, η οποία σταδιακά εξελίχθηκε στον κυρι τερο ελληνικ εµπορικ σταθµ στη Μεσ γειο. Ο Άµασις υποστήριξε τους Βαβυλώνιους, - ταν ηττήθηκαν απ τον Κ ρο Β, βασιλιά των Περσών (539 π.χ.). Τελικά η Αίγυπτος ενσωµατώθηκε στην περσική αυτοκρατορία, ταν ο γιος και διάδοχος του Κ ρου Β, ο Καµβ σης, αποµάκρυνε απ το θρ νο το γιο του Άµασι, Ψαµµήτιχο Γ (525 π.χ.). Έκτοτε οι Αιγ πτιοι πέρασαν στη διακυβέρνηση των Αχαιµενιδών Περσών βασιλέων. ταν ο Μ. Αλέξανδρος νίκησε τους Πέρσες στην Ισσ (333 π.χ.), προέλασε µέχρι την Αίγυπτο, που έγινε δεκτ ς ως απελευθερωτής απ τον περσικ ζυγ. Ανακηρ χθηκε φαραώ στη Μέµφιδα (332 π.χ.) και προσφωνήθηκε γιος του Άµµωνα- ία απ τους ιερείς του θεο. 2.4 Ο πολιτισµ ς Τµήµα του καταλ γου των βασιλέων της Αιγ πτου. Είχε χαραχτεί µε ιερογλυφικά στο να του Ραµσή Β. Η θρησκεία. Απ την αρχή της αιγυπτιακής ι- στορίας, ταν ακ µα δεν υπήρχε ενιαίο κράτος, η κάθε π λη είχε το δικ της θε -προστάτη. Η πολυθε α µως χαρακτήριζε τους Αιγ πτιους και στις υπ λοιπες περι δους της ιστορικής τους πορείας. Παρουσίαζαν τους θεο ς τους µε ανθρώπινο σώµα και κεφάλι κάποιου ζώου. Ο µεγαλ τερος θε ς ήταν ο Ρα, ο θε ς Ήλιος, τον οποίο εκπροσωπο σε ο φαραώ στη γη. Οι δηµοφιλέστεροι θεοί ήταν η Ίσις, ο σιρις και ο Ώρος. Ο φαραώ Αµένοφις, ο επονοµαζ µενος και Ακενατών, προσπάθησε να εξαλείψει την πολυθε α. Στράφηκε εναντίον των ιερέων και της λατρείας του Άµµωνος, προστάτη-θεο της Θήβας. Η προσπάθειά του να επιβάλει τη λατρεία του Ρα, του θεο Άγαλµα γραφέα της εποχής Ήλιου, ως µοναδικο θεο, συνάντησε την αντίδραση του ιερατείου και κατέληξε σε αποτυχία. (Παρίσι, Μουσείο Λο βρου) του Αρχαίου Βασιλείου Ο κοπιώδης τρ πος ζωής των Αιγυπτίων και οι κακουχίες είχαν δηµιουργήσει τη βαθιά πίστη τι η ζωή σ υνεχίζεται και µετά το θάνατο, εάν δεν καταστρεφ ταν το σώµα του νεκρο. Εξαιτίας του φ βου αυτο που σφράγισε τον πολιτισµ τους, οι Αιγ πτιοι ταρίχευαν τους νεκρο ς και τους έθαβαν σε ταφικά µνηµεία µαζί µε λα τα σκε η που τους ή- ταν αναγκαία για τη µεταθανάτια ζωή. Η αντίληψη αυτή που ήταν διαδεδο- 27

4. Η εφε ρεση της γραφής σ µφωνα µε τις αιγυπτιακές παραδ σεις Σωκράτης. Λοιπ ν άκουσα τι στα µέρη της Να κρατης της Αιγ πτου ήταν ένας απ τους παλαιο ς θεο ς που λάτρευαν εκεί και είχε για πουλί ιερ, αυτ που τ ονοµάζουν ί- βη το νοµα του ίδιου του θεο είναι Θεο θ. Αυτ ς βρήκε πρώτος τους α- ριθµο ς και την αριθµητική και τη γεωµετρία και την αστρονοµία, κι α- κ µα το τάβλι και τα ζάρια, και µάλιστα τα γράµµατα. Τ τε βασιλέας - λης της Αιγ πτου ήταν ο Θαµο ς που κατοικο σε τη µεγάλη π λη στο επάνω µέρος του τ που, που οι Έλληνες την ονοµάζουν Θήβα της Αιγ πτου και το θε της Άµµωνα. Σ αυτ ν το βασιλέα ήρθε ο Θεο θ να δείξει τις εφευρέσεις του και του είπε πως πρέπει να διαδοθο ν στους άλλους Αιγυπτίους. Αλλά εκείνος ρώτησε ποια ήταν η ωφέλεια της καθε- µιάς, και καθώς άκουγε την απάντηση, ανάλογα που του φαίνονταν σωστά ή µη σωστά τα λεγ µενα, π τε τα έψεγε και π τε τα επαινο σε. Λένε - τι πολλά είπε για την κάθε τέχνη ο Θαµο ς στον Θεο θ π τε προς έπαινο π τε προς ψ γο θα πολυλογο σαµε αν το επαναλαµβάναµε. ταν µως ήρθαν στα γράµµατα, «Το τη η εφε ρεση, ω Βασιλέα», είπε ο Θεο θ, «θα κάµει τους Αιγ πτιους πιο σοφο ς και ικανο ς στη µνήµη βρέθηκε το φάρµακο της µνήµης και της σοφίας». Ο βασιλέας µως αποκρίθηκε: «Ω εφευρετικ τατε Θεο θ, άλλος είναι άξιος να γεννά τις τέχνες και άλλος είναι άξιος να κρίνει π ση βλάβη και π ση ωφέλεια θα φέρουν σ αυτο ς που θα τις χρησιµοποιήσουν. Να, τώρα, εσ που είσαι ο πατέρας των γραµµάτων...... 28 Πλάτων, Φαίδρος, 274 µετ. Γ. Σεφέρης, εκδ. Λέσχη 1980. µένη σε λα τα κοινωνικά στρώµατα συµπεριλαµβανοµένου και του φαραώ, οδήγησε στην κατασκευή µεγάλων ταφικών µνηµείων µε εξαίρετη διακ σµηση, τα οποία περιείχαν αφάνταστα πλο τη. Τα πολ τιµα σκε η και ο πολυτελής στολισµ ς των νεκρών φαραώ και ευγενών έγιναν η αφορµή για συστηµατική τυµβωρυχία ήδη απ την αρχαι τητα. Η γραφή. Καθοριστική για τη γνώση της ιστορίας της Αιγ πτου ήταν η αποκρυπτογράφηση των ιερογλυφικών, δηλαδή των χαρακτήρωνσυµβ λων που χρησιµοποιο σαν απ την 4η χιλιετία π.χ. οι κάτοικοι της χώρας στη γραφή. Η επιν ηση και η χρησιµοποίηση της γραφής είναι χωρίς αµφιβολία ένα απ τα στοιχεία που δηλώνουν το πολιτιστικ τους επίπεδο 4. Η δυσκολία στην απ δοση και την εκµάθηση της ιερογλυφικής γραφής προϋπέθετε ειδίκευση και συνεχή ε- νασχ ληση. Ένας απλ ς πολίτης στη διάρκεια του Νέου Βασιλείου είχε τη δυνατ τητα να εκπαιδευτεί ως γραφέας και να ακολουθήσει σταδιοδροµία δηµοσίου υπαλλήλου, γεγον ς που του προσέδιδε κ ρος 5. Οι γραφείς κατέγραψαν σε παπ ρους τα έργα και τη δράση των φαραώ, ενώ τοίχοι πολλών µνηµείων, ναών και τάφων, ή- ταν καλυµµένοι απ ιερογλυφικά που σχεδίασαν ειδικευµένοι τεχνίτες µε την καθοδήγηση των γραφέων. Η αποκρυπτογράφησή τους οφείλεται στο Γάλλο αιγυπτιολ γο J. Champollion, ο οποίος το 1822 διάβασε το κείµενο µιας τρίγλωσσης επιγραφής, που ήταν χαραγµένο σε στήλη µε ιερογλυφικά, µε απλοποιηµένα ιερογλυφικά της ελληνιστικής περι δου και µε ελληνικά στοιχεία. Η στήλη της Ροζέτας, πως είναι γνωστή απ το νοµα της π λης που αποκαλ φθηκε, είχε χαραγµένο ένα κείµενο που υµνο σε τον Πτολεµαίο Ε, βασιλιά της Αιγ πτου. Τα γράµµατα. Τα περισσ τερα αιγυπτιακά κείµενα αναφέρονται στη δράση και τα κατορθώµατα των φαραώ τα κείµενα λογοτεχνικο περιεχοµένου είναι ελάχιστα εξαιτίας ίσως της δυσκολίας της γραφής, που δεν άφησε το περιθώριο να εκφραστο ν γραπτώς πολλοί άνθρωποι. σα διατηρήθηκαν είναι ποιήµατα θρησκευ- 5. Ένας γραφέας µιλά για τα πλεονεκτήµατα του επαγγέλµατ ς του τικο και λυρικο περιεχοµένου αλλά και λαϊκές διηγήσεις. Μου λένε τι εγκατέλειψες το γράψιµο και άρχισες τις διασκεδάσεις, τι προτιµάς να δουλε εις στα Οι επιστήµες. Η παρακολο θηση των πληµ- µυρών του Νείλου και της κίνησης των αστέρων χωράφια και γ ρισες την πλάτη σου έδωσε την ευκαιρία ανάπτυξης εµπειρικών α- στα γράµµατα. ε θυµάσαι την κατάσταση του καλλιεργητή που αντιµε- στρονοµικών γνώσεων, πως είναι η καθιέρωση του ηµερολογίου των 365 ηµερών, ο χωρισµ ς τωπίζει την καταγραφή του φ ρου της σοδειάς, ταν το φίδι έχει πάρει του έτους σε µήνες και εβδοµάδες αλλά και ο το µισ σιτάρι και ο ιπποπ ταµος έχει προσδιορισµ ς της ώρας βάσει της ηλιακής καταβροχθίσει το υπ λοιπο; Τα ποντίκια αφθονο ν στα χωράφια. Οι α- σκιάς. Η ανάγκη µέτρησης των καλλιεργήσιµων ε- κρίδες έρχονται. Τα β δια καταβροχθίζουν. Τα σπουργίτια φέρνουν κα- κτάσεων γης που χάνονταν λ γω των πληµµυρών συνέβαλε στην ανάπτυξη της πρακτικής γεωµετρίας. Φαίνεται µως τι οι µαθηµατικές ταστροφή στον καλλιεργητή.,τι α- ποµένει τελικά στο αλώνι το αρπάζουν οι κλέφτες. Το ζευγάρι τα β δια γνώσεις ήταν περισσ τερο εξελιγµένες, πως πέθαναν, ενώ ργωναν και αλώνιζαν. τουλάχιστον µπορο µε να εικάσουµε απ την Και τώρα έρχεται ο γραφέας στην - κατασκευή των πυραµίδων. χθη του ποταµο για να καθορίσει το Η ταρίχευση των νεκρών βοήθησε στην απ κτηση γνώσεων ανατοµίας και ιατρικής. Απ κεί- τάνε ξ λα και οι Νο βιοι ραβδιά απ φ ρο της σοδειάς. Οι επιστάτες κρα- φοίνικα και λένε «φέρτε το σιτάρι», µενα παπ ρων που έχουν διασωθεί, διαβάζουµε αν και δεν υπάρχει καθ λου. έρνουν τον καλλιεργητή, τον δένουν και για διαγνώσεις που έκαναν και τρ πους θεραπείας που εφάρµοζαν. Η φήµη των γιατρών της Αιγ πτου ήταν µεγάλη και διαδεδοµένη ακ µα και προς τα κάτω. Έδεσαν τη γυναίκα τον πετάνε στο πηγάδι µε το κεφάλι στον ελληνικ κ σµο. του µπροστά του, τα παιδιά του είναι Οι τέχνες. Η αρχιτεκτονική, η γλυπτική αλλά στα δεσµά. Οι γείτονες τους παρατάνε και φε γουν. Έτσι το σιτάρι τους και η ζωγραφική στην Αίγυπτο βρίσκονταν στην χάνεται. µως ο γραφέας είναι πάνω υπηρεσία των φαραώ. Σκοπ ς των καλλιτεχνών απ λους. Αυτ ς που δουλε ει στο ήταν να προβάλουν τη ζωή και τη δράση των φαραώ. Τα καλλιτεχνικά επιτε γµατα, µνηµειακο * πληρώσει χρέη. Πρ σεξέ το καλά. γράψιµο δε φορολογείται, δεν έχει να χαρακτήρα, επιβάλλονταν µε τις διαστάσεις τους. A. Gardiner, Η Αίγυπτος των Φαραώ, µετ.. Παυλάκης, Οι αχανείς επίπεδες επιφάνειες της αιγυπτιακής γης, σε συνδυασµ µε την ανάγκη των ηγεµ νων εκδ. Φ ρµιγξ, 1996, σ. 48-49. να επιβληθο ν µέσω των έργων τους, οδήγησαν στην κατασκευή µνηµείων που επιβάλλονταν µε τον γκο. Οι πυραµίδες του Χέοπος, του Χεφρήνος και του Μυκερίνου στη Γκίζα, οι µεγάλοι ναοί στο Λο ξορ και το Καρνάκ µε το πλήθος των κι νων που στήριζαν περιστ λια και υπ στυλες αίθουσες είναι ενδ εικτικά δείγµατα της αρχιτεκτονικής. Οι επιφάνειες των περισσ τερων ναών αλλά και των νεκρικών θαλάµων των τάφων ήταν γεµάτες µε παραστάσεις ζωγραφιστές ή α- 29

νάγλυφες που εξιστορο σαν τη δράση των φαραώ αλλά και πτυχές της καθηµερινής ζωής. Ε- κτ ς απ τα µεγάλα σε διαστάσεις αγάλµατα που διακοσµο σαν ναο ς και ταφικά µνηµεία, κατασκευάστηκαν και µικρ τερα απ ξ λο ή πέτρα, πραγµατικά κοµψοτεχνήµατα. Πολλά έργα µικροτεχνίας κατασκευασµένα απ µέταλλα, πολ τιµους ή ηµιπολ τιµους λίθους συµπληρώνουν τις γνώσεις µας για τις καλλιτεχνικές επιλογές και τα επιτε γµατα των Αιγυπτίων. Κοσµήµατα απ χρυσ, ήλεκτρο* και πολ τιµους λίθους της εποχής του Μέσου Βασιλ είου. ÛÎ ÛÂÈ - Ú ÛÙËÚÈfiÙËÙÂ 1. Να προσδιορίσετε τη σηµασία του γεωγραφικο παράγοντα στη διαµ ρφωση και στην εξέλιξη του αιγυπτιακο πολιτισµο. 2. Η προσεκτική παρατήρηση των εικ νων της σ. 23 σε ποια συµπεράσµατα σας ο- δηγεί σον αφορά τις ασχολίες και την καθηµερινή ζωή των κατοίκων της αρχαίας Αιγ πτου; 3. Ποια είναι η σηµασία της επιν ησης και της χρήσης γραφής α π τους Αιγ πτιους; (Να λάβετε υπ ψη σας και το παράθεµα 4). 4. Πώς κρίνετε την προσπάθεια του Αµένοφι (Ακενατών) για την εξάλειψη της πολυθε ας; Ποιες αλλαγές θα µπορο σε να επιφέρει µια τέτοια µεταρρ θ µιση και γιατί δεν τελεσφ ρησε; 5. Να συγκρίνετε τον τρ πο πολιτικής οργάνωσης των λαών της Μεσοποταµίας µε αυτ ν των Αιγυπτίων. 30