το φαινόμενο των αστέγων στην Αθήνα της κρίσης_

Ε.Μ.Π. Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Αρχιτεκτονική Σχεδιασμός του Χώρου Κατεύθυνση: Πολεοδομία Χωροταξία ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΕΣ ΔΥΝΑΜΙΚΕΣ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ Διδάσκοντες: Σοφία Αυγερινού-Κολώνια, Πολυξένη Ηλιοπούλου, Ελένη Χανιώτου, Νίκος Μπελαβίλας, Ειρήνη Κλαμπατσέα το φαινόμενο των αστέγων στην Αθήνα της κρίσης_ Αναστασία Βλάση Αθήνα, Φεβρουάριος 2013

περιεχόμενα_ 1_ εισαγωγικά 1.1_ διατύπωση του προβλήματος 1.2_ υπόθεση εργασίας 1.3_ μεθοδολογική προσέγγιση 2_ θεωρητικό και ερευνητικό πλαίσιο 2.1_ κοινωνικός αποκλεισμός: ορισμοί και πλαίσιο αναφοράς 2.2_ ορισμός του φαινόμενου, εννοιολογικές κατηγορίες συμφώνα με την ευρωπαϊκή τυπολογία 2.3_ κοινωνικές κατηγορίες και ομάδες που συγκροτούν το φαινόμενο 2.4_ αιτίες και παράγοντες που συντελούν στην όξυνση του φαινομένου 2.4.1_ κρατικές στεγαστικές πολιτικές 2.4.2_ η συνθήκη της επισφάλειας και η κρίση της κατοικίας 3_ απόπειρα αποτύπωσης της έλλειψης κατοικίας στο κέντρο της Αθήνας 4_ συμπεράσματα προς συζήτηση _βιβλιογραφία _παράρτημα _χάρτες σελίδα 2

1_ εισαγωγικά 1.1_ διατύπωση προβλήματος Αφορμή και κατευθύνσεις για το θέμα την παρούσας εργασίας αποτελούν τρεις βασικές παρατηρήσεις σε σχέση με το ζήτημα των αστέγων στην Ελλάδα και ιδιαίτερα στη σημερινή συγκυρία. Η πρώτη είναι η πρωτοφανής και προφανής σε όλους ένταση του φαινομένου τα τελευταία, τουλάχιστον, δύο χρόνια, η οποία προχωράει παράλληλα και με το βάθεμα της οικονομικής κρίση στη χώρα. Σε δεύτερο επίπεδο, παρατηρούμε μια ποιοτική μεταβολή των κοινωνικών χαρακτηριστικών του άστεγου πληθυσμού. Από την στερεότυπη εικόνα του κλοσάρ που περιφέρονταν στους δρόμους της πόλης, κατευθυνόμαστε προς το πρότυπο του νεοάστεγου, ενός όρου που χαρακτηρίζει τη σύγχρονη ταυτότητα του φαινομένου. Και τέλος δεν μπορούμε παρά να διαπιστώσουμε το γεγονός πως το ζήτημα της έλλειψης στέγης εντοπίζεται ποσοτικά και ποιοτικά πολύ πιο οξυμένο στην Αττική και ιδιαίτερα στο κέντρο της Αθήνας. 1.2_ υπόθεση εργασίας Σε μια προσπάθεια ερμηνείας των παραπάνω διαπιστώσεων, η μελέτη αυτή προσπαθεί να αναδείξει τις ποιότητες και τα χαρακτηριστικά των περιοχών της Αθήνας που προσελκύουν το φαινόμενο αυτό, αλλά και να τα συσχετίσει με την κοινωνική ταυτότητα του άστεγου πληθυσμού. Πιο συγκεκριμένα προκύπτουν τα παρακάτω ερευνητικά ερωτήματα: _ ποιοι είναι οι χώροι/περιοχές όπου παρατηρείται ένταση του φαινομένου _ ποιες ανάγκες των αστέγων ικανοποιούνται στους χώρους/περιοχές όπου παραμένουν _ ποια η σχέση του τόπου παραμονής/εγκατάστασης των αστέγων με τον τόπο εργασίας ή διημέρευσής τους _ ποιες οι ποιοτικές διαφοροποιήσεις των χώρων αυτών, σε σχέση με το χρόνο παραμονής των αστέγων σε συνθήκες έλλειψης στέγης ή επιμέρους κοινωνικές/φυλετικές ομαδοποιήσεις σελίδα 3

1.3_ μεθοδολογική προσέγγιση Κατά την προσπάθεια διερεύνησης των παραπάνω ερωτημάτων, διαπιστώθηκαν συγκεκριμένα εμπόδια που δυσχέραιναν τη σχετική επιστημονική έρευνα. Τόσο η απουσία επίσημης καταγραφής στην Ελλάδα, μαζί με την απουσία ενός ενιαίου κοινά αποδεκτού ορισμού του φαινομένου, όσο και η έλλειψη επαρκών και ακριβών χωρικών δεδομένων από τους φορείς που πραγματεύονται το ζήτημα, κατέστησαν δύσκολη και επισφαλή την χαρτογράφηση των περιοχών παραμονής και εγκατάστασης του άστεγου πληθυσμού. Σε αυτό το πλαίσιο επιχειρήθηκε αρχικά ο καθορισμός ενός πλαισίου αναφοράς του κοινωνικού αποκλεισμού, στο σύνολο του, ως αποκλεισμό από τους κοινωνικούς πόρους και στη συνέχεια η προσέγγιση του αποκλεισμού από την κατοικία, πιο συγκεκριμένα, και οι εννοιολογικές κατηγορίες συνθηκών που αυτή περιλαμβάνει. Οι κοινωνικές προϋποθέσεις του ζητήματος θα στοιχειοθετηθούν κυρίως με βάση των ερευνών που έχει διεξάγει η Μ.Κ.Ο. «Κλίμακα», σε σχέση με τα κοινωνικά χαρακτηριστικά του άστεγου πληθυσμού στην Αθήνα το 2010 και το 2011. Τέλος, με στόχο να ξεπεραστούν οι παραπάνω περιορισμοί που αναφέρθηκαν, η υπόθεση εργασίας θα υποστηριχθεί: _από έρευνες φορέων και ευρήματά τους από street work που πραγματοποιούν. _με τον εντοπισμό χωρικών δεδομένων που κρίνεται πως ενθαρρύνουν την παραμονή ή εγκατάσταση των αστέγων στις γύρω περιοχές _από επιτόπιες δημοσιογραφικές καταγραφές, μετά από αξιολόγηση της αξιοπιστίας τους. Πρέπει να επισημάνουμε, πως οι πληροφορίες αυτές αναδεικνύουν περισσότερο πιθανές τάσεις που μπορούν να καταγραφούν, παρά συνιστούν ακριβή χωρικά δεδομένα σελίδα 4

2_ θεωρητικό και ερευνητικό πλαίσιο 2.1_ κοινωνικός αποκλεισμός: ορισμοί και πλαίσιο αναφοράς Προσπαθώντας να ορίσουμε και να εξετάσουμε τον κοινωνικό αποκλεισμό ως φαινόμενο, υποχρεωνόμαστε να διευκρινίσουμε το θεωρητικό πλαίσιο αναφοράς μας, καθώς ο όρος αυτός μπορεί να έχει διαφορετικό περιεχόμενο για διαφορετικές επιστημονικές προσεγγίσεις. Η επιλογή αυτή, ωστόσο, δεν είναι τόσο απλή, ιδιαίτερα από τη στιγμή που ο όρος εξετάστηκε από τους κοινωνικούς επιστήμονες, αφού είχε αρχίσει ήδη να χρησιμοποιείται ευρέως τόσο στην καθημερινή γλώσσα, όσο και στο δημοσιογραφικό και πολιτικό λόγο. Στον καθημερινό λόγο ως κοινωνικός αποκλεισμός χαρακτηρίζεται η κατάσταση διαβίωσης σε συνθήκες ανέχειας. Η συνθήκη, ως αποτέλεσμα, είναι αυτή που παρέχει το ενοποιητικό στοιχείο και όχι η αιτία. Άλλωστε είναι χαρακτηριστικό πως ο όρος συχνά ταυτίζεται με τη φτώχεια, όπως η ανεργία αντίστοιχα μετονομάζεται σε αποκλεισμό από την αγορά εργασίας. O Strobel (1996: 174) σημειώνει σχετικά: «H επιτυχία του όρου κοινωνικός αποκλεισμός πιθανόν να οφείλεται εν μέρει στο γεγονός ότι έχει υποστεί μια αλλαγή στη σημασία του και έχει μετατραπεί σε ευφημισμό. Ενώ αρχικά αναφερόταν στην πράξη της απόρριψης κάποιου από μια ομάδα, από ένα θεσμό ή από ένα κοινωνικό χώρο (ή της απαγόρευσης να συμμετέχει σε αυτά), τώρα αναφέρεται στο αποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας, στην κατάσταση αυτών που αποκλείονται, χωρίς ένδειξη σχετικά με το από πού αποκλείονται και ποιός τους αποκλείει». Αν επιχειρήσουμε, λοιπόν, να προσεγγίσουμε το φαινόμενο ως διαδικασία, θα πρέπει να προσδιορίσουμε το φορέα και το υποκείμενο του αποκλεισμού. Επιπλέον μένει να δούμε το κοινό στοιχείο που διαπερνά τους πόρους που στερούνται οι κοινωνικά αποκλεισμένοι, το γεγονός ότι συνιστούν δημόσια κοινωνικά αγαθά (Τσιάκαλος, 1998). Με αυτήν την έννοια, ο κοινωνικός αποκλεισμός μπορεί να εκφραστεί ως αποκλεισμός από την εκπαίδευση, το σύστημα υγειονομικής περίθαλψης και, στην περίπτωσή μας, την κατοικία, η έλλειψη των οποίων μπορεί να οδηγήσει στην οικονομική ανέχεια ή περιθωριοποίηση. Η προσέγγιση αυτή χαρακτηρίζει τόσο μια συνθήκη, όσο και την ίδια τη διαδικασία. Θεμελιώνεται με αναφορά στα κοινωνικά δικαιώματα, στοιχείο που απουσιάζει στο επίπεδο του κυριάρχου λόγου αναφορικά με το φαινόμενο. Κυρίως, όμως, οφείλει να συνδέσει την επίκαιρη κοινωνική θέση του σελίδα 5

ατόμου (φτώχεια, ανεργία) με την ταξική του κατάσταση (Αλεξίου, 1999), αναγνωρίζοντας το εύρος των μηχανισμών που παρεμβάλλονται ανάμεσά τους. Τέλος, το ίδιο το κοινωνικό περιθώριο λειτουργεί ως κοινωνική κατασκευή (ο.π.), δημιουργώντας έτσι ένα φαύλο κύκλο που το αναπαράγει. Η έξοδος από αυτό, η δυνατότητα για κοινωνική ενσωμάτωση, προϋποθέτει, τόσο την ικανότητα του ατόμου να εργαστεί, να ενταχθεί στην παραγωγική διαδικασία, όσο και την εναρμόνισή του με το πρότυπο της κοινωνικά αποδεκτής συμπεριφοράς. σελίδα 6

2.2_ ορισμός του φαινόμενου, εννοιολογικές κατηγορίες συμφώνα με την ευρωπαϊκή τυπολογία Η διερεύνηση του εννοιολογικού περιεχομένου της έλλειψης κατοικίας αποτελεί προϋπόθεση για να κατανοήσουμε τελικά το ποίοι είναι οι άστεγοι. Ο αποκλεισμός από την κατοικία συνιστά την πιο κρίσιμη έκφραση κοινωνικού αποκλεισμού, καθώς οι συνθήκες διαβίωσης που αυτή συνεπάγεται δεν μπορούν παρά να οδηγήσουν στον αποκλεισμό από την εκπαίδευση και την εργασία. Οι άστεγοι, ως πληθυσμός, χαρακτηρίζονται από ετερογένεια ως προς τις συνθήκες διαβίωσης και το διάστημα εκτός στέγης. Έτσι η παρακολούθησή τους καθίσταται εξαιρετικά δύσκολη λόγω της μεταβατικής τους κατάστασης και της έλλειψης μόνιμης έδρας. Η κοινωνική απομόνωση και διατήρηση της ανωνυμίας κάνει την έρευνα ακόμη πιο δύσκολη. Η κατάρτιση σχετικών κοινωνικών και οικονομικών στατιστικών αποτελεί εργαλείο - σίγουρα, όμως, όχι ικανό- για την όποια προσπάθεια συγκρότησης ενός πλαισίου σχεδιασμού για την αντιμετώπιση των στεγαστικών ζητημάτων. Ωστόσο, η έλλειψη ενός ενιαίου κοινά αποδεκτού ορισμού για το ποιοι είναι άστεγοι δυσχεραίνει περαιτέρω την επιστημονική διαπραγμάτευση του ζητήματος. Αξίζει να σημειωθεί πως τα χαρακτηριστικά του εν λόγω πληθυσμού διαφέρουν ακόμα και μεταξύ των χωρών εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Στην Ελλάδα δεν υπάρχει επίσημος προσδιορισμός του φαινόμενου των αστέγων. Οι δημόσιες κοινωνικές υπηρεσίες περιορίζονται στο στερεότυπο ενός ατόμου που ζει στους δρόμους σε κατάσταση πλήρους αθλιότητας. Οι επιστημονικοί φορείς και οργανώσεις -κυρίως Μ.Κ.Ο.- που ασχολούνται με πρόβλημα δίνουν πιο λεπτομερείς και ευρύτερους προσδιορισμούς, οι οποίοι συμπεριλαμβάνουν και τα άτομα που ζουν σε επισφαλείς συνθήκες στέγασης ή σε ανεπαρκή καταλύματα. Η FEANTSA (European Federation of National Organization working with the Homeless) έχει αναπτύξει μια τυπολογία για την έλλειψη στέγης και τον αποκλεισμό από την κατοικία, που ονομάζεται ETHOS (European Typology of Homelessness and Housing Exclusion). Η τυπολογία αυτή ξεκινάει από την παραδοχή τριών διαστάσεων που συνιστούν την έννοια της «στέγης», η έλλειψη των οποίων περιγράφει, αντίστοιχα, την έλλειψή της: σελίδα 7

_ Το να έχει κάποιος σπίτι σημαίνει ότι έχει ένα κατάλληλο οίκημα (ή χώρο), στο οποίο το άτομο και η οικογένειά του έχουν την αποκλειστική κυριότητα (φυσική διάσταση) _ Το να είναι κανείς σε θέση να διαθέτει προσωπικό χώρο και να απολαμβάνει τις κοινωνικές του σχέσεις (κοινωνική διάσταση) _ Το να έχει κανείς έναν νόμιμο τίτλο για την ιδιοκτησία ενός χώρου (νομική διάσταση) Αυτή η ανάλυση καταλήγει στις τέσσερις βασικές κατηγοριοποιήσεις οι οποίες και υποδηλώνουν την έλλειψη στέγης (παράρτημα: ETHOS) 1_ Άστεγοι (χωρίς κανενός είδους καταφύγιο, που κοιμούνται στο δρόμο) Αυτή η ομάδα περιλαμβάνει ανθρώπους οι οποίοι ζουν στους δρόμους, χωρίς πρόσβαση σε κανενός είδους κατοικία και ανθρώπους που περιστασιακά μένουν για μια νύχτα σε φθηνά ξενοδοχεία. Δεν υπάρχουν καθόλου στατιστικά δεδομένα, καθώς ο μεγάλος αριθμός παράνομων μεταναστών που εισήλθαν στη χώρα καθιστά αδύνατη την καταγραφή αυτής της ομάδας. 2_ Άτομα που στερούνται κατοικίας (που έχουν ένα μέρος να κοιμηθούν, αλλά είναι προσωρινά σε ιδρύματα ή ξενώνες αστέγων) Η δεύτερη μεγάλη ομάδα αστέγων περιλαμβάνει ανθρώπους που απευθύνονται σε συγκεκριμένες υπηρεσίες (για παράδειγμα πρόσφατα αποφυλακισμένοι, διαμένοντες σε ξενώνες, θύματα ενδοοικογενειακής βίας). Σε αυτή την ομάδα θα μπορούσε κανείς να έχει επαρκή δεδομένα, με την προϋπόθεση ότι θα λειτουργούσε ένα ενοποιημένο σύστημα για την καταγραφή των περιπτώσεων. 3_ Άτομα που ζουν σε επισφαλείς συνθήκες στέγασης (απειλούμενοι με σοβαρό αποκλεισμό εξαιτίας επισφαλούς μίσθωσης, έξωσης, οικογενειακής βίας) Δεν υπάρχουν δεδομένα που να αφορούν ανθρώπους που ζουν σε επισφαλή κατοικία ή που ζουν υπό την απειλή της έξωσης ή οποιουδήποτε άλλου κινδύνου. Ωστόσο, χρησιμοποιώντας τα δεδομένα της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας σχετικά με το εισόδημα και την οικονομική ανασφάλεια ανάλογα με το είδος του νοικοκυριού και το ιδιοκτησιακό καθεστώς της κατοικίας, κάποιος μπορεί να εξάγει χρήσιμα συμπεράσματα. σελίδα 8

4_ άτομα που διαβιούν σε ανεπαρκή-ακατάλληλα καταλύματα (σε τροχόσπιτα σε παράνομους χώρους κατασκήνωσης, σε ακατάλληλα καταλύματα, σε ακραίες συνθήκες συνωστισμού) Στην ομάδα αυτή δεν υπάρχουν δεδομένα ούτε σχετικά με τους ανθρώπους που ζουν σε ακατάλληλα καταλύματα ούτε σχετικά με την κατάσταση που βρίσκονται τα ίδια τα καταλύματα. (MPHASIS, 2009) σελίδα 9

2.3_ κοινωνικές κατηγορίες και ομάδες που συγκροτούν το φαινόμενο Προχωρώντας από το εννοιολογικό περιεχόμενο του ορισμού στην κοινωνική ταυτότητα του πληθυσμού που αφορά, διαπιστώνουμε μια χρονική τομή που πραγματοποιείται στα πλαίσια της ελληνικής κοινωνίας. Το φαινόμενο της έλλειψης κατοικίας θεωρείται σχετικά πρόσφατο στην Ελλάδα, συγκριτικά με άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Σε παγκόσμιο επίπεδο, ο αριθμός των αστέγων άρχισε να αυξάνεται σημαντικά τη δεκαετία του 80. Στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια ο ρυθμός αύξησης των αστέγων τείνει να προσεγγίσει πλέον τον αντίστοιχο ευρωπαϊκό. Στις αρχές της δεκαετίας του 90, το φαινόμενο συνδέθηκε με τη μετανάστευση, εφόσον τα αυξανόμενα στεγαστικά προβλήματα στα αστικά κέντρα συνέπεσαν με την εισροή μεταναστών και αιτούντων άσυλο, οι οποίοι προέρχονταν, κυρίως, από την Αλβανία και τις χώρες της πρώην ΕΣΣΔ και κάποιες αφρικανικές χώρες, όπως το Σουδάν και η Νιγηρία (Alamanou et al, 2011). Ωστόσο, ήδη πριν από το ξέσπασμα της κρίσης το 2008, έγινε σαφές πως παρά το γεγονός ότι τα προβλήματα στέγασης των νεοαφιχθέντων μεταναστών ταυτίζονται εν πολλοίς με αυτά των αστέγων, το φαινόμενο εντείνεται και ανάμεσα στους ντόπιους κατοίκους. Όπως διαπιστώσαμε και παραπάνω, ο πληθυσμός των αστέγων ποικίλει ενώ, ακόμα και στη χώρα μας, η έλλειψη στέγης συγκροτεί ένα φαινόμενο με πολλές όψεις και εκδοχές. Ο ορισμός του αποτελεί ομπρέλα για διαφορετικές κοινωνικές ομάδες που καταλήγουν να διαβιούν υπό αυτές τις συνθήκες για διαφορετικούς λόγους. Σύμφωνα με τις διεθνής παρατηρήσεις, ο άστεγος πληθυσμός προέρχεται κυρίαρχα από τις παρακάτω ευαίσθητες ομάδες (MPHASIS, 2009): _ εθισμένοι στα ναρκωτικά και το αλκοόλ _ μονογονεϊκές οικογένειες _ ψυχικά άρρωστοι _ μετανάστες _ παραβατικοί νέοι _ θύματα σωματικής ή σεξουαλικής κακοποίησης _ άτομα με πολύ χαμηλό κοινωνικό-οικονομικό επίπεδο διαβίωσης Η επιστημονική παρατήρηση αναδεικνύει το γεγονός πως η ζωή στο δρόμο δεν αποτελεί εκούσια επιλογή, μια αντίληψη που ακολουθεί την έκφραση του φαινομένου, σελίδα 10

έστω και μειοψηφικά. Είναι, αντίθετα, η πιο οδυνηρή αποτύπωση των κοινωνικών αντιθέσεων, εκεί όπου αυτές οξύνονται με τον πιο έντονο τρόπο. Η σημερινή συνθήκη της κρίσης επιβάλει την ανάγκη να επαναπροσδιορίσουμε την κοινωνική ταυτότητα των ατόμων που στερούνται την κατοικία, καθώς η ένταση και η εξάπλωση του φαινομένου ξεπερνούν κατά πολύ τις έως τώρα στερεότυπες προβολές που υιοθετούνταν. Σήμερα εκτιμάται πως περισσότερα από 20.000 άτομα αύξηση κατά 25% από το 2009 στο 2011- σε όλη τη χώρα ζουν στο δρόμο ή σε ανεπαρκείς συνθήκες στέγασης. Η μεγαλύτερη συγκέντρωση του πληθυσμού αυτού παρατηρείται στα μεγάλα αστικά κέντρα, Αθήνα και Πειραιά, αλλά το φαινόμενο δεν περιορίζεται μόνο εκεί (FEANTSA, 2012). Παρά την αδυναμία ποσοτικής καταγραφής, η προσπάθεια ποιοτικής αποτύπωσης και κατηγοριοποίησης αυτών των ομάδων μας δίνει τη δυνατότητα να συγκροτήσουμε μια συνολικότερη εικόνα του φαινομένου. Τρεις είναι οι βασικές κατηγορίες που προκύπτουν (Alamanou et al, 2011): 1_ άστεγοι λόγω του συνδυασμού των παρακάτω παραγόντων: _ ανεργία ή χαμηλό εισόδημα _ ψυχικές διαταραχές ή διπλή διάγνωση (ψυχική διαταραχή παράλληλα με χρήση ναρκωτικών, αλκοόλ ή τζόγο) _ απουσία υποστηρικτικού κοινωνικού ή οικογενειακού πλαισίου Ο πληθυσμός που συγκροτεί τη κατηγορία αυτή αποτελείται είτε από ντόπιους κατοίκους, είτε από μετανάστες που στη χώρα μας, οι οποίοι προέρχονται από χώρες των Βαλκανίων και της πρώην Σοβιετικής Ένωσης. Τα άτομα αυτά συνήθως μένουν για μεγάλο χρονικό διάστημα άστεγοι, καθώς οι παραπάνω παράγοντες δε διευκολύνουν το ξεπέρασμα της συνθήκης αυτής. 2_ μετανάστες ή αιτούντες ασύλου και πρόσφυγες σε μεταβατικό στάδιο Συγκροτούν την πιο αφανή όψη του φαινομένου. Πρόκειται για μετανάστες οι οποίοι βρίσκονται στην Ελλάδα για μικρό χρονικό διάστημα και κυρίως με σκοπό να μεταβούν σε κάποιο άλλο κράτος της Ευρώπης. Αντιμετωπίζουν ακραία στεγαστικά προβλήματα, διαμένοντας στο δρόμο, για μικρό χρόνο, αλλά με διαρκή φόβο και ανασφάλεια. Για μεγαλύτερα χρονικά διαστήματα κατοικούν σε ακατάλληλους σελίδα 11

χώρους και κατά κανόνα σε συνθήκες συνωστισμού. Προέρχονται κυρίως από ασιατικές και αφρικανικές χώρες. 3_ νεοάστεγοι Η εμφάνιση του όρου, συμπίπτει με την περίοδο όξυνσης της οικονομικής κρίσης. Πρόκειται για άτομα τα οποία στο παρελθόν διατηρούσαν ένα αξιοπρεπές επίπεδο διαβίωσης, ωστόσο είτε λόγω ανεργίας και ανεπαρκούς εισοδήματος, είτε λόγω δανείων και άλλων οφειλών αδυνατούν να διατηρήσουν την κατοικία τους. Στην πλειοψηφία τους είναι άντρες (17.8% γυναίκες, 82.2% άντρες). Οι περισσότεροι βρίσκονται στις παραγωγικές ηλικίες 30-45 ετών, ενώ ένα μεγάλο ποσοστό τους είναι άτομα τα οποία απασχολούνταν σε επαγγέλματα τα οποία «χτύπησε» η κρίση. Είναι χαρακτηριστικό πως το 24,8% δούλευε σε τεχνικά επαγγέλματα και στον κατασκευαστικό τομέα. Το 22% εργάζονταν ως ιδιωτικοί υπάλληλοι, το 18% ως ελεύθεροι επαγγελματίες και το 16% ως τουριστικοί υπάλληλοι (Theodorikakou et al, 2012). Ένα σημαντικό στοιχείο που τους διαχωρίζει από το «παραδοσιακό» πρότυπο του αστέγου αποτελεί το γεγονός πως, παρά την αδυναμία στήριξής τους από το οικογενειακό - υποστηρικτικό πλαίσιο, διατηρούν ακόμα ισχυρούς δεσμούς με το περιβάλλον τους, ενώ δεν εμφανίζουν ψυχοπαθολογία. Οι παραπάνω παράγοντες συγκροτούν τη δυνατότητα αποκατάστασης και επανένταξης σε μεγαλύτερο βαθμό από τις υπόλοιπες ομάδες, αλλά παράλληλα είναι δύσκολο να διατηρηθούν λόγω της ίδιας της έλλειψης σταθερότητας εργασίας και στέγης. σελίδα 12

2.4_ αιτίες και παράγοντες που συντελούν στην όξυνση του φαινομένου Το να καταφέρει κανείς να καταγράψει σε όλο τους το εύρος τις αιτίες και τους παράγοντες που οδηγούν στον αποκλεισμό από την κατοικία και την περιθωριοποίηση, αποτελεί από μόνο του μια αυτοτελή αναζήτηση. Ήδη η εμβάθυνση στο περιεχόμενο του κοινωνικού αποκλεισμού, εν γένει, θα μας έφερνε αντιμέτωπους με τα αδιέξοδα του σύγχρονου κοινωνικού πλαισίου και τις κοινωνικές σχέσεις και συνθήκες που αυτό αναπαράγει. Στην παρούσα έρευνα, ωστόσο, μπορούμε να μιλήσουμε καταρχήν τόσο για τα χαρακτηριστικά του ελληνικού κράτους που συγκροτούν και συντηρούν το φαινόμενο, όσο και για τους ειδικούς παράγοντες που το εντείνουν στη σημερινή συγκυρία. 2.4.1_ κρατικές στεγαστικές πολιτικές Μελετώντας κανείς τα στοιχεία που προκύπτουν από την ευρωπαϊκή εμπειρία, διαπιστώνει μια γενικευμένη τάση καθιέρωσης της ιδιοκατοίκησης ως δεδομένη μορφή στέγασης, ιδιαίτερα από τα τέλη της δεκαετίας του 70, με τη στροφή στον ιδιωτικό τομέα. Αντίστοιχα παρατηρείται ιστορικά η υλοποίηση ισχυρών δημόσιων παρεμβάσεων, μέσω επιδοτήσεων στην αγορά ενοικιαζόμενης κατοικίας, με εξαίρεση την Ελλάδα (Οικονόμου, Σαπουνάκης, 2002). Στη χώρα μας η κρατική παρέμβαση στον τομέα της στέγασης ήταν ελλιπής έως ανύπαρκτη. Υποκαταστάθηκε σταδιακά είτε από την αυτενέργεια των κατοίκων μέσω αυτόνομων πρακτικών στέγασης (αυθαίρετη δόμηση), είτε από τη ρύθμιση των στεγαστικών ζητημάτων από τον ιδιωτικό τομέα (αντιπαροχή). Αν εξαιρέσουμε περιόδους έκτακτων στεγαστικών συνθηκών, η κρατική πολιτική αρθρώνονταν έμμεσα, ενισχύοντας τον κατασκευαστικό κλάδο και στηρίζοντας τη μικρομεσαία ιδιοκτησία (Βαταβάλη, Σιατίτσα, 2011). Τα προηγούμενα χρόνια η παρέμβαση του κράτους σε ζητήματα στέγασης υλοποιούνταν κυρίως μέσα από επιδοτήσεις δανείων ή ενοικίου (με βασικό πάροχο τον Οργανισμό Εργατικής Κατοικίας που καταργήθηκε με τον Ν. 4046/2012) σε περιορισμένες κοινωνικές ομάδες για την απόκτηση κατοικίας. Παράλληλα πολεοδομικές ρυθμίσεις και πρακτικές, όπως η αύξηση του Σ.Δ., η ένταξη περιοχών στο σχέδιο πόλεως, η ανοχή στα αυθαίρετα και η συγκράτηση του κόστους κατασκευής, μαζί με φορολογικές ρυθμίσεις που αφορούσαν στην πρώτη κατοικία σελίδα 13

συγκροτούσαν το θεσμικό πλαίσιο της στεγαστικής πολιτικής. Ωστόσο η συγκροτημένη παρέμβαση για την πρόσβαση όλων στην κατοικία, αλλά οι πολιτικές πρόληψης και αποκατάστασης που απευθύνονται ειδικότερα σε ευαίσθητες ομάδες, όπως οι άστεγοι, οι μετανάστες, οι ψυχικά πάσχοντες, παρέμειναν ανεπαρκείς ή διακηρυκτικές. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το Ξενοδοχείο των Φτωχών του Δήμου Αθηναίων, το οποίο λειτούργησε μόλις για λίγες ημέρες και έκλεισε οριστικά, παρά τις αυξημένες ανάγκες για στέγαση πληθυσμού στην πόλη (Κωνσταντίνου, 2012). 2.4.2_ η συνθήκη της επισφάλειας και η κρίση της κατοικίας_ Η Ελλάδα καταγράφει ένα από τα υψηλότερα ποσοστά φτώχειας, ποσοστό που παραμένει ανεπηρέαστο, γύρω στο 20% (ΕΛΣΤΑΤ, 2012), εδώ και πολλά χρόνια, ωστόσο ορισμένες κοινωνικές κατηγορίες πλήττονται δυσανάλογα. Μέσα στην κρίση δημιουργούνται νέες ευάλωτες ομάδες, καθώς οδηγούνται σε ακραία φτώχεια, σε μεγάλο ποσοστό τους, οι μονογονεϊκές οικογένειες, οι ηλικιωμένες γυναίκες, οι μακροχρόνια άνεργοι και προφανώς οι μετανάστες και τα άτομα που διαμένουν ήδη σε άθλιες συνθήκες στέγασης. Ακόμα εμφανίζονται νέες ομάδες που φτωχοποιούνται, όπως οι μόνοι ηλικιωμένοι, οι μόνες γυναίκες και οι μόνοι άντρες, όπως και οι νέοι 16-24 και τα παιδιά (Μπαλούρδος, Σπυροπούλου, 2012). Διαπιστώνεται, συνεπώς, πως τα μονοπρόσωπα νοικοκυριά, αλλά και τα εξαρτώμενα μέλη, αποτελούν τις παράπλευρες απώλειες των καταστροφικών πολιτικών των τελευταίων χρόνων. Επιπλέον, φαίνεται πως η εργασία δε συνιστά πια ένα αποτελεσματικό δίχτυ προστασίας απέναντι στον κίνδυνο της φτώχειας. Τα παραπάνω στοιχεία αναδεικνύουν με καταφανή τρόπο την απουσία κοινωνικών πολιτικών προστασίας, καθώς εδώ και δεκαετίες το ρόλο τους επιτελούσαν, σε μεγάλο βαθμό, άτυπα δίκτυα υποστήριξης, όπως η οικογένεια, οι γείτονες, οι φίλοι, δίκτυα που σήμερα καταρρέουν υπό το βάρος της ανάγκης για επιβίωση. Πρέπει να σημειώσουμε πως σήμερα παρατηρούμε να ξεδιπλώνεται πλήθος πρωτοβουλιών σε πολλές γειτονιές, που με αξιοπρέπεια και πέρα από λογικές φιλανθρωπίας, προσπαθούν να καλύψουν αυτό το κενό. Ωστόσο, τα κοινωνικά δίκτυα αλληλεγγύης σε καμία περίπτωση δεν μπορούν να αποκρύψουν, ίσα ίσα επιβάλλουν, την ανάγκη διεκδίκησης του καθολικού δικαιώματος στην πρόσβαση στους κοινωνικούς πόρους. σελίδα 14

Πιο ειδικά, σχετικά με την κατοικία στη σημερινή συγκυρία, διαπιστώνεται η αδυναμία των νοικοκυριών να συντηρήσουν ακόμα και την πρώτη και μοναδική κατοικία που διαθέτουν, αλλά και να καλύψουν συνολικά τις στεγαστικές τους ανάγκες. Παρότι η ιδιόκτητη κατοικία εξακολουθεί να κυριαρχεί ως στεγαστική πρακτική -75.9% ιδιόκτητες κατοικίες το 2011-, τα νοικοκυριά ανταποκρίνονται με μεγάλη δυσκολία στο κόστος των στεγαστικών τους αναγκών, τόσοι όσοι μισθώνουν κατοικία αλλά ακόμα και οι ιδιοκτήτες χωρίς οικονομικές υποχρεώσεις σε σχέση με το ακίνητο (Eurostat). Τον τρόπο με τον οποίο οι παραπάνω τάσεις καταλήγουν τελικά στον αποκλεισμό από την κατοικία αναδεικνύει καταρχήν η μεγάλη αύξηση των εξώσεων από μισθωμένα διαμερίσματα. Ενδεικτικά αναφέρεται πως το ποσοστό των νοικοκυριών μέσα στο 2011 που αδυνατούσαν να πληρώσουν το μηνιαίο μίσθωμά τους άγγιζε το 50% (Δάμα, 2011), ενώ καθημερινά γίνονταν δεκάδες αιτήματα εξώσεων από τους ιδιοκτήτες ακινήτων (Θεοδωρόπουλος, 2011). Από την άλλη, τόσο η απειλή της κατάσχεσης για τις φορτωμένες με δάνεια κατοικίες, όσο και ο μεγάλος όγκος φόρων στα ακίνητα, οδηγούν τα υπερχρεωμένα νοικοκυριά στην επιλογή να ρευστοποιήσουν το ακίνητό τους, έτσι ώστε να καλύψουν τις οικονομικές και φορολογικές τους υποχρεώσεις. Επιπλέον, παρά το γεγονός πως έχουν ανασταλεί μέχρι το τέλος του 2013 οι κατασχέσεις πρώτης κατοικίας, το νομικό πλαίσιο που διασφαλίζει την προστασία της αποδεικνύεται διάτρητο (Καράτζιου, 2011). σελίδα 15

3_ απόπειρα αποτύπωσης της έλλειψης κατοικίας στο κέντρο της Αθήνας Ένας από τους βασικότερους παράγοντες που καθορίζει την παραμονή του άστεγου πληθυσμού κατά τη διάρκεια της μέρας σε συγκεκριμένες περιοχές είναι η θέση των χώρων όπου στεγάζονται δομές στήριξης αστέγων. Αναφερόμαστε σε κέντρα ημέρας, σε χώρους όπου παρέχονται γεύματα ή είδη ρουχισμού, συμβουλευτική ή ψυχολογική υποστήριξη, ιατρική περίθαλψη, άλλα και η δυνατότητα για μπάνιο. Επιπλέον υπάρχει ένας μικρός, αλλά σημαντικός, αριθμός ξενώνων βραχυχρόνιας φιλοξενίας, που αφορούν είτε το σύνολο των αστέγων, είτε συγκεκριμένες ομάδες, όπως γυναίκες με παιδιά ή μετανάστες (παράρτημα: οδηγός επιβίωσης, ΚΛΙΜΑΚΑ). Μιλάμε, συνεπώς, για χώρους όπου καλύπτεται, αφενός, ένα μεγάλο μέρος των καθημερινών αναγκών των ατόμων που στερούνται την κατοικία και, αφετέρου, στο πλαίσιο λειτουργίας τους συγκροτείται ένας κοινωνικός χώρος για τα άτομα αυτά. Ακόμα, ενδιαφέρον παρουσιάζει και η θέση των χώρων που παραχωρούνται, σε έκτακτες καιρικές συνθήκες, από το δήμο Αθηναίων ή την εκκλησία τα τελευταία 2 χρόνια. Η επιλογή των σημείων αυτών μπορεί να μας δώσει σημαντικά στοιχεία για τις τάσεις συγκέντρωσης αστέγων σε περιοχές του κέντρου της Αθήνας, οι οποίες αναγνωρίζονται και εκτιμώνται από τους ιδίους τους φορείς (Δήμος Αθηναίων, 2013). Ο μεγαλύτερος αριθμός των παραπάνω δομών στήριξης και χώρων συγκεντρώνονται στο τρίγωνο που περιγράφει το ιστορικό κέντρο της πόλης (χάρτης 1). Οι πιο σημαντικοί από αυτούς, με κριτήριο την επισκεψιμότητα, είναι το Κέντρο Ημέρας αστέγων της Κλίμακας, επί της οδού Κωνσταντινουπόλεως, το Κέντρο Υποδοχής Αστέγων Δήμου Αθηναίων, επί της οδού Σοφοκλέους και ο Κοινωνικός Ξενώνας Αστέγων του Ερυθρού Σταυρού, επί της οδού Επίκουρου. Οι χώροι που παραχωρούνται εκτάκτως από το δήμο εντοπίζονται με μεγάλη διασπορά, ωστόσο η μεγαλύτερη πυκνότητα επί του άξονα της οδού Πειραιώς μας δείχνει πως παρουσιάζονται μεγαλύτερες ανάγκες στέγασης στην περιοχή του ιστορικού κέντρου. Ο εντοπισμός των περιοχών του κέντρου της πόλης, όπου παρατηρείται μεγαλύτερη ένταση του φαινομένου, επιχειρήθηκε με βάση στοιχεία φορέων από επιτόπιες έρευνες (streetwork) και επιτόπιες δημοσιογραφικές καταγραφές (χάρτης 2). Μέχρι και το 2007, εντοπίζονται κάποια βασικά σημεία αναφοράς για τον άστεγο πληθυσμό, όπως η πλατεία Κλάυθμώνος, η Ομόνοια, το Πεδίον του Άρεως και η περιοχή του Ζαππείου (Μ.Κ.Ο. Κλίμακα, 2007). Σύμφωνα με δράσεις υποστήριξης που πραγματοποιούνται σελίδα 16

την περίοδο αυτή, η παραμονή και εγκατάσταση στις περιοχές αυτές, όπως και ο τύπος του καταλύματος επιλέγεται, καθορίζονται από διάφορους λόγους. Σημαντικά κριτήρια για τα άτομα που επιλέγουν να παραμένουν και να κοιμούνται κοντά σε πολυσύχναστους δρόμους αποτελούν η ασφάλεια, η πρόσβαση σε νερό ή W.C. και ο επαρκής φωτισμός. Από την άλλη, η επιλογή κρυφών και απομονωμένων σημείων συνδυάζεται με την ανάγκη για μεγαλύτερη ιδιωτικότητα (ο.π.). Τα στοιχεία που διαθέτουμε για το διάστημα μετά το ξέσπασμα της κρίσης είναι ελλειπή. Σύμφωνα με το Δήμο Αθηναίων υπάρχουν 250 σημεία στο δήμο όπου συγκεντρώνονται άστεγοι, χωρίς, ωστόσο, να μας γνωστοποιούνται (Δράση για την Αθήνα, 2010). Σήμερα τα ίδια σημεία αναφοράς διατηρούνται και επεκτείνονται, όπως η πλατεία Κλαυθμώνος με τις γύρω στοές και είσοδοι κτιρίων, η οποία φιλοξενεί και παλιούς, αλλά και νέους αστέγους (Χεκίμογλου, 2010). Τα γύρω στενά και στοές της Ομόνοιας, οι οδοί Αθηνάς, Αγ. Κωνσταντίνου και Σταδίου, η πλατεία Θεάτρου συγκροτούν τους νέους θύλακες του κέντρου και περιγράφουν μια ευρύτερη περιοχή, η οποία φιλοξενεί έναν μεγάλο αριθμό άστεγου πληθυσμού μέρα και νύχτα. Ακόμα οι χώροι αναμονής των νοσοκομείων μετατρέπονται συχνά σε καταφύγιο ατόμων που δεν έχουν που κάπου να κοιμηθούν. Ιδιαίτερη περίπτωση αποτελεί η περιοχή του Μεταξουργείου και πιο συγκεκριμένα οι παρακείμενες διαδρομές της οδού Κωνσταντινουπόλεως, όπου διαμένουν, ως επί το πλείστον, μετανάστες από την Αφρική (Έρευνα, 2011). σελίδα 17

4_ συμπεράσματα προς συζήτηση Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω οι πληροφορίες και τα στοιχεία που μας παρέχονται δεν επαρκούν, ώστε να καταγράψουμε με ακρίβεια τις περιοχές που αναζητούμε. Ωστόσο, εξαντλώντας ένα μεγάλο εύρος πηγών, μπορούμε να εντοπίσουμε τις τάσεις συγκέντρωσης άστεγου πληθυσμού σε ευρύτερες περιοχές στο κέντρο της Αθήνας, αλλά κυρίως να βγάλουμε ορισμένα συμπεράσματα σε σχέση με τα ερωτήματα που αρχικά τέθηκαν. Η συσχέτιση των δύο χαρτών που συγκροτήθηκαν με βάση τα παραπάνω δεδομένα αναδεικνύει την άμεση χωρική σχέση των διαφόρων δομών υποστήριξης με τους τόπους παραμονής και εγκατάστασης. Η ίδια η διαδρομή ανάμεσα στις περιοχές αυτές διαγράφει, με τη σειρά της, και τον κύκλο της καθημερινότητας αυτών των ατόμων. Από την άλλη παρατηρούμε, ιδιαίτερα για ορισμένες ομάδες, όπως οι τοξοεξαρτημένοι ή οι μετανάστες, διαφοροποίηση αλλά και ρευστότητα του τόπου διημέρευσης με αυτόν όπου διαμένουν. Επιπλέον σημαντικό παράγοντα που προσελκύει το φαινόμενο στις περιοχές αυτές αποτελούν και οι χρήσεις και λειτουργίες τους κατά τη διάρκεια της ημέρας. Έχουμε να κάνουμε είτε με πάρκα, πλατείες και παρακείμενα κενά κτίσματα σε αυτές, είτε με δρόμους και περιοχές, όπου με έντονη εμπορική και επαγγελματική δραστηριότητα την ημέρα, αλλά περιορισμένη και κατά τόπους νυχτερινή διασκέδαση και ερήμωση τη νύχτα, κυρίως λόγο της απουσίας της κατοικίας. Ο ίδιος ο χαρακτήρας της περιοχής, πέρα από το ρόλο της ως κέντρο πυκνωτή των κοινωνικών αντιθέσεων της πόλης, αποτελεί καθοριστικό στοιχείο για τη συγκρότηση της σημερινής αυτής εικόνας. Τέλος, αναγνωρίζοντας τους περιορισμούς που συναντήσαμε, είναι σημαντικό να επικαιροποιήσουμε την αναγκαιότητα συνέχισης και βαθέματος μιας τέτοιας έρευνας. Οι ίδιοι οι περιορισμοί και οι ελλείψεις αυτής της εργασίας αποτελούν, εν μέρει, απόρροια και της ελλιπούς καταγραφής του προβλήματος από τους επίσημους φορείς. Σε αυτό το πλαίσιο, η κατεύθυνση αυτής της μελέτης είναι σε θέση να συμβάλει στη συνολικότερη καταγραφή του ζητήματος, αλλά και στο στοχευμένο σχεδιασμό για την επίλυσή του. σελίδα 18

_ βιβλιογραφία βιβλία _ Αλεξίου Θανάσης (1999), Περιθωριοποίηση και ενσωμάτωση, η κοινωνική πολιτική ως μηχανισμός ελέγχου και κοινωνικής πειθάρχησης, Αθήνα: εκδόσεις Παπαζήση _ Μπαλούρδος Διονύσης, Σπυροπούλου Ναταλία (2012), Πορτραίτα της φτώχειας στην Ελλάδα της κρίσης, Το κοινωνικό πορτραίτο της Ελλάδας, Αθήνα: ΕΚΚΕ _ Οικονόμου Δημήτρης, Σαπουνάκης Αριστείδης (2002), Στεγαστική πολιτική και κοινωνικός αποκλεισμός, στο Διαστάσεις του κοινωνικού αποκλεισμού στην Ελλάδα, Κύρια θέματα και προσδιορισμός προτεραιοτήτων πολιτικής, Αθήνα: ΕΚΚΕ _ Τσιάκαλος Γεώργιος (1998), Κοινωνικός αποκλεισμός ορισμοί, πλαίσιο και σημασία, στο Κοινωνικός αποκλεισμός: η ελληνική εμπειρία, Αθήνα: Κέντρο Κοινωνικής Μορφολογίας & Κοινωνικής Πολιτικής _ Strobel Pierre (1996), From poverty to exclusion: a wage-earning society or a society of human rights?, International Social Science Journal, 148, June 1996, 173-189. άρθρα, έντυπα, δελτία τύπου, παρουσιάσεις _ Βαταβάλη Φερενίκη, Σιατίτσα Δήμητρα (2011), Η κρίση της κατοικίας και η ανάγκη για μια νέα στεγαστική πολιτική, http://encounterathens.wordpress.com/2011/05/11/ stegastikespolitikes/, 11.05.2011 _ Δάμα Γεωργία (2011), Οι μισοί ενοικιαστές δυσκολεύονται να πληρώσουν, Ελευθεροτυπία, 31.01.2011 _ Δήμος Αθηναίων (2013), 11-01-2013: Τελικός απολογισμός των έκτακτων μέτρων προστασία των αστέγων από το κύμα κακοκαιρίας, http://www.cityofathens.gr/ node/21090, 14.01.2013 σελίδα 19

_ Δράση για την Αθήνα, Προτάσεις για το ιστορικό και εμπορικό κέντρο της Αθήνας, http://klimakapolicy.blogspot.gr/2010/06/blog-post_10.html, 10.06.2010 _Ε.Λ.Σ.Τ.Α.Τ. (2012), Συνθήκες διαβίωσης στην Ελλάδα, http://www.statistics.gr/portal/ page/portal/ ESYE/PAGE-livingcond/content/LivingConditionsInGreece_1112.pdf, 2.11.2012 _Έρευνα, Η ζωή στο όριο, τηλεοπτική εκπομπή, πρώτη προβολή 19.01.2012 _ Θεοδωρόπουλος Νίκος (2011), Βροχή οι αιτήσεις για εξώσεις, Έθνος, 26.02.2011 _ Καράτζιου Ντίνα (2011), Αναχώματα για το τσουνάμι των πλειστηριασμών, Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, 02.10.2011 _ Μ.Κ.Ο. Κλίμακα (2007), Ανακαλύπτοντας το αλφάβητο του street working, Δελτίο τύπου, 26.04.2007 _ Χεκίμογλου Αχιλλέας (2010), Στα στέκια των αστέγων, Το Βήμα, 21.11.2010 _ Alamanou A., Stamatogiannopoulou E., Theodorikakou O., Katsadoros K. (2011), The configuration of homelessness in Greece during the financial crisis, παρουσιάστηκε στο European Research Conference - Homelessness, Migration and Demographic Change in Europe, Pisa, Σεπτέμβριος 2011 _ FEANTSA (2012), On the way home?, FEANTSA Monitoring Report on Homelessness and Homeless Policies in Europe, http://www.feantsa.org _ Theodorikakou O., Alamanou A., Stamatogiannopoulou E., Tourkou A., Karydi K., Sarantidis D., Katsadoros K. (2012), Homelessness in Greece-2012, An in-depth research on homelessness in the financial crisis, παρουσιάστηκε στο European Research Conference - Access to housing for homeless people in Europe, York, Σεπτέμβριος 2012 _ MPHASIS (2009), Αμοιβαία πρόοδος στο θέμα των αστέγων μέσω της προώθησης και της ενίσχυσης των συστημάτων πληροφοριών, http://www.trp.dundee.ac.uk/ research/mphasis/greece.html, Μάιος 2009 σελίδα 20