Περίληψη : Η παραγωγή των ρωμαϊκών επιτύμβιων αναγλύφων της Μικράς Ασίας γνώρισε τη μεγαλύτερη ανάπτυξή της κατά το 2ο και τον 3ο αιώνα μ.χ. Το υλικό για την κατασκευή τους ήταν συνήθως το μάρμαρο. Τα έργα χαρακτηρίζονται από τις διάφορες τοπικές προτιμήσεις ως προς την εικονογραφία και την τυπολογία. Κυριαρχούν οι σκηνές του νεκρόδειπνου και του λεγόμενου «Θράκα ήρωα». Το νεκρό συνοδεύουν συχνά άλογο, ενίοτε σε προτομή, και φίδι, με χθόνιες ιδιότητες. Σύνηθες στις επιτύμβιες στήλες είναι το αρχιτεκτονικό πλαίσιο, αν και υπάρχουν ανάγλυφα στα οποία αυτό απουσιάζει. Χρονολόγηση Ρωμαϊκή περίοδος Γεωγραφικός εντοπισμός Μικρά Ασία 1. Ιστορία της έρευνας Για τα επιτύμβια ανάγλυφα της Μικράς Ασίας υπάρχουν πολυάριθμα άρθρα και μονογραφίες που ασχολούνται με τα χαρακτηριστικά των έργων των διάφορων περιοχών. Για συγκεντρωτικά στοιχεία μπορεί κανείς να ανατρέξει στο δίτομο έργο του Ε. Pfuhl, το οποίο συνεχίστηκε και ολοκληρώθηκε από τον Η. Moebius. 1 Σε αυτό περιλαμβάνονται πάνω από 2.300 επιτύμβιες στήλες, οι περισσότερες από τις οποίες είναι των Ρωμαϊκών χρόνων. Τα νεότερα ευρήματα της Ρωμαϊκής περιόδου, μετά το 1979, περιλαμβάνονται στις διάφορες μεταγενέστερες δημοσιεύσεις, συχνά συνεξεταζόμενα με τα αντίστοιχα της Ελληνιστικής περιόδου. Ανάλογοι κατάλογοι για τις ρωμαϊκές επιτύμβιες στήλες της Μακεδονίας και της Αττικής, που έχουν εκδοθεί σχετικά πρόσφατα, επιτρέπουν μέσω των συγκρίσεων την εξαγωγή συμπερασμάτων για τις τοπικές προτιμήσεις και αποκλίσεις. 2 2. Υλικό Το πιο συνηθισμένο υλικό για την κατασκευή αυτών των αναγλύφων είναι το μάρμαρο. Λιγότερο συχνή είναι η χρήση του γκριζωπού σκληρού ασβεστόλιθου, κυρίως για πολλές από τις επιτύμβιες στήλες της Φρυγίας και της Ισαυρίας. 3. Χρονολόγηση Ο μεγαλύτερος αριθμός των μικρασιατικών έργων χρονολογείται στο 2ο, αλλά και στον 3ο αιώνα μ.χ., όταν παρατηρείται άνθηση των καλλιτεχνικών εργαστηρίων που ειδικεύτηκαν στην παραγωγή των επιτύμβιων αναγλύφων. Ως προς τη χρονολόγηση των αναγλύφων ιδιαίτερα σημαντικοί είναι οι τύποι της κόμμωσης των ανδρικών και των γυναικείων μελών των αυτοκρατορικών δυναστειών, όπως πολύ συχνά εμφανίζονται στις μορφές των εικονιζόμενων νεκρών και των συγγενών τους. Οι συγκεκριμένοι τύποι είναι χρήσιμοι ως terminus post quem για τη χρονολόγηση των έργων. 4. Τοπικές προτιμήσεις Η εικονογραφία, οι τύποι και τα μοτίβα των ρωμαϊκών επιτύμβιων αναγλύφων της Μικράς Ασίας διαφοροποιούνται τοπικά και χρονικά, ανάλογα με τις οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες που επικρατούσαν. Το ίδιο ισχύει και για τις θρησκευτικές αντιλήψεις, που, παρά την ομοιογένεια που προκλήθηκε λόγω της ρωμαϊκής κυριαρχίας, διατήρησαν τον τοπικό τους χαρακτήρα, ιδιαίτερα στις λιγότερο αναπτυγμένες περιοχές της ενδοχώρας. Το μεγαλύτερο μέρος του υλικού προέρχεται από τα παράλια της δυτικής Μικράς Ασίας, κυρίως από τη Σμύρνη, όπου τα Δημιουργήθηκε στις 6/8/2016 Σελίδα 1/6
παραδείγματα είναι πολυάριθμα και επιβεβαιώνουν τη συνέχεια μιας παραγωγής που έφτασε σε μεγάλη ακμή την Ελληνιστική περίοδο. 3 Τα πιο αντιπροσωπευτικά έργα από τη Βιθυνία βρέθηκαν στο Βυζάντιο, ενώ αρκετά σημαντικά είναι και τα σύνολα από τη Νίκαια, τη Νικομήδεια, την Κύζικο και τη Μιλητούπολη. 4 Πολύ συχνές στη Βιθυνία είναι οι στήλες με παραστάσεις σε επάλληλες ζώνες. Συνηθέστερη είναι η παράσταση με το νεκρό ανακεκλιμένο να κρατά στο υψωμένο δεξί χέρι του στεφάνι. Σχετικά πρόσφατα αναγνωρίστηκαν 8 τοπικά εργαστήρια στην περιοχή της Μιλητούπολης μετά τη μελέτη των στιλιστικών χαρακτηριστικών και της τεχνικής στην κατασκευή των γλυπτών. 5 Σε ορισμένες περιοχές μακριά από τις μικρασιατικές μητροπόλεις αναπτύσσεται μια ιδιαίτερη τεχνοτροπία. Στην Κιλικία η απουσία νατουραλισμού αποτυπώνεται στις μορφές των νεκρών και των συγγενών τους που έχουν λαξευτεί στο φυσικό βράχο. Στη Φρυγία, ιδιαίτερα στην Ύστερη Ρωμαϊκή περίοδο, διάδοση γνωρίζει μια τοπική τεχνοτροπία που οφείλει ελάχιστα στην ελληνιστική παράδοση και βρίσκεται πολύ κοντά στα ανάγλυφα της Ανατολής. 6 Αντίθετα, στα ανάγλυφα από το νότιο τμήμα της Φρυγίας οι ελληνορωμαϊκές επιδράσεις είναι πιο έντονες. Στα κεντρικά της Ανατολίας και στον Πόντο γνωρίζουν ιδιαίτερη διάδοση, κυρίως από τον 3o αιώνα μ.χ., οι στήλες στις οποίες εικονίζονται δύο κλειστές θύρες κάτω από μία ημικυκλική αετωματική απόληξη, που διακοσμείται με παραστάσεις ζώων. 7 5. Εικονογραφία Θεματολογικά ιδιαίτερα συχνές είναι οι παραστάσεις του νεκρόδειπνου. Η επιλογή του συγκεκριμένου θέματος απαντά σε περισσότερα από 600 παραδείγματα, που αντιπροσωπεύουν το ¼ του συνολικού αριθμού των έργων στον κατάλογο των E. Pfuhl και H. Moebius. Η προτίμηση αυτή έρχεται σε αντίθεση με τη θεματολογία των επιτύμβιων στηλών της Αττικής, όπου τα παραδείγματα είναι συγκριτικά ελάχιστα. Μεγάλος είναι και ο αριθμός των παραστάσεων του έφιππου αφηρωισμένου νεκρού, του λεγόμενου «Θράκα ήρωα». 8 Η παράσταση διαπιστώνεται σε περισσότερα από 200 έργα. Πολύ συχνή είναι η απεικόνισή του ως κυνηγού, συνήθως τη στιγμή που ετοιμάζεται, συνοδευόμενος από το σκύλο του, να σκοτώσει το θήραμά του. Ιδιαίτερα συχνές είναι οι παραστάσεις του νεκρού όρθιου σε διάφορους τύπους, ορισμένοι από τους οποίους είναι ιδεαλιστικοί. Λιγότερες είναι οι όρθιες γυναικείες μορφές. Από τα μέχρι στιγμής στοιχεία φαίνεται ότι οι καλλιτέχνες και οι παραγγελιοδότες προτιμούσαν τους εικονογραφικούς τύπους της καθιστής γυναικείας μορφής. Αρκετά συχνά εικονίζονται ζεύγη μορφών, ενώ ανάλογος είναι και ο αριθμός των επιτύμβιων στηλών με παιδιά. Τα έργα στην κάθε περίπτωση πλησιάζουν τα 100. Διπλάσιος είναι ο αριθμός των απεικονίσεων όλης της οικογένειας του νεκρού ή της νεκρής, όπου εναλλάσσονται όρθιες, καθιστές και ανακεκλιμένες μορφές. Σε αυτές, αλλά και στα νεκρόδειπνα, περιλαμβάνονται σκηνές δεξίωσης. Οι εικονιζόμενοι νεκροί και οι συγγενείς τους ακολουθούν ορισμένους εικονογραφικούς τύπους με ευρεία διάδοση, αν και δεν απουσιάζουν οι τοπικές προτιμήσεις. Στις όρθιες ανδρικές μορφές συνηθίζονται οι λεγόμενοι «τύποι του Αισχίνη», με χιτώνα και ιμάτιο, και «του Δημοσθένη», μόνο με ιμάτιο, που αντλούν τα πρότυπά τους από ολόγλυφα έργα του τελευταίου τρίτου του 4ου αι. π.χ. Στις όρθιες γυναικείες μορφές κυριαρχεί ο «τύπος της Pudicitia», κυρίως ως προς τη στάση των χεριών. Ο τύπος οφείλει την ονομασία του στο επώνυμο έργο που βρίσκεται στο Βατικανό. Φέρουν χιτώνα και ιμάτιο που καλύπτει το κεφάλι, ενώ τα χέρια τους έρχονται μπροστά καλύπτοντας το στήθος. Δημιουργήθηκε στις 6/8/2016 Σελίδα 2/6
Με την ίδια ενδυμασία εικονίζονται οι καθιστές γυναικείες μορφές, συνήθως στο λεγόμενο «τύπο της Πηνελόπης» και στις παραλλαγές του «τύπου της Pudicitia», με καλυμμένο το κεφάλι και το αριστερό, συνήθως, χέρι να ακουμπά ή να κινείται προς το πρόσωπο. Η συγκεκριμένη στάση έχει ερμηνευτεί ως υποδήλωση της θλίψης της εικονιζόμενης μπροστά στο θάνατο. Πρέπει, ωστόσο, να σημειωθεί ότι υπάρχουν πολυάριθμες παραλλαγές και υποκατηγορίες, που αποκλίνουν από τους παραπάνω εικονογραφικούς τύπους. Σε ορισμένα ανάγλυφα εμφανίζεται ο νεκρός να ασκεί το επάγγελμα ή το λειτούργημά του. Η συγκεκριμένη κατηγορία είναι ιδιαίτερα χρήσιμη για τη μελέτη της καθημερινής ζωής των κατοίκων της Επαρχίας της Ασίας κατά τη διάρκεια της Ρωμαϊκής περιόδου. Τα περισσότερα τέτοια έργα, σε αντίθεση με τον κύριο κορμό των μικρασιατικών επιτύμβιων αναγλύφων, χρονολογούνται στον 3ο αιώνα μ.χ. Τα παλαιότερα από αυτά εμφανίζονται στον 1ο αιώνα μ.χ. Παριστάνονται συνήθως μουσικοί, ιερείς, έμποροι, μεταφορείς και αχθοφόροι, σιδηρουργοί, γεωργοί και ναυτικοί. Πιο συχνές είναι οι απεικονίσεις των μονομάχων, συνήθως σε στάσεις μάχης. Γενικά, η απεικόνιση του επαγγέλματος του νεκρού δε βρήκε ιδιαίτερη διάδοση λόγω της προτίμησης σε θέματα που συνδέονται με την οικογενειακή ζωή. Σε άλλα ανάγλυφα προβάλλεται ο αφηρωισμός του νεκρού, ο οποίος συνοδεύεται στις περισσότερες περιπτώσεις από ένα φίδι συνήθως πάνω σε δένδρο ή σε βωμό και την προτομή αλόγου. Όπως μας παραδίδεται από την αρχαία ελληνική γραμματεία, τα δύο αυτά ζώα συνόδευαν τους νεκρούς. 9 Σύμφωνα μάλιστα με μία ερμηνεία, το φίδι που συνοδεύει τους νεκρούς ανήκει σε μια ιδιαίτερη κατηγορία φιδιών με το επιστημονικό όνομα coluber longissimus, που λατρεύονταν ιδιαίτερα στην Αρχαιότητα. 10 Στη Μικρά Ασία η διάδοση και η μακρά παράδοση των λατρειών της Ανατολής συντέλεσαν στη δημιουργία ελαστικότητας ως προς τη διάδοση της τάσης για τον αφηρωισμό του νεκρού. Στο πλαίσιο αυτό κυριάρχησε η αντίληψη ότι οι τελευταίοι αποκτούσαν δυνάμεις ικανές να χρησιμοποιηθούν ευεργετικά στον κόσμο των ζωντανών. 5.1. Επιτύμβιες στήλες με προτομές Εκτός από τις ολόσωμες απεικονίσεις υπάρχουν και περισσότερες από 100 επιτύμβιες στήλες με προτομές διάφορων προσώπων. Όταν αυτές είναι πολυάριθμες, η επιφάνεια του αναγλύφου διαιρείται σε επάλληλες ζώνες για την τοποθέτησή τους. Ορισμένες από τις ανδρικές προτομές είναι γυμνές, χαρακτηριστικό που επίσης συνδέεται με τον αφηρωισμό των νεκρών. Η συγκεκριμένη τυπολογική ιδιαιτερότητα απαντά πολύ συχνά στις παραστάσεις των ταφικών μνημείων της Ρώμης. 11 Ο νεκρός βρίσκεται σχεδόν πάντα στο κέντρο, πλαισιωμένος από τους συγγενείς του. 5.2. Παραστάσεις θεών και ηρώων Οι απεικονίσεις θεών και ηρώων σε επιτύμβια ανάγλυφα είναι σπάνιες. Σε αυτά εμφανίζονται, ωστόσο, η Δήμητρα, ο Έρωτας, η Εκάτη, η Κυβέλη, ο Ήλιος και η Σελήνη, τα αδέρφια της, οι Διόσκουροι, που συνδέονται και εικονογραφικά με τον τύπο του νεκρού που κρατά άλογο από το χαλινό, καθώς και ο τοπικός θεός Μην. Στο πλαίσιο του εσχατολογικού χαρακτήρα των παραστάσεων και λόγω των χθόνιων ιδιοτήτων τους εικονίζονται, επίσης, ο Ηρακλής με τον Κέρβερο, ο Πλούτωνας και η Περσεφόνη. Η παρουσία τους ερμηνεύεται, συνήθως, ως προστασία του νεκρού και του μνημείου του. 6. Tυπολογία Σε αρκετές περιπτώσεις επιτύμβιων στηλών με αρχιτεκτονικό πλαίσιο, το τελευταίο έχει λαξευτεί χωριστά. Σε κάποια παραδείγματα παρατηρείται το φαινόμενο της ένθεσης ορισμένων τμημάτων της σύνθεσης, συνήθως των κεφαλών και των άκρων των μορφών. Το συγκεκριμένο τεχνικό χαρακτηριστικό απαντά κυρίως στα έργα της πρώιμης περιόδου της Δημοκρατίας. Το φαινόμενο οφείλεται στη δεύτερη χρήση της στήλης ή στο σπάσιμο κάποιου τμήματος λόγω ατυχήματος και στην αντικατάστασή του από τους συγγενείς του νεκρού. Ωστόσο, δεν πρέπει να αποκλειστεί το ενδεχόμενο να οφείλεται και στην πρακτική κάποιων εργαστηρίων με ειδίκευση στη μαζική παραγωγή έργων, κατά την οποία οι κεφαλές με τα ατομικά εικονιστικά χαρακτηριστικά του προσώπου και τα χέρια, που έφεραν ορισμένα προεπιλεγμένα εικονογραφικά σύμβολα, τοποθετούνταν μετά την παραγγελία σε ένα ήδη προκατασκευασμένο επιτύμβιο μνημείο. Δημιουργήθηκε στις 6/8/2016 Σελίδα 3/6
Μεγάλος είναι ο αριθμός των επιτύμβιων στηλών με αετωματική απόληξη, συχνά διακοσμημένη με ακρωτήρια. Πολλές από αυτές έχουν τη μορφή ναΐσκου. Η εικονιζόμενη μορφή του νεκρού κάτω από το αέτωμα, που πλαισιώνεται από ημικίονες ή παραστάδες, παραπέμπει στα αγάλματα που φυλάσσονταν σε ναΐσκους. Άλλες στήλες φέρουν μία απλή οριζόντια επίστεψη που διακοσμείται με σχηματοποιημένους ακροκεράμους, ενώ σε αρκετές απουσιάζει οποιαδήποτε αρχιτεκτονική διακόσμηση. 1. Pfuhl, E. Moebius, H., Die ostgriechischen Grabreliefs 1 (Mainz am Rhein 1977) Pfuhl, E. Moebius, H., Die ostgriechischen Grabreliefs 2 (Mainz am Rhein 1979). 2. Λαγογιάννη, Μ.Π., Πορτραίτα σε ταφικά μνημεία της Μακεδονίας κατά την περίοδο της Ρωμαιοκρατίας (Θεσσαλονίκη 1983) von Moock, D.W., Die figürlichen Grabstelen Attikas in der Kaiserzeit. Studien zur Verbreitung, Chronologie, Typologie und Ikonographie (Mainz am Rhein 1998). 3. Zanker, P., The hellenistic grave stelai from Smyrna: Identity and self-image in the Polis, στο Bulloch, Α.W. (επιμ.), Images and Ideologies. Selfdefinition in the Hellenistic World (Berkeley 1993), σελ. 212-230. 4. Speidel, M.P., Catafractarii clibanarii and the rise of the later roman mailed cavalry. A gravestone from Claudiopolis in Bithynia, EpigAnat 4 (1984), σελ. 151-156 Speidel, M.P., Bithynian gravestones of roman legionaries, EpigAnat 5 (1985), σελ. 89-96 Cremer, Μ., Hellenistisch-römische Grabstelen im nordwestlichen Kleinasien 2: Bithynien (Asia Minor Studien 4.2, Bonn 1992). 5. Speidel, M.P., A latin gravestone of A.D. 390 from Sebaste, Phrygia, Roman army studies 1 (1984), σελ. 381-394 Lochman, Τ., Eine Gruppe spätrömischer Grabsteine aus Phrygien, στο Berger, E. (επιμ.), Antike Kunstwerke aus der Sammlung Ludwig III. Skulpturen (Mainz am Rhein 1990), σελ. 453-508. 6. Türktüzün, Μ. Wörrle, M., Eine neue Türgrabstele aus dem phrygischen Alioi, Chiron 24 (1994), σελ. 95-101. 7. Corsten, T., Neue Grabstelen mit Totenmahlreliefs aus der Gegend von Prusa ad Olympum, EpigAnat 16 (1990), σελ. 91-107. 8. Schleiermacher, M., Zu Ikonographie und Herleitung des Reitermotivs auf römischen Grabsteinen, Boreas 4 (1981), σελ. 61-96, πίν. 6. 9. Παλατινή Ανθολογία 9.336. 10. Για την παρουσία του φιδιού στην εικονογραφία βλ. Lauter-Bufe, H., Zu einem hellenistischen Grabzeichen aus Rhodos, MDAI(A) 98 (1983), σελ. 155-167, πίν. 39-41. 11. Zanker, P., Grabreliefs römischer Freigelassener, JdI 90 (1975), σελ. 267-315, εικ. 1-52 Wrede, H., Consecratio in Formam Deorum. Vergöttliche Privatpersonen in der römischen Kaiserzeit (Mainz am Rhein 1981) Kleiner, D.E.E., Private portraiture in the age of Augustus, στο Winkes, R. (επιμ.), The age of Augustus. Conference held at Brown University, Providence, Rhode Island, 1982 (Archaeologia Transatlantica V, Louvain-la- Neuve 1985), σελ. 107-135, εικ. 1-10 von Hesberg, H. Zanker, P. (επιμ.), Römische Gräberstraβen. Selbstdarstellung-Status-Standard. Kolloquium in München vom 28. Bis 30. Oktober 1985 (München 1987). Βιβλιογραφία : Kleiner D.E.E., "Private portraiture in the age of Augustus", Winkes, R. (ed.), The age of Augustus. Conference held at Brown University, Providence, Rhode Island, 1982, Louvain-la-Neuve 1985, Archaeologia Transatlantica V, 107-135 Pfuhl E., Moebius H., Die ostgriechischen Grabreliefs 1, Mainz am Rhein 1977 Pfuhl E., Moebius H., Die ostgriechischen Grabreliefs 2, Mainz am Rhein 1979 Δημιουργήθηκε στις 6/8/2016 Σελίδα 4/6
Berns C., Grab- und Ehrenmonumente des späten Hellenismus und der frühen Kaiserzeit an der Kuretenstraβe in Ephesus, Köln 1993 Cremer M., Hellenistisch-römische Grabstelen im nordwestlichen Kleinasien. 2: Bithynien, Bonn 1992, Asia Minor Studien 4.2 von Hesberg, H. Zanker, P. (eds), Römische Gräberstraßen. Selbstdarstellung-Status-Standard. Kolloquium in München vom 28. Bis 30. Oktober 1985, München 1987 Λαγογιάννη Μ.Π., Πορτραίτα σε ταφικά μνημεία της Μακεδονίας κατά την περίοδο της Ρωμαιοκρατίας, Θεσσαλονίκη 1983 Moock D.W., von, Die figurliche Grabstelen Attikas in der Kaiserzeit. Studien zur Verbreitung, Chronologie, Typologie und Ikonographie, Mainz am Rhein 1998 Wrede H., Consecratio in Formam Deorum. Vergöttliche Privatpersonen in der römischen Kaiserzeit, Mainz am Rhein 1981 1981 Akurgal E., "Zur Datierung der Grabstelen aus Daskyleion", Mansel e armajan, 1974, 967-970 Büyükkolanci M., "Efes Müzesi ne gelen dört mezar steli", TürkArkDerg, 27, 1988, 73-79 Corsten T., "Neue Grabstelen mit Totenmahlreliefs aus der Gegend von Prusa ad Olympum", EpigAnat, 16, 1990, 91-107 Gibson E., "Gravestones in the Kütahya museum", TürkArkDerg, 25, 1980, 59-72 Lochman Τ., "Eine Gruppe spätrömischer Grabsteine aus Phrygien", Berger, E. (ed.), Antike Kunstwerke aus der Sammlung Ludwig III. Skulpturen, Mainz am Rhein 1990, 453-508 Trinkl Ε., Pietsch W., "Die Grabungsbericht der Kampagnen 1992/93", Wien 1995, Via Sacra Ephesiaca II. Grabungen und Forschungen 1992 und 1993, Wien 1995, 42-46 Sahin Μ., "Figurliche Grabstelen und Weihreliefs aus Miletupolis", MDAI(I), 47, 1997, 79-197 Schleiermacher M., "Zu Ikonographie und Herleitung des Reitermotivs auf römischen Grabsteinen", Boreas, 4, 1981, 61-96 Neumann G., Schulz K., Borchardt J., "Vier pisidische Grabstelen aus Sofular", Kadmos, 14, 1975, 68-72 Speidel M.P., "A latin gravestone of A.D. 390 from Sebaste, Phrygia", Roman army studies, 1, 1984, 381-394 Speidel M.P., "Bithynian gravestones of roman legionaries", EpigAnat, 5, 1985, 89-96 Δικτυογραφία : Funerary Monuments from Phrygia http://www.csad.ox.ac.uk/mama/vol10/volximages.html Γλωσσάριo : Δημιουργήθηκε στις 6/8/2016 Σελίδα 5/6
δεξίωση, η Σκηνή κατά την οποία οι ανθρώπινες μορφές αναπαριστώνται σε χειραψία, που συνήθως ερμηνεύεται ως αποχαιρετισμός του νεκρού προσώπου. Τέτοιες σκηνές απαντούν κυρίως σε ταφικά ανάγλυφα. ιμάτιο, το Ορθογώνιο κομμάτι μάλλινου, κατά κανόνα, υφάσματος που το φορούσαν πάνω από το χιτώνα. Μπορούσε να τυλιχτεί με διάφορους τρόπους γύρω από τους ώμους και το σώμα και στερεωνόταν με ζώνη ή πόρπες. Δημιουργήθηκε στις 6/8/2016 Σελίδα 6/6