ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΠΑΝΕΝΤΑΞΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΠΑΝΕΝΤΑΞΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το φαινόμενο της χρήσης εξαρτησιογόνων ουσιών έχει επιπτώσεις όχι μόνο στο σωματικό και ψυχικό επίπεδο, αλλά και στην κοινωνική διάσταση της ζωής του χρήστη. Διάφορες μελέτες έχουν εντοπίσει τα κοινωνικά εμπόδια που ωθούν στην περιθωριοποίηση και τον κοινωνικό αποκλεισμό του πρώην χρήστη εξαρτησιογόνων ουσιών, εμπόδια τα οποία μπορούν να διαχωριστούν σε δύο γενικές κατηγορίες: 1. Προσωπικό επίπεδο: συμπεριλαμβάνει την έλλειψη προσόντων, τα χαμηλά επίπεδα αλφαβητισμού και γνώσεων βασικής αριθμητικής, κακό ιστορικό εργοδότησης, εγκληματικό μητρώο (το οποίο αποκλείει τη δυνατότητα εργοδότησης σε επαγγελματικούς τομείς όπως στην αστυνομία, εκπαίδευση, εργασία με ανήλικους, τραπεζικά ιδρύματα κ.ά.), χρόνιες σωματικές και ψυχικές παθήσεις, έλλειψη μόνιμης κατοικίας, περιορισμένες κοινωνικές δεξιότητες, περίπλοκες προσωπικές ανάγκες, έλλειψη αυτοπεποίθησης, χαώδη τρόπο ζωής (π.χ. μη-τήρηση εργασιακού ωραρίου), οικογενειακά προβλήματα, και χαμηλές προσδοκίες από τον εαυτό και τη ζωή γενικότερα. 2. Δομικό επίπεδο: σε αυτό το επίπεδο συμπεριλαμβάνονται κοινωνικές συνθήκες όπως υποχ ρεωτική παρακολούθηση καθημερινού θεραπευτικού προγράμματος, μη-εξυπηρετικές υπηρεσίες οι οποίες δεν είναι συμβατές με τα εργασιακά ωράρια (π.χ. φαρμακεία που κλείνουν την ίδια ώρα που τερματίζουν την εργασία τους οι πλείστοι εργαζόμενοι), έλλειψη συντονισμού μεταξύ οργανισμών, καθώς και άλλοι παράγοντες τους οποίους οι πρώην χρήστες εξαρτησιογόνων ουσιών βιώνουν από κοινού με άλλες ευάλωτες πληθυσμιακές ομάδες, όπως πράξεις και διαδικασίες που απορρέουν ως αποτέλεσμα του στιγματισμού και της προκατάληψης. Άλλοι ερευνητές έχουν επισημάνει την επιπλέον επίδραση της οικονομικής κρίσης (π.χ. σε ενδεχόμενους εργοδότες και συναδέλφους, σε κέντρα εργοδότησης κλπ), δυσκολίες στο άνοιγμα ιδιωτικού τραπεζικού λογαριασμού, αυξημένο ενδεχόμενο μερικής ή ανασφαλούς απασχόλησης, έλλειψη κατάλληλης εργοδότησης, την παγίδα των δημοσίων βοηθημάτων (όπου επικρατεί η εσφαλμένη εντύπωση ότι η απώλεια των κοινωνικών βοηθημάτων δεν θα αναπληρωθεί από την απολαβή μισθού σε περίπτωση εργοδότησης), περιορισμένη ικανότητα συγκοινωνίας (π.χ. μέσα μεταφοράς σε αγροτική περιοχή) και έλλειψη διευθετήσεων φροντίδας για τα παιδιά. (EMCDDA, 2012) Ως αποτέλεσμα των παραπάνω εμποδίων, μία ομαλή διαδικασία κοινωνικής επανένταξης είναι συνήθως απαραίτητη. Οι τρείς πυλώνες της κοινωνικής επανένταξης σύμφωνα με το Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο ΕΚΠΝΤ, είναι η ανεύρεση (1) εργασίας, (2) στέγης και (3) εκπαίδευσης, όμως άλλες δραστηριότητες όπως η συμβουλευτική, η δημιουργική απασχόληση και ψυχαγωγία, καθώς και η απόκτηση ενός υποστηρικτικού κοινωνικού δικτύου, έχουν επίσης κρίσιμη σημασία στα τελικά στάδια της απεξάρτησης. Έτσι, ο γενικός όρος «κοινωνική επανένταξη» σηματοδοτεί τη διαδικασία της μετάβασης του χρήστη εξαρτησιογόνων ουσιών σε μία ομαλότερη και καλύτερα προσαρμοσμένη κοινωνική ζωή, από αυτή που κατά πάσα πιθανότητα είχε πριν και κατά τη διάρκεια της εξάρτησης. Η διαδικασία της κοινωνικής επανένταξης είναι πολύπλευρη, σταδιακή και συχνά επίπονη για το άτομο που αποσκοπεί στην αποκατάσταση της υγείας και της ευημερίας του ιδίου και της οικογένειας του, έχοντας περάσει μέσα από τη δοκιμασία των ναρκωτικών. Νομικά και οικονομικά προβλήματα, σύγκρουση με τις αρχές, απόλυση από το χώρο εργασίας, εκμετάλλευση, αλλοτρίωση και κοινωνικό στίγμα - η σταδιακή αλλά σταθερή περιθωριοποίηση είναι, όπως έχει αναφερθεί, μία σκληρή πραγματικότητα για το χρήστη ναρκωτικών. Συνεπώς το Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο ΕΚΠΝΤ αναγνωρίζει την κοινωνική επανένταξη ως ανταπόκριση στο ευρύτερο πρόβλημα του κοινωνικού αποκλεισμού, ο οποίος με τη σειρά του μπορεί να είναι τόσο αιτία, όσο και αποτέλεσμα της εξάρτησης. Αν και η παρέμβαση αυτή μπορεί να λάβει ψυχοκοινωνικό χαρακτήρα, δεν εξισώνεται με τη θεραπεία γιατί περιλαμβάνει πρακτικές και στοιχεία που δεν είναι άμεσα συνδεδεμένα με τη σωματική και ψυχική υγεία, ή την ιατρική κατάσταση για παράδειγμα, η επιχορηγημένη εργοδότηση είναι μια πρακτική κοινωνικής επανένταξης πρώην χρηστών, και αποτελεί μέτρο κοινωνικής πολιτικής. Παραδοσιακά, η κοινωνική επανένταξη γινόταν έπειτα από την επιτυχή ολοκλήρωση της θεραπείας απεξάρτησης, όμως όλο και περισσότερο θεωρείται πως συμπεριλαμβάνει ένα ποικίλο φάσμα παρεμβάσεων, που αρμόζουν να γίνουν σε οποιοδήποτε στάδιο της θεραπευτικής διαδικασίας. Η κατάρτιση ικανοτήτων και η απόκτηση γνώσεων, η ενίσχυση των κοινωνικών δεξιοτήτων, τα μέτρα διευκόλυνσης και προώθησης της εργοδότησης και βελτίωσης της στέγασης, αυτές και διάφορες άλλες ενέργειες, εμπίπτουν στον τομέα της κοινωνικής επανένταξης. Στην ειδική περίπτωση της κοινωνικής επανένταξης αποφυλακισθέντων, η στενή συνεργασία μεταξύ των φορέων υγείας, δικαιοσύνης και κοινωνικής πρόνοιας μπορεί να διασφαλίσει την κατάλληλη περίθαλψη για εξαρτημένα άτομα εντός της φυλακής, και την ομαλή μετάβαση τους στην κοινωνία εκτός των τειχών του ιδρύματος. Με τον τρόπο αυτό εξασφαλίζονται και χαμηλότερα ποσοστά επανάληψης των αδικημάτων που σχετίζονται με τα ναρκωτικά. 2

Σκιαγράφηση 2013 Αν και στις πλείστες χώρες παγκόσμια η διαδικασία της κοινωνικής επανένταξης περιορίζεται σε έκταση και αποτελεσματικότητα εξαιτίας των οικονομικών δυνατοτήτων του έκαστου κράτους, παραμένει εν τούτοις ένα σημαντικό στοιχείο του όποιου επιτυχούς σχεδίου περίθαλψης των χρηστών εξαρτησιογόνων ουσιών, καθώς και ένα απαραίτητο μέρος των στρατηγικών έναντι στις εξαρτησιογόνες ουσίες, όπως διαφαίνεται από την συμπερίληψη της στα Ευρωπαϊκά Σχέδια Δράσης για τα Ναρκωτικά 2005-2008 (στόχος 11), 2009-2012 (στόχος 7) και 2013-2016 (στόχος 2). Τα κράτημέλη της Ε.Ε. δεσμεύονται μέσω των Σχεδίων αυτών, να παρέχουν βελτίωση της πρόσβασης στα προγράμματα αποκατάστασης και κοινωνικής επανένταξης και επέκταση του πεδίου εφαρμογής τους, με ιδιαίτερη προσοχή στις ειδικευμένες (κοινωνικές, ψυχολογικές, ιατρικές) υπηρεσίες για τους νέους που χρησιμοποιούν ναρκωτικά. Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ Η πιο πρόσφατη τάση στον τομέα κοινωνικής επανένταξης στην Ευρώπη, όπως διαφαίνεται και στο νέο Ευρωπαϊκό Σχέδιο Δράσης για τα Ναρκωτικά 2013-2016, είναι να δίνεται έμφαση τόσο στην επανένταξη, όσο και στην αποκατάσταση 1 του χρήστη εξαρτησιογόνων ουσιών (rehabilitation/recovery). Ο στόχος 2 του Σχεδίου (Μείωση της Ζήτησης), για παράδειγμα, είναι η «ενίσχυση της αποτελεσματικότητας της θεραπείας και αποκατάστασης» και αυτό συμπεριλαμβάνει τη δράση 6, όπου ρητά ζητείται η επέκταση της παροχής υπηρεσιών αποκατάστασης, με έμφαση στην ενίσχυση της πρόσβασης στην απασχόληση. Σε ολόκληρη την Ευρώπη, η ομάδα των χρηστών εξαρτησιογόνων ουσιών έχει υψηλότερα ποσοστά προβλημάτων στέγασης, λιγότερα χρόνια εκπαίδευσης και χαμηλότερα επαγγελματικά προσόντα, και υψηλότερα ποσοστά ανεργίας σε σύγκριση με τον γενικό πληθυσμό (EMCDDA, 2012). Επίσης, τα κοινωνικά και οικογενειακά υποστηρικτικά δίκτυα των ατόμων αυτών μπορεί να είναι λιγότερο ανεπτυγμένα από αυτά που έχουν τα άτομα του γενικού πληθυσμού. Τα προβλήματα αυτά εντείνονται στις περιπτώσεις ατόμων που έχουν πρόσφατα αποφυλακισθεί. Σύμφωνα με το ΕΚΠΝΤ, αν και η ποιότητα και προσφορά υπηρεσιών στον τομέα της θεραπείας ουσιοεξάρτησης έχει σημειώσει σημαντική βελτίωση τις τελευταίες δύο δεκαετίες, οι περισσότερες δραστηριότητες σε αυτό τον τομέα αφορούσαν τη διαχείριση και διακοπή της χρήσης, με αποτέλεσμα αρκετά κράτη-μέλη (εξής ΚΜ) να έχουν αντιληφθεί το ενδεχόμενο κενού στην κάλυψη των ψυχοκοινωνικών αναγκών των χρηστών, και να δίνουν πλέον έμφαση στην κοινωνική επανένταξη μέσα από την πολιτική τους για τα ναρκωτικά, και ως μέρος του εθνικού τους συστήματος υγείας και περίθαλψης για τους χρήστες εξαρτησιογόνων ουσιών. Πιο συγκεκριμένα, υπάρχει πρόνοια για κοινωνική επανένταξη στις εθνικές στρατηγικές 22 ΚΜ. (EMCDDA, 2012). Συνεπώς, τα περισσότερα ΚΜ της Ε.Ε. παρέχουν υπηρεσίες κοινωνικής επανένταξης για τους πρώην χρήστες ουσιών. Αν και σε ορισμένα ΚΜ η κοινωνική επανένταξη είναι το τελευταίο στάδιο της θεραπείας, σε άλλα ΚΜ αποτελεί μεταθεραπευτική παρέμβαση που διεξάγεται από μηθεραπευτικούς φορείς. Γενικά όμως, στην Ευρώπη η κοινωνική επανένταξη δεν γίνεται αντιληπτή από τις υπηρεσίες απλά ως το τελευταίο μέρος της θεραπευτικής διαδικασίας, αλλά ως μία ξεχωριστή και ανεξάρτητη παρέμβαση με δικούς τις στόχους και δικές της μεθόδους, και μάλιστα ως παρέμβαση που εφαρμόζεται με επιτυχία τόσο σε πρώην, όσο και σε νυν χρήστες πράγμα που σημαίνει ότι η κοινωνική επανένταξη μπορεί να ξεκινήσει ανεξάρτητα, ή ακόμη και πριν από τη θεραπευτική διαδικασία. Το ΕΚΠΝΤ σημειώνει ότι η κοινωνική επανένταξη αποτελεί μία παρέμβαση που απευθύνεται σε ολόκληρο το φάσμα των εξαρτημένων ατόμων, από λειτουργικούς πρώην χρήστες, μέχρι και τους πιο περιθωριοποιημένους «χρήστες του δρόμου». Όσον αφορά στις συγκεκριμένες παρεμβάσεις κοινωνικής επανένταξης, το ΕΚΠΝΤ αναφέρει τις κρατικές υπηρεσίες απασχόλησης, προγράμματα «welfare to work» (όπου εξασφαλίζεται ότι ο λήπτης δημοσίου βοηθήματος θα επωφεληθεί οικονομικά από την εργοδότηση), δημόσια βοηθήματα, σχέδια δημιουργίας απασχόλησης για ανέργους κλπ. Συνοπτικά, οι παρεμβάσεις συμπεριλαμβάνουν τα εξής: 1. Γενική επαγγελματική αποκατάσταση (π.χ. συστήματα μαθητείας) 2. Προγράμματα θεραπείας για την ουσιοεξάρτηση 3. Παρεμβάσεις ποινικού τομέα (π.χ. δίωξη, μείωση προσφοράς) 4. Βοηθήματα για στέγαση 5. Εκπαίδευση και επαγγελματική κατάρτιση 6. Σχέδια ενίσχυσης εργοδότησης 7. Πολιτικές επανένταξης 8. Προάσπιση (δικαιωμάτων κλπ) Το ΕΚΠΝΤ έχει μελετήσει τις επιστημονικές μελέτες γύρω από την κοινωνική επανένταξη, και εξηγεί ότι είναι δύσκολο να τεκμηριωθεί ποιές μέθοδοι λειτουργούν, αν και είναι σαφές ότι γενικότεροι παράγοντες όπως η κοινωνική στάση απέναντι στους χρήστες εξαρτησιογόνων ουσιών, η τοπική και εθνική ευμάρεια, το ζωτικό επίπεδο του γενικού πληθυσμού, η επαγγελματική κατάρτιση και η σταθερότητα στη ζωή του χρήστη, αποτελούν πολύ σημαντικούς μετριαστές της επιτυχίας. Στον Πίνακα 1 βλέπουμε τις επιτυχείς και μη παρεμβάσεις κοινωνικής επανένταξης για άτομα που κάνουν προβληματική χρήση. Γενικές παρατηρήσεις για τις επιτυχείς παρεμβάσεις επισημαίνουν ότι: 1. Η διαφορά της αποκατάστασης από την επανένταξη, είναι ότι η αποκατάσταση στοχεύει περισσότερο την σχέση του ατόμου με την χρήση ουσιών, ενώ η κοινωνική επανένταξη ενασχολείται και με τη θέση του ατόμου στην ευρύτερη κοινωνία (EMCDDA, 2012, p. 14). 3

Η παροχή απομονωμένης θεραπείας (π.χ. συνταγογράφηση υποκατάστατων) χωρίς επιπλέον υποστήριξη και υπηρεσίες, έχει περιορισμένη και ασυνεπή επίδραση στην εργοδότηση. Δεν εντοπίστηκε μοντέλο παρέμβασης για την επαγγελματική κατάρτιση (vocational training) που στοχεύει στη βελτίωση δεξιοτήτων εύρεσης εργασίας και στην κινητοποίηση για εργοδότηση, με συνεπή θετικά αποτελέσματα. Οι προσεγγίσεις διαχείρισης συγκυριών (contingency management) όπου δίνονται επιβραβεύσεις για την επιτυχή ολοκλήρωση στόχων (π.χ. εύρεση εργασίας, παροχή καθαρών τοξικολογικών δειγμάτων) σχεδιάστηκαν κυρίως στο πλαίσιο των Η.Π.Α., και στην Ε.Ε. μπορεί να προκύπτουν σχετικά ηθικά διλήμματα για την εφαρμογή τους, η οποία αφορά κυρίως στην αποχή από τη χρήση και όχι την κοινωνική επανένταξη. Η θεραπεία με δικαστικό έναυσμα (π.χ. ως εναλλακτική ποινή) χρησιμοποιείται όλο και περισσότερο στα ΚΜ, και οι έρευνες δείχνουν ότι η ημι-αναγκαστική θεραπεία (quasi-compulsory treatment) έχει παρόμοια αποτελέσματα με την εθελοντική θεραπεία. Τα «εξειδικευμένα δικαστήρια» για τα ναρκωτικά έχουν επίσης θετικά αποτελέσματα στις Η.Π.Α. και Αυστραλία. Οι νομοθεσίες ενάντια στις κοινωνικές διακρίσεις μπορούν να χρησιμεύσουν στην εξασφάλιση των δικαιωμάτων των πρώην χρηστών εξαρτησιογόνων ουσιών στον χώρο εργασίας. Αντίθετα, οι νομοθεσίες έναντι στις διακρίσεις κατά της αναπηρίας δεν έχουν αποτελεσματικότητα στις Η.Π.Α. όπου εφαρμόστηκαν, και ενισχύουν το ιατρικό μοντέλο της χρήσης, που συνοδεύεται από την εντύπωση ότι η ουσιοεξάρτηση είναι πολύ δύσκολο να θεραπευθεί, και ότι η πλήρης ανάκυψη είναι αδύνατον να συμβεί. Αυτή η ερμηνεία, σύμφωνα με το ΕΚΠΝΤ, δεν συνάδει με τις στρατηγικές των ΚΜ, ούτε με τις απόψεις των επαγγελματιών ψυχικής υγείας ή των ίδιων των χρηστών. Δυστυχώς, το γεγονός ότι πολλές από τις παρεμβάσεις που εμπίπτουν στον τομέα της κοινωνικής επανένταξης δεν απευθύνονται αποκλειστικά σε χρήστες εξαρτησιογόνων ουσιών, αλλά αποτελούν παρεμβάσεις και υπηρεσίες που εξυπηρετούν το γενικό πληθυσμό των ΚΜ, σημαίνει ότι η κοινωνική επανένταξη για τους χρήστες εξαρτησιογόνων ουσιών είναι περίπλοκη σε ότι αφορά τη συλλογή προσωπικών δεδομένων από τα ΚΜ. Τα διαθέσιμα στοιχεία επίσης, αφορούν σχεδόν κατ αποκλειστικότητα παρεμβάσεις κοινωνικής επανένταξης χρηστών οπιοειδών, ενώ δεν έχουν μελετηθεί μέχρι σήμερα συστηματικά οι ανάγκες των χρηστών άλλων ναρκωτικών που βρίσκονται σε θεραπεία. Το ΕΚΠΝΤ για αυτό το λόγο, δεν μπορεί να προσφέρει μία συνοπτική ποσοτική εικόνα του φαινόμενου της κοινωνικής επανένταξης σε όλη την Ευρώπη, θα δοθούν όμως κάποια γενικά δεδομένα πιο κάτω. Σύμφωνα με τα στοιχεία για τα κοινωνικά χαρακτηριστικά των χρηστών που ξεκίνησαν θεραπεία το 2010, περισσότεροι από τους μισούς (56 %) ήταν άνεργοι, ενώ την τελευταία πενταετία το ποσοστό των ανέργων αυξήθηκε σε 15 από τις 24 χώρες που υπέβαλαν στοιχεία σχετικά με τις τάσεις. Το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο είναι συχνό φαινόμενο στους χρήστες που ξεκινούν θεραπεία: το 38 % εξ αυτών έχει μόνο απολυτήριο Δημοτικού, ενώ το 2 % δεν έχει καν απολυτήριο Δημοτικού. Υψηλά είναι και τα ποσοστά των αστέγων, καθώς 10 % των χρηστών υπό θεραπεία δεν έχει σταθερή στέγη (ΕΚΠΝΤ, 2012β). Μια ιδιαίτερα ελπιδοφόρα προσέγγιση συνίσταται στον συνδυασμό υποστηρικτικών υπηρεσιών, όπως η επαγγελματική συμβουλευτική, η ανάπτυξη δεξιοτήτων και η εργασιακή τοποθέτηση, με προγράμματα θεραπείας απεξάρτησης. Έχουν μελετηθεί διάφορα μοντέλα, μεταξύ αυτών και η ανάπτυξη δεξιοτήτων ανέργων χρηστών ναρκωτικών οι οποίοι λαμβάνουν ψυχοκοινωνική θεραπεία εξωτερικής παραμονής. Επίσης, έχει αξιολογηθεί η αποτελεσματικότητα της ατομικής επαγγελματικής συμβουλευτικής, της υποστήριξης για την εύρεση εργασίας, της υποστηριζόμενης απασχόλησης, της διαχείρισης περιστατικών και άλλων παρεμβάσεων σε χρήστες που λαμβάνουν θεραπεία υποκατάστασης. Αρκετές μελέτες είχαν ενθαρρυντικά αποτελέσματα όσον αφορά τους δείκτες έκβασης, μεταξύ άλλων τα ποσοστά απασχόλησης, το εισόδημα και την αξιοποίηση των υπηρεσιών κοινωνικής πρόνοιας. Παρά ταύτα, δεν διαπιστώθηκαν παρεμβάσεις από τις οποίες να προκύπτουν σταθερά θετικά αποτελέσματα, ενώ οι διαφορές των προσεγγίσεων, των υπό μελέτη πληθυσμών, των αξιολογούμενων αποτελεσμάτων, καθώς και η αδυναμία επανάληψης των παρατηρήσεων υπό τις ίδιες συνθήκες, δεν επιτρέπουν την άντληση οριστικών συμπερασμάτων σχετικά με τη γενικότερη αποτελεσματικότητα των εν λόγω μέτρων. Η εργασία και οι δραστηριότητες που δημιουργούν ένα αίσθημα συμμετοχής και παρέχουν ευκαιρίες για κοινωνικές επαφές συμβάλλουν στην πρόληψη της υποτροπής (McIntosh κ.ά., 2008). Σε ορισμένες ευρωπαϊκές χώρες, οργανώσεις κοινωνικού επιχειρείν λειτουργούν πειραματικά τους λεγόμενους «συνεταιρισμούς ανάρρωσης» ως ένα μεταβατικό στάδιο από τη θεραπεία στην κανονική απασχόληση (Βέλγιο, Τσεχική Δημοκρατία, Ισπανία, Λετονία, Φινλανδία). Πρόκειται για μικρές επιχειρήσεις εντός της κοινότητας, οι οποίες υποστηρίζουν άτομα που εισέρχονται ή επιστρέφουν στον κόσμο της απασχόλησης και, ταυτόχρονα, δίνουν ιδιαίτερη σημασία στη στήριξη, στην κοινωφελή εργασία και στη συμμετοχή στη ζωή της κοινότητας. Υπάρχουν και άλλες εξειδικευμένες παρεμβάσεις οι οποίες, όταν υλοποιούνται στο πλαίσιο προγραμμάτων απεξάρτησης ή αποκατάστασης, αυξάνουν την πιθανότητα θετικής έκβασης. Στις εν λόγω παρεμβάσεις περιλαμβάνεται η εργασιακή υποστήριξη προς ομάδες που δύσκολα τοποθετούνται σε απασχόληση, όπως οι χρήστες 4

Σκιαγράφηση 2013 ναρκωτικών με ποινικό μητρώο ή με προβλήματα ψυχικής υγείας. Παρά ταύτα, όσο επιτυχώς και να διδάσκουν τα προγράμματα, δεξιότητες απασχολησιμότητας, οι χρήστες ναρκωτικών δεν παύουν να καλούνται να ανταγωνιστούν άλλους υποψήφιους στην αγορά εργασίας σε μια συγκυρία υψηλών ποσοστών ανεργίας σε πολλές χώρες. Όλα τα ΚΜ της Ε.Ε. κάνουν αναφορά στη διαθεσιμότητα ειδικών σχεδίων για την στέγαση των ουσιοεξαρτημένων ατόμων, αν και η πληροφόρηση για την ποσοτική κάλυψη των στεγαστικών αναγκών δεν είναι επαρκής. Στην Σλοβακία, για παράδειγμα, οι περιορισμένοι οικονομικοί πόροι μειώνουν τη στεγαστική δυνατότητα των υπηρεσιών επανένταξης σε σημείο χαμηλότερο από αυτό που απαιτούν οι ανάγκες των χρηστών. Σε άλλα ΚΜ, όπως τη Τσεχία, τη Γερμανία, την Ιρλανδία, την Ολλανδία, τη Φινλανδία, τη Σουηδία και το Ηνωμένο Βασίλειο, υπάρχει ο θεσμός της υποστηριγμένης στέγασης, που αφορά σε προγράμματα προσωρινής διαμονής τύπου «bed & breakfast», ή μικρά επιπλωμένα διαμερίσματα που προσφέρονται επί βραχυπρόθεσμης βάσεως με μειωμένο ενοίκιο, συχνά για τα άτομα που έχουν ολοκληρώσει κλειστό πρόγραμμα ολονύκτιας διαμονής. Ο στόχος αυτών των προγραμμάτων στέγασης είναι να παρέχουν ένα ενδιάμεσο χώρο για το χρήστη, όπου θα μπορεί να έχει μια βάση για να αποκτήσει σταδιακά την ανεξάρτητη λειτουργικότητα του. Στο ανάλογο πρόγραμμα της Ιρλανδίας, για παράδειγμα, οι χρήστες είναι υπεύθυνοι για να πληρώνουν το ενοίκιο και για ορισμένες οικιακές υπηρεσίες, ενόσω υποστηρικτικοί συνεργάτες (support workers) τους βοηθούν σε θέματα εκπαίδευσης και εργασίας. Επίσης, τα πλείστα ΚΜ διαθέτουν προγράμματα επαγγελματικής κατάρτισης για πρώην χρήστες. Στην Ουγγαρία, τη Τσεχία, τη Λιθουανία, τη Σλοβενία και τη Σλοβακία η επανένταξη των πρώην χρηστών στο χώρο εργασίας έχει επωφεληθεί από προγράμματα που επιχορηγήθηκαν από την Ευρωπαϊκή πρωτοβουλία κατά των διακρίσεων, που ονομάζεται EQUAL. Τα πλείστα από αυτά τα προγράμματα βοηθούν τον πρώην χρήστη, του οποίου η κατάσταση έχει σταθεροποιηθεί, για να αποκτήσει εμπειρία εργασιακής τοποθέτησης (work placement) η οποία ανταποκρίνεται στην κλίση και τις ικανότητες του. Μία μελέτη από τη Σκωτία (McIntosh et al, 2008) βρήκε ότι οι χρήστες που έλαβαν τέτοιου είδους βοήθεια έχουν τριπλάσια πιθανότητα να προσληφθούν σε χώρο μισθωτής εργασίας. Πίνακας 1: Σύνοψη τεκμηρίωσης για τις παρεμβάσεις που έμμεσα η άμεσα στοχεύουν στην προσληπτικότητα ή την πρόσληψη των προβληματικών χρηστών (ΕΠΚΝΤ, 2012) Γενική επαγγελματική αποκατάσταση + Θεραπεία Ουσιοεξάρτησης +/? Επαγγελματική κατάρτιση στις φυλακές? Διαχείριση αποφυλάκισης / αναστολής + Παραπομπές σε κοινοτική θεραπεία? (Εξειδικευμένα) Δικαστήρια ναρκωτικών + Στέγαση Προσωρινή και έκτακτη στέγαση? Υποστήριξη στην εύρεση μακροπρόθεσμης στέγης? Εκπαίδευση και επαγγελματική κατάρτιση? Επαγγελματική κατάρτιση + Προσόντα? Εθελοντισμός και προσωρινή εργασία? Εργοδότηση Ενδιάμεση αγορά εργασίας? Προσομοιώσεις εργασίας και διαχείριση συγκυριών + Υποστηριζόμενη εργοδότηση + Προ-εργοδότηση και τεστ χρήσης στον χώρο εργασίας? Προγράμματα υποστήριξης εργοδοτούμενου + Γενική Πολιτική? Παρεμβάσεις προάσπισης? Κλειδί: + η παρέμβαση έχει θετικό αποτέλεσμα? δεν υπάρχει αποτέλεσμα, ή δεν υπάρχουν / επαρκούν οι μελέτες Ένδειξη Θετικού Αποτελέσματος 5

6 Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ Στην Κύπρο τα στοιχεία του κοινωνικού αποκλεισμού για το 2011 υπέδειξαν ότι η ανεργία στους χρήστες εξαρτησιογόνων ουσιών κυμαίνεται κάπου στα Ευρωπαϊκά επίπεδα (38% άνεργοι, 13% οικονομικά αδρανείς). Παρόμοιο με τα Ευρωπαϊκά επίπεδα είναι επίσης το δεδομένο ότι 49.6% των άνεργων χρηστών έχουν ολοκληρώσει μόνο το δημοτικό σχολείο. Το μόνο στοιχείο που φαίνεται να διαφέρει για τα Κυπριακά δεδομένα, είναι το ποσοστό των άστεγων χρηστών, το οποίο είναι αρκετά χαμηλότερο (0.3%, και 4% σε μη-σταθερή κατοικία), κάτι που ίσως σχετίζεται με το γεγονός ότι μεγάλο ποσοστό των Κύπριων χρηστών διαμένουν στη γονική οικία. Τα δεδομένα όμως αυτά δεν μπορούν να αποτελέσουν βάση για στέρεα συμπεράσματα, εφόσον πηγάζουν από ένα μικρό και κατά πάσα πιθανότητα επιλεκτικό δείγμα των Κύπριων χρηστών. Τα μέτρα κοινωνικής επανένταξης αποτέλεσαν ήδη στόχο της Εθνικής Στρατηγικής του Αντιναρκωτικού Συμβουλίου από την περίοδο 2004-2008 και η σημασία των μέτρων αυτών επικυρώνεται με την συμπερίληψη τους στην νέα Εθνική Στρατηγική 2013-2020, όπου ο πυλώνας «Θεραπεία και Κοινωνική Επανένταξη» περιλαμβάνει το στόχο Ε (στήριξη των ατόμων που βρίσκονται στο στάδιο της κοινωνικής επανένταξης), με τρείς δράσεις για την ανάπτυξη συνεταιριστικών δράσεων για την οικονομική στήριξη, την κατάρτιση και την εργασιακή αποκατάσταση, για την εφαρμογή του σχεδίου παροχής οικονομικής βοήθειας για επανένταξη ατόμων με ιστορικό εξάρτησης, και για την σύνδεση των αποφυλακισθέντων που ολοκλήρωσαν το πρόγραμμα απεξάρτησης των φυλακών με τις υπηρεσίες κοινωνικής επανένταξης και επαγγελματικής αποκατάστασης. Όπως διαφαίνεται η έμφαση της Εθνικής Στρατηγικής σε αυτό τον τομέα είναι στην παροχή οικονομικής βοήθειας, και την επαγγελματική και εργασιακή κατάρτιση για την αποκατάσταση των χρηστών. Ένα σημαντικό μέτρο ενίσχυσης των Κύπριων χρηστών στην επανένταξη, είναι ο Νόμος 52 (ΙΙ)/2005, ο οποίος παλιά εξουσιοδοτούσε το Τμήμα Εργασίας του Υπουργείου Εργασίας και Κοινωνικών Ασφαλίσεων να παρέχει οικονομική βοήθεια σε χρήστες εξαρτησιογόνων ουσιών στο στάδιο της επανένταξης, θέμα που τώρα διαχειρίζεται το Αντιναρκωτικό Συμβούλιο. Το σχέδιο που θεσμοθετεί ο νόμος αυτός καλύπτει τους δικαιούχους με οικονομική βοήθεια με το ενοίκιο τους για ένα έτος, και ειδικό επίδομα για αγορά επίπλων, καθώς και για άλλα έξοδα, όπως δίδακτρα για τριτοβάθμια εκπαίδευση και επαγγελματική κατάρτιση. Το 2011, 10 άτομα έτυχαν της βοήθειας αυτής, λαμβάνοντας συνολικά 26,390, και από την ημερομηνία που ξεκίνησε μέχρι τις τελευταίες αναφορές (2011), βοηθήθηκαν συνολικά 67 άτομα. Η οικονομική ενίσχυση του σχεδίου παροχής είναι επιπρόσθετη στα υπόλοιπα επιδόματα που μπορεί να δικαιούται ο πρώην χρήστης. Όπως σε πολλά άλλα Ευρωπαϊκά ΚΜ, στην Κύπρο δεν υπάρχουν συγκεκριμένα μέτρα για την επαγγελματική και εργασιακή αποκατάσταση των πρώην χρηστών. Ορισμένα ουσιοεξαρτημένα άτομα όμως, έτυχαν εργασιακής κατάρτισης μαζί με άλλες ευάλωτες κοινωνικές ομάδες το 2011 στα πλαίσια γενικών σχεδίων των Υπηρεσιών Κοινωνικής Ευημερίας για την επαγγελματική κατάρτιση και προώθηση των ληπτών δημόσιου βοηθήματος στην εργασία. Επιπλέον, η προσέγγιση του Γραφείου Εργασίας στην συμβουλευτική εργασίας είναι εξατομικευμένη και το 2011, 13 πρώην χρήστες εξαρτησιογόνων ουσιών τέθηκαν σε θέσεις εργασίας μέσω της προσέγγισης αυτής. Τέλος, σύμφωνα με τα δεδομένα του Γραφείου Εργασίας, ειδικές κατηγορίες ευάλωτων ομάδων, συμπεριλαμβανόμενων των χρηστών εξαρτησιογόνων ουσιών, τυγχάνουν προτεραιότητας στην πρόσληψη σε έκτακτες ωρομίσθιες και εποχιακές κυβερνητικές θέσεις εργασίας. Αν και τα πλείστα θεραπευτικά προγράμματα στην Κύπρο συμπεριλαμβάνουν ορισμένες παρεμβάσεις που εμπίπτουν στον τομέα της κοινωνικής επανένταξης, το 2011 λειτούργησαν συγκεκριμένα έξι προγράμματα κοινωνικής επανένταξης, αυτό της θεραπευτικής κοινότητας «Αγία Σκέπη», από τις Υπηρεσίες Ψυχικής Υγείας το πρόγραμμα της θεραπευτικής κοινότητας «Πυξίδα» (το οποίο όμως έκλεισε το 2012 και η δομή αυτή μετονομάστηκε σε Κέντρο Πολλαπλής Παρέμβασης) και το πρόγραμμα «Πλοηγός», και από το ΚΕΝΘΕΑ το πρόγραμμα επανένταξης «Τόλμη» και «ΙΘΑΚΗ». Υπηρεσίες κοινωνικής επανένταξης πρόσφερε επίσης το πρόγραμμα «Ευήμερος». Τέσσερα από αυτά τα προγράμματα εμπίπτουν στον ιδιωτικό τομέα («Αγία Σκέπη», «Τόλμη», «ΙΘΑΚΗ», «Ευήμερος»), ενώ τα άλλα δύο είναι κρατικά. Αξίζει να αναφερθεί επίσης ότι το πρόγραμμα «Αγία Σκέπη» λειτούργησε ξενώνα από το 2008, όπου τα μέλη του προγράμματος μπορούν να διανυκτερεύουν. Τα υπόλοιπα προγράμματα κοινωνικής επανένταξης λειτουργούν επί εξωτερικής βάσεως. Ένας βασικός στόχος των αποφοίτων των προγραμμάτων αυτών, είναι η απόκτηση σταθερής εργασίας μέχρι την ολοκλήρωση του προγράμματος. Το 2011, 32 άτομα συνολικά πέτυχαν αυτό το στόχο, αν και λόγω έλλειψης στοιχείων ο αριθμός ενδέχεται να είναι μεγαλύτερος. Το ΕΚΤΕΠΝ Κύπρου, σε μια προσπάθεια να ερευνήσει την εμπειρία των Κυπρίων χρηστών που βρίσκονται στο στάδιο της κοινωνικής επανένταξης, διοργάνωσε ομάδα εστίασης (focus group) με μέλη ενός προγράμματος επανένταξης (Ν=6, ηλικίες 24 μέχρι 48 ετών). Ερωτηθέντες για τα βιώματα τους, οι συμμετέχοντες έκαναν αναφορά σε αρκετούς τομείς της ζωής τους όπου δοκιμάζονται, όπως την κοινωνική προκατάληψη, την έλλειψη υποδομών, τις νομικές δυσκολίες του πρώην χρήστη, τα οικογενειακά προβλήματα και τις δυσκολίες της καθημερινής ζωής. Χαρακτηριστική είναι η εμπειρία απόρριψης και απόλυσης από εργοδότες όταν μαθαίνουν λεπτομέρειες του ιστορικού του πρώην χρήστη, ενώ επίσης χαρακτηριστική είναι η δήλωση ότι, η μεγαλύτερη πηγή βοήθειας στη ζωή του χρήστη στην επανένταξη είναι η στήριξη από στενούς συγγενείς, γονείς και συντρόφους.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Περιληπτικά για την Ευρώπη, φαίνεται ότι αν και οι εθνικές στρατηγικές για τα ναρκωτικά αναγνωρίζουν τη σημασία της κοινωνικής επανένταξης των χρηστών εξαρτησιογόνων ουσιών ως αναπόσπαστο μέρος της σφαιρικής ανταπόκρισης στο φαινόμενο της ουσιοεξάρτησης και τη σύνδεση της με τον κοινωνικό αποκλεισμό των χρηστών, η πραγματική διαθεσιμότητα υπηρεσιών κοινωνικής επανένταξης είναι περιορισμένη. Αυτό γίνεται πιο έντονα φανερό, όταν συλλογιστούμε ότι πολλές παρεμβάσεις αυτού του τύπου δεν γίνονται μόνο για τους νυν και πρώην χρήστες, αλλά για ένα ευρύ φάσμα ατόμων και ομάδων. Αυτό δυσκολεύει επίσης την καταμέτρηση της αποτελεσματικότητας της κοινωνικής επανένταξης ειδικά για τους χρήστες. Επίσης, έχει γίνει αντιληπτό ότι η αξιολόγηση της κοινωνικής επανένταξης που βασίζεται πάνω σε δείκτες όπως το επίπεδο χρήσης, τα πρότυπα κατανάλωσης και τη βελτίωση της ψυχικής και σωματικής υγείας, δεν υποδεικνύει με τρόπο επαρκή την πραγματική ένταξη του χρήστη στην κοινωνία. Αν και είναι αναμφίβολα σημαντικοί οι δείκτες αυτοί ως προϋποθέσεις για την κοινωνική επανένταξη, δυστυχώς η τελική ενσωμάτωση του χρήστη στο κοινωνικό σύνολο συχνά αποτυγχάνει, κατά τα δεδομένα του ΕΚΠΝΤ. Η Κυπριακή πραγματικότητα φαίνεται να ενισχύει τα δεδομένα αυτά, με παρόμοια δεδομένα όπως στα άλλα Κράτη-Μέλη της Ε.Ε. Εντούτοις σημειώνουμε ότι η κοινωνική επανένταξη αναγνωρίζεται και στην Κύπρο ως αναπόσπαστο μέρος της Εθνικής Στρατηγικής 2013-2020, και δεν υπάρχει αμφιβολία ότι αυτό είναι μόνο η αρχή των όσων γίνονται, και των όσων πρέπει να γίνουν, για την επιτυχή ένταξη και την αποκατάσταση του πρώην χρήστη στην Κυπριακή κοινωνία. Η επιτυχής κοινωνική επανένταξη διασφαλίζει με την σειρά της την προστασία τόσο του ατόμου, όσο και του κοινωνικού συνόλου από τα περιστατικά υποτροπής. Ενόψει αυτού αξίζει να αναφερθούμε στην πρόσφατη έκδοση Οδηγού Υπηρεσιών Κοινωνικής Επανένταξης εκ μέρους του Αντιναρκωτικού Συμβουλίου Κύπρου, όπου περιγράφονται αναλυτικά όλες οι δυνατότητες που παρέχονται, από κρατικούς φορείς και υπηρεσίες σε άτομα που επιθυμούν να εργοδοτηθούν, να αποκατασταθούν επαγγελματικά, να εκπαιδευτούν, να καταρτιστούν ή απλά να ενημερωθούν για τις διαθέσιμες υπηρεσίες και προγράμματα. Βύρωνας Γκέιστ, Λειτουργός Τμήμα Παρακολούθησης / ΕΚΤΕΠΝ Βιβλιογραφία: ΑΣΚ (2013) Εθνική Στρατηγική για τα Ναρκωτικά 2013-2020. Cyprus NFP (2009) Focus Group: Omada Epanentaxis, held 4.6.09, unpublished. ΕΚΤΕΠΝ Κύπρου (2012) 2012 National Report (2011 data) to the EMCDDA EMCDDA (2012) Social Reintegration and employment: evidence and interventions for drug users in treatment, EMCDDA Insights 13. EMCDDA (2012β) Annual Report 2012: The State of the Drugs Problem in Europe, Luxemburg, Publications Office of the European Union. Verser, A. & Solberg, U. (2003) Social Reintegration in the European Union and Norway [Online] Available at http://www.emcdda. europa.eu/attachements.cfm/att_2156_en_social_reintegration_eu.pdf, accessed 3.12.09. www.emcdda.europa.eu Σκιαγράφηση 2013 Παρακολούθηση Εθνικής Στρατηγικής 2013-2016 Μετά την έγκριση από το Υπουργικό Συμβούλιο της Εθνικής Στρατηγικής για τα Ναρκωτικά και την Επιβλαβή Χρήση Αλκοόλ 2013-2020 και του Σχεδίου Δράσης 2013-2016, το Αντιναρκωτικό Συμβούλιο Κύπρου, ξεκίνησε άμεσα την παρακολούθηση τους. H πρώτη συνάντηση πραγματοποιήθηκε στις 5 Απριλίου 2013 με όλους τους Συνδέσμους των Υπουργείων. Σκοπός της συνάντησης ήταν η ενημέρωση αναφορικά με τον τρόπο παρακολούθησης του Σχεδίου Δράσης 2013-2016, καθώς και η επισήμανση του σημαντικού ρόλου των Συνδέσμων των Υπουργείων που εμπλέκονται στη Στρατηγική, τόσο σε ότι αφορά το συντονισμό μεταξύ των διάφορων τμημάτων του κάθε υπουργείου, αλλά και σε ότι αφορά τη συνεργασία που αναμένεται από το κάθε Υπουργείο σε σχέση με άλλα Υπουργεία για σκοπούς υλοποίησης των δράσεων, καθώς και αποστολής δεδομένων στο ΑΣΚ για σκοπούς παρακολούθησης. Μετά τη συνάντηση αυτή, τα Υπουργεία κλήθηκαν εκ νέου, μαζί με όλα τα εμπλεκόμενα Τμήματα τους, έτσι ώστε να καθοριστούν εφικτά και συγκεκριμένα βήματα και να απαντηθούν τυχόν προβληματισμοί. Η δεύτερη σειρά συναντήσεων πραγματοποιήθηκε τέλη Απριλίου 2013 και σκοπός ήταν η μελέτη όλων των δράσεων στις οποίες εμπλέκεται το κάθε Υπουργείο και ο καθορισμός συγκεκριμένων βημάτων και χρονοδιαγραμμάτων παρακολούθησής τους. Στο παρόν στάδιο προγραμματίζονται οι συναντήσεις παρακολούθησης της Εθνικής Στρατηγικής στις οποίες θα παραβρεθούν όλοι οι εμπλεκόμενοι φορείς που εμπλέκονται στην υλοποίηση κάθε Πυλώνα και Στόχου, κρατικοί και μη, για μελέτη όλων των δράσεων και ο από κοινού καθορισμός συγκεκριμένων βημάτων και χρονοδιαγραμμάτων 7

8 Aνανέωση Μνημονίου Συνεργασίας μεταξύ Αντιναρκωτικού Συμβουλίου Κύπρου ΑΣΚ και Υπουργείου Άμυνας Στα πλαίσια της στενής και εποικοδομητικής συνεργασίας του ΑΣΚ και του Υπουργείου Άμυνας, η οποία άρχισε κατά το 2012 θέτοντας τα θεμέλια για έναρξη συστηματικής και στοχοθετημένης από κοινού προληπτικής δράσης στην Εθνική Φρουρά και σε συνέχεια μιας θετικής αποτίμησης των αποτελεσμάτων αυτής της συνεργασίας, κρίθηκε αναγκαία η συνέχιση αλλά και εξέλιξη της σχέσης αυτής μέσα από την υπογραφή ενός νέου και βελτιωμένου μνημονίου. Το νέο μνημόνιο συνεργασίας μεταξύ του ΑΣΚ και του Υπουργείου Άμυνας υπογράφηκε στις 25 Απριλίου 2013 από τον Υπουργό Άμυνας κ. Φώτη Φωτίου και τον Πρόεδρο του ΑΣΚ Δρα. Χρύσανθο Γεωργίου. Το μνημόνιο συνεργασίας συνάδει με την Εθνική Στρατηγική για την αντιμετώπιση της εξάρτησης από παράνομες ουσίες και την επιβλαβή κατανάλωση του αλκοόλ 2013-2020 και προσαρμόζεται στο Σχέδιο Δράσης 2013-2016. Τόσο οι υφιστάμενες και συνεχιζόμενες δράσεις του μνημονίου συνεργασίας, όσο και οι νέες οι οποίες συμπεριλαμβάνονται, στοχεύουν στην ενίσχυση των προστατευτικών παραγόντων, καθώς επίσης και στην περαιτέρω αντιμετώπιση των παραγόντων κινδύνου που συντείνουν στη μείωση της χρήσης στις ηλικίες 18-20, ενώ οι παρεμβάσεις δεν περιορίζονται μόνο στη συμπεριφορά του ατόμου αλλά διευρύνονται σε πεδία που αφορούν στην αλλαγή του κοινωνικού και φυσικού του περιβάλλοντος. Μαρία Ματθαίου, Λειτουργός Τμήμα Πολιτικής Εκπαιδευτικό εργαστήριο με θέμα Εκπαιδευτικό εργαστήριο με θέμα «Applying trauma theory to the treatment of co-occurring disorders: Trauma, Addiction, and Mental Illness, Λευκωσία 11-12 Απριλίου 2013 Στο πλαίσιο συνεργασίας μεταξύ του Αντιναρκωτικού Συμβουλίου Κύπρου και του Πανεπιστημίου Λευκωσίας και με στόχο την ενίσχυση των θεραπευτικών προγραμμάτων σε επί μέρους πτυχές της ουσιοεξάρτησης, πραγματοποιήθηκε, στις 11-12 Απριλίου 2013, διήμερο εκπαιδευτικό εργαστήριο με θέμα «Applying trauma theory to the treatment of co-occurring disorders: Trauma, Addiction, and Mental Illness από την Dr Loretta Brady του Πανεπιστήμιου Saint Anselm College των Ηνωμένων Πολιτειών. Το εκπαιδευτικό εργαστήριο το οποίο απευθυνόταν τόσο σε θεραπευτές των Δομών ουσιοεξάρτησης όσο και σε φοιτητές του Πανεπιστημίου Λευκωσίας και του Πανεπιστημίου Κύπρου, έλαβε χώρα στο Πανεπιστήμιο Λευκωσίας και σε αυτό συμμετείχαν γύρω στα 80 άτομα. Στη βασική θεματολογία του εργαστηρίου ήταν ενταγμένα θέματα θεωρίας αλλά και κλινικής πρακτικής αναφορικά με τη σύνδεση της κατάχρησης ουσιών εξάρτησης και του τραύματος, τις θεραπευτικές προκλήσεις, καθώς και τις καλές πρακτικές και κατευθύνσεις. Εύα Συμεωνίδου, Λειτουργός Τμήμα Πολιτικής Τοπικό Σύστημα Έγκαιρης Προειδοποίησης (Τ-ΣΕΠ) Το Σύστημα Έγκαιρης Προειδοποίησης (ΣΕΠ) της Ευρωπαϊκής Ένωσης αναπτύχθηκε ως ένας μηχανισμός ταχείας ανταπόκρισης στην εμφάνιση νέων ψυχοτρόπων ουσιών. Μεταξύ των ετών 2005 και 2011, κοινοποιήθηκαν επίσημα μέσω του ευρωπαϊκού συστήματος έγκαιρης προειδοποίησης 164 νέες ψυχότροπες ουσίες. Το 2011, για τρίτη συνεχόμενη χρονιά, εντοπίστηκε για πρώτη φορά στην Ευρώπη πρωτοφανής αριθμός ουσιών (49), αυξημένος έναντι 41 ουσιών το 2010 και 24 το 2009. Η Κύπρος αποτελεί μέρος του ΣΕΠ από την ίδρυση του ΕΚΤΕΠΝ. Από το 2004 το ΕΚΤΕΠΝ λαμβάνει πληροφορίες για νέες συνθετικές ουσίες που ανιχνεύτηκαν σε χώρες της Ε.Ε και διανέμει τις πληροφορίες στις πιο κάτω υπηρεσίες: Κρατικό Χημείο, ΥΚΑΝ, ΟΝΕΚ, Φαρμακευτικές Υπηρεσίες, ΤΑΕΠ και ΥΨΥ. Για κάθε νέα ουσία λαμβάνεται πληροφόρηση για την χημική σύσταση της ουσίας καθώς και για την κατασχεθείσα/ αναβρεθείσα μορφή και ποσότητα της. Με βάση τις πιο πάνω πληροφορίες, το Κρατικό Χημείο προβαίνει σε σχετική εισήγηση προς το ΑΣΚ για συμπερίληψη της ουσίας στον κατάλογο με τις ελεγχόμενες ουσίες. Παρ όλα αυτά, διαπιστώθηκε η απουσία ενός τοπικού συστήματος προειδοποίησης και ενημέρωσης για: 1) τους κινδύνους υγείας από τη χρήση νέων συνθετικών ναρκωτικών ή/και ναρκωτικών που νοθεύονται με ασυνήθιστες ουσίες, 2) τις κατασχέσεις ή τον εντοπισμό γνωστών αλλά ασυνήθιστων ουσιών, 3) τα προβλήματα που προκύπτουν από υφιστάμενες συνθετικές/ ψυχότροπες ουσίες και 4) την ύπαρξη ασυνήθιστα μεγάλης ποσότητας ενεργούς ουσίας σε συγκεκριμένη δόση (EMCDDA & EUROPOL, 2007). Για τους πιο πάνω λόγους το ΕΚΤΕΠΝ προχώρησε στη δημιουργία του Τοπικού Συστήματος Έγκαιρης Προειδοποίησης (Τ-ΣΕΠ), του οποίου η λειτουργία θα διασφαλίζει τα πιο κάτω: 1. Την ενημέρωση εμπλεκομένων φορέων και υπηρεσιών (π.χ τμημάτων επειγόντων περιστατικών) για τη χρήση νέων ή ασυνήθιστων ουσιών σε τοπικό επίπεδο. Για παράδειγμα την: Έγκαιρη ενημέρωση των τμημάτων επειγόντων περιστατικών των νοσοκομείων και των κλινικών ώστε να γνωρίζουν τρόπους αντιμετώπισης ασθενών που έκαναν χρήση των εν λόγω ουσιών. Έγκαιρη ενημέρωση των εξειδικευμένων θεραπευτικών κέντρων με στόχο την προσαρμογή των προσφερόμενων υπηρεσιών. Έγκαιρη ενημέρωση της ΥΚΑΝ για διευκόλυνση της αναγνώρισης και κατάσχεσης ασυνήθιστων σκευασμάτων παράνομων ουσιών. Επιλεκτική, κατάλληλη, έγκυρη και έγκαιρη ενημέρωση των ΜΜΕ. 2. Τη δημιουργία πλατφόρμας δεδομένων σχετικά με τη χρήση νέων συνθετικών ουσιών, που να αντικατοπτρίζουν την κυπριακή πραγματικότητα. 3. Την παρακολούθηση τάσεων όσον αφορά στις νέες συνθετικές ουσίες και στους νέους τρόπους χρήσης. Σημειώνεται ότι, η λειτουργία του Τ-ΣΕΠ προϋποθέτει τη συνεργασία και ενεργό συμμετοχή διάφορων υπηρεσιών συμπεριλαμβανομένων των θεραπευτικών δομών, των φαρμακευτικών υπηρεσιών, του Κρατικού Χημείου, της ΥΚΑΝ κ.α. Το εν λόγω Σύστημα βρίσκεται σε πιλοτική λειτουργία από τον Μάιο του 2013. Νατάσα Σαββοπούλου, Λειτουργός Τμήμα Πολιτικής

Σκιαγράφηση 2013 Στήλη συνεργατών... Η νέα αυτή στήλη της «Σκιαγράφησης» θα αφιερώνεται κάθε φορά σε κάποιο πρόγραμμα, σχετιζόμενο με τις εξαρτησιογόνες ουσίες, που λειτουργεί στην Κύπρο. Σε αυτό το τεύχος παρουσιάζονται: η Θεραπευτική Κοινότητα «Αγία Σκέπη» και το «Πρόγραμμα Οικογενειακής Υποστήριξη Θ.Π. Αγίας Σκέπης» Θεραπευτική Κοινότητα «Αγία Σκέπη» Η Θεραπευτική Κοινότητα «Αγία Σκέπη» βρίσκεται έξω από το χωριό Πολιτικό, στην περιοχή Φιλανίου, σε απόσταση 26km από το κέντρο της πόλης. Είναι ένας μη κερδοσκοπικός οργανισμός και λειτουργεί από το 1999. Πρόκειται για κλειστό και στεγνό πρόγραμμα απεξάρτησης από παράνομες εξαρτησιογόνες ουσίες. Απευθύνεται σε ενήλικους χρήστες. Η διάρκεια του είναι 12 μήνες περίπου, όπου προϋποτίθεται η διαμονή των ατόμων στον χώρο της κοινότητας. Με τον όρο στεγνό πρόγραμμα εννοείται ότι δεν χορηγούνται κανενός είδους υποκατάστατα ουσιών. Το πρόγραμμα στελεχώνεται από εξειδικευμένους επαγγελματίες ψυχολόγους, και από απόφοιτους της Αγίας Σκέπης, έμμισθους, που προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στον χώρο. Το πρόγραμμα (θεραπεία, στέγαση, διατροφή) παρέχεται δωρεάν στα μέλη του προγράμματος. Κύρια μέθοδος θεραπείας είναι η ομαδική θεραπεία. Δευτερεύουσα καθίσταται η ατομική θεραπεία. Το καθημερινό πρόγραμμα της κοινότητας είναι δομημένο και πλούσια εμπλουτισμένο με δραστηριότητες. Ομαδικές θεραπευτικές συναντήσεις, σεμινάρια, χοροθεραπεία, παραγωγικές δραστηριότητες (κηπουρική, μαγειρική, ψηφιδωτά, ξυλουργείο, κατασκευή κοσμήματων), ψυχαγωγικές και αθλητικές δραστηριότητες (ποδόσφαιρο, καλαθόσφαιρα, γυμναστική, επιτραπέζια παιχνίδια, ομαδικά παιχνίδια). Η κοινότητα διατηρεί το δικό της χώρο γυμναστηρίου, εργαστηρίων, γήπεδο futsal, γήπεδο καλαθόσφαιρας, αίθουσα πολλαπλής χρήσης. Κατά περιόδους διοργανώνονται εκδρομές και δραστηριότητες εκτός κοινότητας. του. Η λειτουργία της κοινότητας προσομοιάζεται με τη λειτουργία της κοινωνίας (υποχρεώσεις, καθήκοντα, δικαιώματα, υπευθυνότητες, δυσκολίες, συναισθήματα, σχέσεις), έτσι το άτομο είναι σε μια συνεχή προσπάθεια να βρίσκει τους υγιείς εκείνους τρόπους να αντιμετωπίζει την καθημερινότητα του. «Πρόγραμμα Οικογενειακής Υποστήριξη Θ.Π. Αγίας Σκέπης» Η οικογένεια ενός χρήστη εξαρτησιογόνων ουσιών βρίσκεται αντιμέτωπη με ερωτήματα, αγωνίες, ψυχοφθόρα διλήμματα, δύσκολες αποφάσεις, έντονα συναισθήματα. Εγκλωβίζεται σε ένα τύπο σχέσης, όπου υποφέρουν όλοι. Η αίσθηση του αδιέξοδου είναι έντονη. Το Πρόγραμμα Οικογενειακής Υποστήριξης του Θεραπευτικού Προγράμματος Αγίας Σκέπης δημιουργήθηκε για να στηρίξει τις οικογένειες των εξαρτημένων ατόμων και να βοηθήσει να αναδυθούν νέοι, πιο λειτουργικοί τύποι συμπεριφοράς και σχέσης, που θα βοηθήσουν την οικογένεια και το εξαρτημένο άτομο. Πού απευθύνεται; Σε γονείς, αδέρφια, συγγενείς, φίλους ατόμων εξαρτημένων από οποιαδήποτε εξαρτησιογόνα ουσία, οι οποίοι είναι ενήλικες. Για να απευθυνθώ στο Πρόγραμμα πρέπει το παιδί μου να είναι μέλος της Αγίας Σκέπης; Όχι, δεν είναι απαραίτητο. Τι παρέχει το Πρόγραμμα Οικογενειακής Υποστήριξης; Στο Πρόγραμμα Οικογενειακής Υποστήριξης πραγματοποιούνται: Ατομικά ραντεβού συμβουλευτικής και ψυχολογικής υποστήριξης Σεμινάρια Ομάδες αυτοβοήθειας Οικογενειακές συνεδρίες Οικογενειακή ψυχοθεραπεία Πώς μπορώ να έρθω σε επαφή με το Πρόγραμμα; Αρκεί να τηλεφωνήσεις στο τηλ. 22347720 και να ορίσουμε ένα ραντεβού για να γνωριστούμε και να διερευνήσουμε ποιές ανάγκες σου μπορεί να καλύψει το Πρόγραμμα. Η διεύθυνση μας είναι Ηλέκτρας 2, Αγλαντζιά. H δομή του θεραπευτικού προγράμματος συντελείται από 3 ομάδες: ομάδα Γ, Β, Α. Πρόκειται για τις τρεις θεραπευτικές ομάδες από τις οποίες καλείται να περάσει το άτομο μέχρι να ολοκληρώσει το κλειστό πρόγραμμα. Η κάθε ομάδα διατηρεί τους δικούς της θεραπευτικούς στόχους προς εκπλήρωση. Στόχος του συνδυασμού των προαναφερθεισών δραστηριοτήτων είναι: η γνωριμία των ατόμων με ένα υγιή τρόπο ζωής και με εναλλακτικές δραστηριότητες, η ανάπτυξη δεξιοτήτων, η υγιής αλληλεπίδραση με το σύνολο και διαχείριση καταστάσεων, η δημιουργία ενός υγιούς κοινωνικού δικτύου στήριξης, η καλλιέργεια εναλλακτικών τρόπων σκέψης. Βαθύτερη φιλοσοφία της κοινότητας είναι η ανάπλαση του ατόμου τόσο γνωσιακά, όσο συμπεριφορικά και κοινωνικά, ως προϋπόθεση για να βοηθηθεί να απορρίψει τη χρήση ουσιών και να εγκαθιδρύσει εναλλακτικούς τρόπους αντιμετώπισης της καθημερινότητας και πραγματικότητας Τα κείμενα παρουσιάζονται αυτούσια όπως έχουν αποσταλεί στο ΕΚΤΕΠΝ από τη Θεραπευτική Κοινότητα «Αγίας Σκέπης». 9

Συνέντευξη Τύπου -Παρουσίαση της κατάστασης του φαινομένου των εξαρτησιογόνων ουσιών στην Ευρώπη και στην Κύπρο -28 Μαΐου 2013 Πραγματοποιήθηκε στο Αμφιθέατρο των Κεντρικών Γραφείων της Cyta και εκπρόσωπος του Ευρωπαϊκού Κέντρου για τα Ναρκωτικά -ΕΚΠΝΤ παρουσίασε τα κυριότερα αποτελέσματα της Ευρωπαϊκής έκθεσης για τα ναρκωτικά. Στη συνέχεια παρουσιάστηκαν, από το Τμήμα Παρακολούθησης / ΕΚΤΕΠΝ, τα πιο πρόσφατα στοιχεία της κατάστασης των παράνομων και νόμιμων ουσιών εξάρτησης στην Κύπρο. Πιο κάτω παρουσιάζονται κάποια κύρια σημεία για την Ευρώπη και την Κύπρο : ΘΕΡΑΠΕΙΑ Σύμφωνα με το ΕΚΠΝΤ, τουλάχιστον 1.2 εκατομμύρια άνθρωποι στην Ευρώπη αιτήθηκαν θεραπείας, με τους χρήστες οπιοειδών να αντιπροσωπεύουν την πολυπληθέστερη ομάδα χρηστών υπό θεραπεία, ακολουθούμενοι από τους χρήστες κάνναβης και κοκαΐνης. Η θεραπεία υποκατάστασης συνεχίζει να παραμένει θεραπεία «πρώτης επιλογής» στην Ευρώπη. Στην Κύπρο, κατά το έτος 2011, καταγράφηκαν στη θεραπεία 1057 χρήστες παράνομων ουσιών εξάρτησης σε σχέση με 884 το προηγούμενο έτος. Το προφίλ του χρήστη, ο οποίος απευθύνεται για θεραπεία είναι άντρας, Ελληνοκύπριος, 29 ετών, άνεργος, χρήστης κάνναβης,με εννιάχρονη πορεία χρήσης της κύριας ουσίας κατάχρησης. Ο χρόνος που μεσολαβεί δηλαδή από την πρώτη χρήση μέχρι την εμφάνιση του χρήστη στη θεραπεία, είναι τα 9 χρόνια. ΚΑΝΝΑΒΗ Η κάνναβη παραμένει η πλέον διαδεδομένη παράνομη ουσία στην Ευρώπη. Υπολογίζεται ότι 77 εκατομμύρια ενήλικες Ευρωπαίοι (15 64 ετών) έχουν κάνει χρήση κάνναβης τουλάχιστον μία φορά στη ζωή τους και 20 εκατομμύρια έκαναν χρήση την περασμένη χρονιά. Στοιχεία από πρόσφατη μελέτη υποδεικνύουν γενικά σταθεροποιητικές ή πτωτικές τάσεις στη χρήση της κάνναβης στην Ευρώπη. Πτωτική τάση στη χρήση της, φαίνεται και στην Κύπρο, σύμφωνα με τα αποτελέσματα της έρευνας που διεξήχθη στο γενικό πληθυσμό κατά το 2012. Παρ όλα αυτά, σε σχέση με τα έως σήμερα δεδομένα, η χρήση κάνναβης στην Ευρώπη παραμένει σε υψηλά επίπεδα και υπάρχει «μια μεγάλη και σχετικά ανθεκτική αγορά» για την εν λόγω ουσία, ενώ αποτελεί τη συχνότερα αναφερόμενη ουσία μεταξύ των χρηστών που ξεκινούν θεραπεία για πρώτη φορά στην Ευρώπη. Παρόμοια εικόνα κυριαρχεί και στην Κύπρο, όπου η κάνναβη εξακολουθεί από το 2004 να αποτελεί την κύρια ουσία λόγω της οποίας τα άτομα αιτούνται θεραπείας. Συγκεκριμένα, κατά το 2011, πέντε στους δέκα χρήστες ανέφεραν την κάνναβη ως την κύρια ουσία χρήσης, τρεις στους δέκα ανέφεραν την ηρωίνη και ένας στους δέκα την κοκαΐνη ως την κύρια ουσία για την οποία αιτούνται θεραπείας. Σε σύγκριση με τα προηγούμενα έτη, παρουσιάζεται μεγάλη αύξηση στα αιτήματα θεραπείας ατόμων με κύρια ουσία κατάχρησης την κάνναβη. Επίσης, βάσει της έρευνας γενικού πληθυσμού, φαίνεται ότι η κάνναβη παρά τη σχετική πτώση, εξακολουθεί να παραμένει η πιο διαδεδομένη ουσία με την υψηλότερη επικράτηση, σε σύγκριση με τις άλλες παράνομες ουσίες. Η επικρατέστερη ηλικία πρώτης χρήσης κάνναβης είναι τα 20 έτη, που βρίσκει τα αγόρια στο στρατό και τα κορίτσια στις σπουδές ή στην εργασία. ΟΠΙΟΕΙΔΗ & ΗΡΩΙΝΗ Σύμφωνα με τα τελευταία Ευρωπαϊκά στοιχεία, διαγράφονται πτωτικές τάσεις τόσο στη χρήση, όσο και στη διάθεση της ηρωίνης, ενώ ο αριθμός των ατόμων που αιτήθηκαν θεραπείας για πρώτη φορά με κύρια ουσία εξάρτησης την ηρωίνη, σημείωσε πτώση, με τις μεγαλύτερες μειώσεις να καταγράφονται στις χώρες της δυτικής Ευρώπης. Επιπλέον, τα στοιχεία από χρήστες σε θεραπεία συνεχίζουν να καταδεικνύουν πτώση στην ενέσιμη χρήση ηρωίνης. Ωστόσο, οι πρόσφατες επιδημικές εκρήξεις του HIV σε Ελλάδα και Ρουμανία ανακόπτουν αυτήν τη θετική τάση, υπογραμμίζοντας την ανάγκη παροχής υπηρεσιών περιορισμού των επιβλαβών συνεπειών και θεραπείας. Στην Κύπρο, κατά το 2011, η ηρωίνη με ποσοστό 34% παραμένει η δεύτερη ουσία κατάχρησης μετά την κάνναβη, λόγω της οποίας τα άτομα αιτούνται θεραπείας. Σε σύγκριση με τα προηγούμενα έτη, συνεχίζεται η σταθεροποίηση μέχρι και μείωση των αιτημάτων θεραπείας με κύρια ουσία κατάχρησης την ηρωίνη. Παρόλα αυτά, οι περισσότεροι άμεσοι θάνατοι, οφείλονται στη χρήση οπιοειδών, και πιο συγκεκριμένα στην ηρωίνη. ΚΟΚΑΙΝΗ Την τελευταία δεκαετία, η κοκαΐνη έχει καθιερωθεί ως η ευρύτερα διαδεδομένη παράνομη διεγερτική ουσία στην Ευρώπη, αν και οι περισσότεροι χρήστες είναι συγκεντρωμένοι σε μικρό αριθμό χωρών της δυτικής Ευρώπης. Περίπου 14,5 εκατομμύρια Ευρωπαίοι (ηλικίας 15 64 ετών) έχουν κάνει χρήση κοκαΐνης τουλάχιστον μία φορά στη ζωή τους, και 3,5 εκατομμύρια την περασμένη χρονιά. Ωστόσο, από την έκθεση διαφαίνεται ότι, σε γενικές γραμμές, η χρήση και η προσφορά κοκαΐνης διαγράφουν πτωτική πορεία. Στην Κύπρο, περίπου το 10% των ατόμων που αιτήθηκαν θεραπείας κατά το έτος 2011, ανέφεραν ως κύρια ουσία κατάχρησης την κοκαΐνη. Σε ό,τι αφορά τη χρήση της στο γενικό πληθυσμό, μικρό είναι το ποσοστό των ατόμων που ανέφεραν χρήση έστω και μια φορά στη ζωή (1.3%). ΣΥΝΘΕΤΙΚΕΣ ΟΥΣΙΕΣ: ΑΜΦΕΤΑΜΙΝΕΣ, ΕΚΣΤΑΣΙ, Προ-ΠΡΟΔΡΟΜΕΣ ΟΥΣΙΕΣ Υπολογίζεται ότι περίπου 2 εκατομμύρια Ευρωπαίοι (ηλικίας 15 64 ετών) έκαναν χρήση έκστασι και περίπου άλλα 2 εκατομμύρια έκαναν χρήση αμφεταμινών/ μεθαμφεταμινών κατά το τελευταίο έτος. Βάσει των τελευταίων στοιχείων, υπάρχουν ενδείξεις ότι η μεγαλύτερη 10

Σκιαγράφηση 2013 διαθεσιμότητα MDMA έχει αναθερμάνει το ενδιαφέρον για το έκστασι, ενώ υπάρχουν ενδείξεις για αύξηση τόσο της διαθεσιμότητας όσο και της χρήσης της μεθαμφεταμίνης. Παρόλα αυτά, η μεγαλύτερη πρόκληση που αντιμετωπίζουν οι χώρες παραγωγής αμφεταμίνηςκαι μεθαμφεταμίνης έχει να κάνει με τη χημική ουσία α-φαινυλακετοακετονιτρίλιο (APAAN), πρόδρομη ουσία της BMK (της πρόδρομης ουσίας που χρησιμοποιείται για την παραγωγή αμφεταμίνης και μεθαμφεταμίνης). Από το 2009, μεγάλος αριθμός φορτίων APAAN συνολικού βάρους δεκάδων τόνων έχουν κατασχεθεί ή ανασχεθεί στην Ευρώπη. Στην Κύπρο, η χρήση των συνθετικών ουσιών είναι περιορισμένη, γεγονός που φαίνεται τόσο από την έρευνα γενικού πληθυσμού, όσο και από τις αιτήσεις θεραπείας. ΝΕΕΣ ΟΥΣΙΕΣ Το 2012, 73 νέες ψυχοδραστικές ουσίες κοινοποιήθηκαν επίσημα για πρώτη φορά μέσω του συστήματος έγκαιρης προειδοποίησης της ΕΕ, ενώ δεν υπάρχουν ενδείξεις ανάσχεσης του αριθμού των νέων ναρκωτικών που αναφέρονται στην Ευρώπη. Από όλες τις ουσίες που ανακοινώθηκαν, οι 30 ήταν συνθετικά κανναβινοειδή, τα οποία μιμούνται τις επιδράσεις της κάνναβης. 213 άτομα, με τους περισσότερους να είναι άνω των 40 ετών. Μεταξύ των ετών (2004-2010) καταγράφηκαν τουλάχιστον 519 θάνατοι, σχετιζόμενοι με το αλκοόλ. Όσον αφορά την κατάσταση στην Ευρώπη, 1 στους 7 θανάτους ανδρών, και 1 στους 13 θανάτους γυναικών οφείλεται στην κατάχρηση αλκοόλ. Κάπνισμα (Κύπρος): Κατά το 2012, καταγράφηκε μια σχετική μείωση (6 ποσοστιαίες μονάδες) των νέων (15-34 ετών) που ανέφεραν ότι κάπνισαν κατά τον τελευταίο χρόνο, σε σύγκριση με το 2009. Επίσης, η επιθυμία για διακοπή του καπνίσματος, παρουσιάζει στατιστικά σημαντική μείωση, γεγονός που συνάδει με το χαμηλότερο ποσοστό καταγεγραμμένων καπνιστών κατά το 2012, που έχουν καταβάλει προσπάθεια για διακοπή του καπνίσματος. Ηρεμιστικά (Κύπρος): Σύμφωνα με την έρευνα γενικού πληθυσμού (2012) έχει εκτιμηθεί ότι ένα 4% του πληθυσμού έκανε χρήση ηρεμιστικών τον τελευταίο χρόνο. Το προφίλ των ατόμων που κάνουν χρήση ηρεμιστικών στην Κύπρο, είναι γυναίκες, ηλικίας 55-64, με χαμηλό μορφωτικό επίπεδο. Περισσότερα στοιχεία για την Ευρωπαϊκή Έκθεση είναι διαθέσιμα στη στήλη Ανα-γνώσεις Στην Κύπρο ανευρέθηκαν 13 νέες ουσίες και 4 συνδυασμοί νέων ουσιών (με περισσότερες από μια ουσία). Στο σύνολο, κατασχέθηκε ποσότητα 12 περίπου κιλών νέων ουσιών, οι περισσότερες από τις οποίες αφορούσαν σε συνθετικά κανναβινοειδή, ενώ σημαντική μείωση παρατηρήθηκε στην κυκλοφορία πιπεραζίνων. ΝΟΜΙΜΕΣ ΟΥΣΙΕΣ Αλκοόλ: Όσον αφορά στην πρώτη καταγραφή στοιχείων για το αλκοόλ που άρχισε από το 2012, εκτιμήθηκε ότι τουλάχιστον το 3% του πληθυσμού στην Κύπρο είναι εξαρτημένο στο αλκοόλ. Παρατηρήθηκε αύξηση της υπέρμετρης κατανάλωσης ανάμεσα στους νέους ηλικίας 15-16 ετών, ενώ η πρόσβαση των εφήβων στο αλκοόλ, υπερβαίνει το μέσο όρο των άλλων Ευρωπαϊκών χωρών. Κατά το 2011, αιτήθηκαν θεραπείας λόγω κατάχρησης αλκοόλ 11

Συνεργασία ΑΣΚ με Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας To Αντιναρκωτικό Συμβούλιο Κύπρου (ΑΣΚ) έχει θέσει ως στόχο την αναβάθμιση της συνεργασίας του με τα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας, λαμβάνοντας υπόψη ότι οι εκπρόσωποι της έντυπης, τηλεοπτικής και ραδιοφωνικής δημοσιογραφίας έχουν ένα σημαντικό ρόλο να διαδραματίσουν μέσα από το έργο τους για απρόσκοπτη μεταφορά των ειδήσεων και αντικειμενική και επιστημονικά τεκμηριωμένη πληροφόρηση αναφορικά με τα θέματα που σχετίζονται με τις ουσίες εξάρτησης, ένα φαινόμενο ιδιαίτερα πολύπλοκο και πολυδιάστατο με σημαντικές ανθρώπινες, οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις. Ως εκ τούτου, το ΑΣΚ έχει ορίσει λειτουργό ως το άτομο επαφής με το οποίο μπορούν οι λειτουργοί των ΜΜΕ να είναι σε ανοικτή και συνεχή επικοινωνία, με στόχο την έγκυρη ενημέρωση τους σε θέματα που αφορούν, μεταξύ άλλων, το ρόλο και τις δράσεις του ΑΣΚ και των συνεργατών του, την κατάσταση του φαινομένου στην Κύπρο καθώς και τα μέτρα που λαμβάνει η Πολιτεία για αντιμετώπιση του. Τα στοιχεία επικοινωνίας είναι τα εξής: Εύη Κυπριανού, Λειτουργός /Τμήμα Πολιτικής Αντιναρκωτικό Συμβούλιο Κύπρου ΑΣΚ. Τηλ.: 22442966, φαξ.: 22305190 και email: e.kyprianou@ask.org.cy. Οδηγός καλής πρακτικής για τους Λειτουργούς των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας Το ΑΣΚ ετοιμάζει τον οδηγό καλής πρακτικής για τους Λειτουργούς των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας, ο οποίος αποσκοπεί στο να βοηθήσει τους δημοσιογράφους να αναφέρονται με ακρίβεια και αντικειμενικότητα στο θέμα των εξαρτησιογόνων ουσιών, έτσι ώστε να συμβάλλουν καθοριστικά στην καταπολέμηση του στίγματος που γεννιέται από την άγνοια και στην «αντικατάσταση» από την εμπεριστατωμένη γνώση, η οποία συμβάλλει στην κατανόηση του φαινομένου και τη στήριξη των ατόμων με εξάρτηση. Σελίδα του Αντιναρκωτικού Συμβουλίου Κύπρου ΑΣΚ στο facebook Συμβαδίζοντας με τις εξελίξεις της εποχής, το ΑΣΚ δεν θα μπορούσε να απουσιάζει από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Με τη λειτουργία της σελίδας του ΑΣΚ στο facebook, στόχος είναι η ανοικτή επικοινωνία με το ευρύ κοινό του διαδικτυακού εργαλείου καθώς και η παροχή ενημέρωσης για τα θέματα ουσιοεξάρτησης σε τοπικό αλλά και διεθνές επίπεδο. Επισκεφθείτε την ιστοσελίδα του ΑΣΚ στο facebook: https://www.facebook.com/pages/%ce%91%ce%bd%cf%84 %CE%B9%CE%BD%CE%B1%CF%81%CE%BA%CF%89%CF%84 %CE%B9%CE%BA%CF%8C-%CE%A3%CF%85%CE%BC%CE%B2 %CE%BF%CF%8D%CE%BB%CE%B9%CE%BF-%CE%9A%CF%8D %CF%80%CF%81%CE%BF%CF%85/504949159561180 Σεμινάριο «Global Addiction» Ο Πρόεδρος του ΑΣΚ, Δρ. Χρύσανθος Γεωργίου προσκλήθηκε στο σεμινάριο που πραγματοποιήθηκε στις 7-10 Μαίου 2013, στην Ιταλία, για να παρουσιάσει τη νέα Στρατηγική της ΕΕ για τα Ναρκωτικά 2013-2020, η οποία διαμορφώθηκε και υιοθετήθηκε επί Κυπριακής Προεδρίας του Συμβουλίου της ΕΕ. Το Global Addiction www.globaladdiction. org είναι μια διαδικτυακή πηγή που στοχεύει στη διευκόλυνση της ανταλλαγής γνώσεων για όλους εκείνους που εμπλέκονται στην κατανόηση και θεραπεία της ουσιοεξάρτησης. Ηλεκτρονική εφαρμογή για τα κινητά τύπου Smartphone Μέσα από τη νέα ηλεκτρονική εφαρμογή του ΑΣΚ για τα κινητά τύπου Smartphone οι δημοσιογράφοι, αλλά και κάθε άλλος ενδιαφερόμενος, θα ενημερώνονται άμεσα για τα θέματα που προωθούνται από το Αντιναρκωτικό Συμβούλιο Κύπρου, για τις υφιστάμενες υπηρεσίες στον τομέα των εξαρτήσεων (με άμεση εξεύρεση τους στο διαδραστικό χάρτη), για την αποτύπωση της κατάστασης στην Κύπρο, αλλά και για τη σημασία του τρόπου παρουσίασης των θεμάτων αυτών. 12

Ανα-γνώσεις Ευρωπαϊκή Έκθεση για τα ναρκωτικά 2013 Φέτος το Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο για τα ναρκωτικά, EΚΠΝΤ παρουσιάζει την ετήσια ανάλυση της κατάστασης των ναρκωτικών με νέα μορφή. Ως μία δέσμη διασυνδεδεμένων προϊόντων, η ευρωπαϊκή έκθεση για τα ναρκωτικά (ΕΕΝ) 2013 φιλοδοξεί να αποτελέσει έναν κοινό οδηγό στο έργο του ΕΚΠΝΤ, παρέχοντας στους διάφορους αποδέκτες εύκολη πρόσβαση στις συγκεκριμένες πληροφορίες τις οποίες αναζητούν. Παρουσιάζει μια πιο επίκαιρη ανάλυση, που χαρακτηρίζεται από διαδραστικότητα και διασύνδεση. Η εξέλιξη αυτή ήταν απαραίτητη προκειμένου η έκθεση να συνεχίσει να ανταποκρίνεται τόσο στην ταχέως μεταβαλλόμενη κατάσταση των ναρκωτικών όσο και στις αυξανόμενες ανάγκες και στις μεταβαλλόμενες προσδοκίες των αποδεκτών της. Στην έκθεση αναλύονται σε μεγαλύτερο βάθος σημαντικά ζητήματα, στα οποία φέτος περιλαμβάνονται οι νέες θεραπευτικές προσεγγίσεις της ηπατίτιδας Γ, η επικίνδυνη χρήση κάνναβης και ο έλεγχος των ολοένα και ευρύτερα διαθέσιμων νέων ψυχοδραστικών ουσιών. Η δέσμη εμπλουτίζεται επίσης από το Δελτίο στατιστικών στοιχείων και την Επισκόπηση της κάθε χώρας, στην οποία παρουσιάζονται εθνικά στοιχεία και αναλύσεις. Διαθέσιμη και μέσω διαδικτύου σε 23 γλώσσες: http://www.emcdda.europa.eu/publications/edr/trends-developments/2013 Ναρκωτικά και εφηβεία: Κοινωνικά και ψυχολογικά αίτια, προγράμματα πρόληψης, παιδαγωγική αντιμετώπιση, νομοθεσιακή αντιμετώπιση, Γιάννης Παπαδάτος, 2010. Το βιβλίο έχει σκοπό να ενημερώσει φοιτητές, εκπαιδευτικούς και γονείς, αλλά και ειδικούς για τα αίτια και την αντιμετώπιση του προβλήματος των ναρκωτικών στην Ελλάδα. Επίσης τονίζεται η σημασία των προγραμμάτων πρόληψης ιδιαίτερα στο χώρο του σχολείου, το νομοθετικό πλαίσιο αντιμετώπισης και η σχέση των ναρκωτικών με την εγκληματικότητα. Η αντιμετώπιση του τεράστιου προβλήματος των ναρκωτικών στην Ελλάδα απαιτεί τη συνάντηση δύο βασικών παραγόντων, του επιστημονικού και του κοινωνικού. Χρειάζεται η επιστημονική γνώση προγραμμάτων πρόληψης, ιδιαίτερα στο χώρο της εκπαίδευσης και η ευαισθητοποίηση όλης της ελληνικής κοινωνίας, χωρίς ψευτοδιλήμματα και προκαταλήψεις. Είναι πλέον ανάγκη η Πολιτεία να αντιληφθεί την τεράστια σημασία συγκεκριμένων και σαφών προγραμμάτων πρόληψης και να μην περιορίζεται στην ποινική αντιμετώπιση και σε προσπάθειες θεραπείας. «Κατευθυντήριες γραμμές για την ψυχοκοινωνικά υποστηριζόμενη φαρμακευτική θεραπεία της εξάρτησης από τα οπιοειδή», WHO Department of Mental Health and Substance Abuse, 2009 Η έκδοση εξετάζει τη χρήση των φαρμάκων όπως η μεθαδόνη, η βουπρενορφίνη, η ναλτρεξόνη και ηκλονιδίνη σε συνδυασμό με ψυχοκοινωνική υποστήριξη στη θεραπεία των χρηστών ηρωίνης ή άλλων οπιοειδών. Αναπτύχθηκε σε συνεργασία με διεθνούς φήμης εμπειρογνώμονες από διάφορες περιοχές του πλανήτη, Η Έκδοση αυτή θα μπορούσε να είναι χρήσιμη στους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής, σε όσους διαχειρίζονται θεραπευτικά προγράμματα, σε ιατρούς και γενικά σε όσους επιδιώκουν να ελαφρύνουν το βάρος της εξάρτησης από τα οπιοειδή. Οι περιλήψεις των βιβλίων που περιλαμβάνονται στη στήλη Ανα-γνώσεις, αποτελούν μετάφραση ή αυτούσια μεταφορά των κειμένων που περιλαμβάνονται στο πίσω μέρος των εκδόσεων. Έλενα Δημοσθένους, Λειτουργός Τμήμα Παρακολούθησης / ΕΚΤΕΠΝ. 13

ΠΗΓΕΣ ΣΤΟ ΔΙΑΔΥΚΤΙΟ National Documentation Centre on Drug Use Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης για τα Ναρκωτικά Ιρλανδίας http://www.drugsandalcohol.ie/ Η αγγλόφωνη ιστοσελίδα του Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης για τα Ναρκωτικά Ιρλανδίας, απευθύνεται σε ερευνητές, σε όσους χαράζουν πολιτική για τις εξαρτησιογόνες ουσίες, στους επαγγελματίες υγείας στον τομέα των εξαρτήσεων και άλλους ειδικούς, και αποτελεί σημαντική πηγή πληροφόρησης για θέματα που αφορούν τη θεραπεία, την έρευνα για τα ναρκωτικά, την κοινωνική επανένταξη κ.ά. Οι πληροφορίες που διαθέτει αφορούν έρευνες που διεξήχθηκαν στην Ιρλανδία, όμως η επιστημονικότητα και ο επαγγελματισμός του ιστότοπου εξασφαλίζουν τη διεθνή εγκυρότητα των δεδομένων. Παρέχεται αρχείο ειδήσεων με πάνω από 3,000 άρθρα (καθώς και η δυνατότητα ενημέρωσης για νέα άρθρα μέσω RSS Feed), και μπορεί κανείς επίσης να εντοπίσει τις τρέχουσες έρευνες που διεξάγονται στην Ιρλανδία, καθώς και να διαβάσει τις Ετήσιες Εκθέσεις του Κέντρου οι οποίες ξεκινούν από το έτος 2004. Το Κέντρο εκδίδει τριμηνιαίο Δελτίο (Drugnet Ireland) το οποίο μπορεί να διαβαστεί από το αρχείο αλλά και να αποστέλλεται ηλεκτρονικά σε όποιον εγγραφεί (εφόσον πρώτα καταχωρήσουμε ορισμένα στοιχεία στην ιστοσελίδα). Δίνεται επίσης η ευκαιρία άμεσης τηλεφωνικής επικοινωνίας με το Κέντρο, για τη διευκρίνιση αποριών, τον εντοπισμό άρθρων και ερευνών, ακόμη και τη διευθέτηση επισκέψεων εκ μέρους του Κέντρου σε ενδιαφερόμενους οργανισμούς, για να διερευνηθεί η χρησιμότητα του Κέντρου στον οργανισμό, και η περαιτέρω διασύνδεση με αυτό. Το Κέντρο, που βρίσκεται στο Δουβλίνο, διαθέτει βιβλιοθήκη ανοιχτή στο κοινό, με συλλογή βιβλίων, εκθέσεων, πρακτικών συνεδρίων, επιστημονικών περιοδικών, και πολλαπλών βάσεων δεδομένων στους τομείς της υγείας, ψυχολογίας και των κοινωνικών επιστημών. Εκτός αυτών, η ιστοσελίδα παρέχει και τη δυνατότητα εγγραφής, σε όσους ενδιαφέρονται να υποβάλουν εκθέσεις, άρθρα, έρευνες κλπ., τα οποία θα υποβληθούν σε συντακτικό έλεγχο, και είτε θα εγκριθούν για ανάρτηση στην σελίδα, ή θα αποσταλούν πίσω στον αποστολέα με σχόλια του συντάκτη http://www.drugsandalcohol. ie/cgi/register σχετικά με το Κέντρο, δεδομένα για τη θεραπεία, πληροφορίες για προγράμματα σπουδών στον τομέα των εξαρτήσεων), Θεματικές Αναζητήσεις, κ.α. Υπάρχει και γενικό εργαλείο αναζήτησης για στοιχεία εντός του ιστότοπου. Δοκιμάζοντας τυχαία τον όρο κοινωνικός αποκλεισμός (social exclusion) μας παρέχονται άνω των 50 άρθρων, ειδήσεων και εκθέσεων. Συμπερασματικά, η ιστοσελίδα του Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης για τα Ναρκωτικά Ιρλανδίας αποτελεί λιτό και αποτελεσματικό παράδειγμα επαγγελματισμού στον τομέα της πληροφόρησης και της τεκμηρίωσης για τις εξαρτησιογόνες ουσίες σε ένα σύγχρονο Κράτος-Μέλος της Ε.Ε. Βύρωνας Γκέιστ, Λειτουργός Τμήμα Παρακολούθησης / ΕΚΤΕΠΝ ΣΥΝΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΟ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ ΑΛΚΟΟΛ 1. WHO Κωνσταντινούπολη, 25-27 Απριλίου 2013, Συνάντηση Εθνικών Συντονιστών και Διεθνές Συμπόσιο Πολιτικής για το Αλκοόλ Το Σχέδιο Δράσης για τη μείωση της επιβλαβούς χρήσης Περιφέρειας του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, έχει υιοθετηθεί από όλα τα κράτη μέλη στην 61η Συνάντηση στην Επιτροπή της Ευρωπαϊκής Περιφέρειας του Π.Ο.Υ που πραγματοποιήθηκε το 2011. Σε συνέχεια αυτής, ο Π.Ο.Υ διοργάνωσε την 15η Συνάντηση Εθνικών Συντονιστών για την Πολιτική για το Αλκοόλ στην ευρωπαϊκή περιφέρεια μαζί με το Διεθνές Συμπόσιο για το αλκοόλ., με στόχο την ανταλλαγή πληροφοριών σχετικά με τις εξελίξεις όσον αφορά στις πολιτικές του αλκοόλ στα διάφορα κράτη μέλη. Επιπλέον, παρουσιάστηκαν τα προκαταρτικά αποτελέσμάτα της Ευρωπαϊκής Έκθεσης για το Αλκοόλ και την Υγεία. 2. CNAPA Λουξεμβούργο, 22 Μαΐου 2013: πραγματοποιήθηκε συνάντηση εργασίας μεταξύ των συμμετεχόντων κρατών της Επιτροπής για συντονισμό των πακέτων εργασίας της Κοινής Δράσης για το Αλκοόλ και άλλων θεμάτων σχετικά με την Ευρωπαϊκή Στρατηγική για το Αλκοόλ. Συγκεκριμένα, έγιναν παρουσιάσεις της Ευρωπαϊκής Έκθεσης για το Αλκοόλ του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, των πρόσφατων εξελίξεων αναφορικά με τα θέματα αλκοόλ σε σχέση με την υγεία και την κοινωνική ευημερία στη Νορβηγία, τους περιορισμούς στη διαφήμιση στη Φινλανδία και το όριο ηλικίας για κατανάλωση του αλκοόλ στην Ιταλία. Περαιτέρω έγιναν παρουσιάσεις προγραμμάτων που υποστηρίζουν με επιστημονικά δεδομένα τι είναι αποτελεσματικό στην πολιτική για το αλκοόλ. Ο σχεδιασμός του ιστότοπου είναι πρακτικός και απλός. Προσφέρεται στην αρχική σελίδα οριζόντιο μενού με διάφορες επιλογές οι οποίες προσφέρουν στοιχεία 14

ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΙΚΕΣ ΣΥΝΑΝΤΗΣΕΙΣ ΑΣΚ- Λευκωσία, Μάιος 2013: μέσα στα πλαίσια παρακολούθησης και υλοποίησης του Σχεδίου Δράσης 2013-2016 της Εθνικής Στρατηγικής για την αντιμετώπιση της εξάρτησης από παράνομες ουσίες και την επιβλαβή χρήση αλκοόλ για την περίοδο 2013-2020, τον Μάιο του 2013 πραγματοποιήθηκε η πρώτη σειρά συντονιστικών συναντήσεων με όλους τους εμπλεκόμενους φορείς. Στόχος των συναντήσεων ήταν ο καθορισμός χρονοδιαγραμμάτων των επιμέρους δράσεων και καταμερισμός των ενεργειών που αναλογεί στον κάθε φορέα βάσει προηγούμενων δεσμεύσεων. Λήδα Χριστοδούλου, Λειτουργός Τμήμα Πολιτικής Δημιουργία Ευρετηρίου των συχνότερων χρησιμοποιούμενων όρων των παράνομων ουσιών εξάρτησης και του αλκοόλ Το ευρετήριο εμπεριέχει ορισμούς των συχνότερων χρησιμοποιούμενων όρων που αναφέρονται στις παράνομες ουσίες και το αλκοόλ, οι οποίοι επιλέγηκαν μετά από ανασκόπηση της βιβλιογραφίας. Σκοπός του εργαλείου αυτού είναι η δημιουργία ενός κοινού πλαισίου εννοιολογικής αναφοράς και η διασφάλιση μιας κοινής επιστημονικής γλώσσας επικοινωνίας, στον τομέα των εξαρτήσεων, στη χώρα μας. Με αυτό τον τρόπο, θα μειωθεί σημαντικά η ασάφεια και σύγχυση που επικρατεί μέχρι στιγμής, όσον αφορά στις έννοιες αυτές και θα εμπεδωθεί μια ομοιογενής γλώσσα στους επαγγελματίες, ακαδημαϊκούς και το ευρύ κοινό. Το ευρετήριο είναι διαθέσιμο στην ιστοσελίδα του Αντιναρκωτικού Συμβουλίου Κύπρου: www.ask.org.cy Έκθεση για το αλκοόλ στην Κύπρο και Ευρώπη, Παρακολούθηση & Τεκμηρίωση To Αντιναρκωτικό Συμβούλιου Κύπρου, μέσω του Τμήματος Παρακολούθησης / ΕΚΤΕΠΝ ξεκίνησε από το 2012 τη συστηματική παρακολούθηση επιδημιολογικών και άλλων δεικτών για το αλκοόλ, ενώ πρόσφατα έχει εκδοθεί η πρώτη ετήσια έκθεση για το αλκοόλ, με δεδομένα, τα οποία θα αναδείξουν την κατάσταση της προβληματικής χρήσης αλκοόλ κατά τα τελευταία χρόνια, στην Κύπρο. Με την πρώτη αυτή έκθεση για το αλκοόλ, διευρύνεται η παρακολούθηση του ΕΚΤΕΠΝ που αφορούσε μέχρι σήμερα τις παράνομες ουσίες, καθώς πλέον αναγνωρίζεται πως, η επιβλαβής χρήση του αλκοόλ, απαιτεί συντονισμένη προσπάθεια με εμπειρικά τεκμηριωμένες παρεμβάσεις οι οποίες να βασίζονται σε μεθόδους και αναλύσεις που να αποτυπώνουν την πραγματική έκταση του προβλήματος. Η έκθεση αυτή, θα προσφέρει πολύτιμα στοιχεία τόσο για το ίδιο το ΑΣΚ, ως σώμα χάραξης πολιτική, αλλά και για όλους τους εμπλεκόμενους φορείς που καλούνται μέσα από τη Νέα Εθνική Στρατηγική για τα Ναρκωτικά και την επιβλαβή χρήση αλκοόλ 2013-2020 να αντιμετωπίσουν σφαιρικά το θέμα της ουσιοεξάρτησης. Η έκθεση για το αλκοόλ είναι διαθέσιμη στην ιστοσελίδα του Αντιναρκωτικού Συμβουλίου Κύπρου: www.ask.org.cy 15

Ημερολόγιο 11-12 Ιουνίου 2013: Συνέδριο COPOLAD, Κίτο- Ισημερινός Ioύνιος 2013 13-14 Ιουνίου 2013: Συνάντηση Υψηλού Επιπέδου για τα Ναρκωτικά μεταξύ της ΕΕ και της Λατινικής Αμερικής και Καραϊβικής, Κίτο- Ισημερινός 21 Ιουνίου 2013: Αντιναρκωτικό Συμβούλιο Κύπρου ΑΣΚ - Συνάντηση Δικτύων Πρόληψη και Θεραπείας και Παρουσίαση και έναρξη πολιτικής εφαρμογής του Τοπικού Συστήματος Έγκαιρης Προειδοποίησης (ΣΕΠ), Ευρωπαϊκό Πανεπιστήμιο, Αίθουσα Delta, στις 13.30, Λευκωσία. 26 Ιουνίου 2013: Αντιναρκωτικό Συμβούλιο Κύπρου ΑΣΚ - Συνέντευξη Τύπου στα πλαίσια της Παγκόσμιας Ημέρας κατά των Ναρκωτικών 10:30 π.μ. στο Αμφιθέατρο των Κεντρικών Γραφείων της CYTA, Λευκωσία. 26 Ιουνίου 2013: Αντιναρκωτικό Συμβούλιο Κύπρου ΑΣΚ - Παγκόσμια Ημέρα κατά των Ναρκωτικών, Πραγματοποίηση θεατρικής παράστασης «Το μπουφάν της Χάρλευ». Η παράσταση τελεί υπό την αιγίδα του Προέδρου της Δημοκρατίας. Θεατράκι Προεδρικού Μεγάρου, Λευκωσία. 26 Ιουνίου 2013: Συνάντηση Οριζόντιας Ομάδας Εργασίας για τα Ναρκωτικά της ΕΕ (HDG), Βρυξέλλες 27 Ιουνίου 2013: Διάλογος για τα Ναρκωτικά μεταξύ Ε.Ε και Πακιστάν, Βρυξέλλες 28 Ιουνίου 2013: Συνάντηση της Ομάδας του Δουβλίνου, Βρυξέλλες Η «Σκιαγράφηση» του Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης και Πληροφόρησης για τα Ναρκωτικά, σκοπό έχει να παρουσιάσει την κατάσταση του φαινομένου των εξαρτησιογόνων ουσιών στην Κύπρο και την Ευρώπη. Περιλαμβάνει πρόσφατες έρευνες σε σχέση με τις παράνομες ουσίες καθώς και τρέχουσες εξελίξεις σε Ευρωπαϊκό επίπεδο μέσα από τη συμμετοχή του ΑΣΚ και του ΕΚΤΕΠΝ σε συνέδρια και συναντήσεις στο εξωτερικό. Το έντυπο αυτό απευθύνεται σε γονείς, σε καθηγητές, στα ΜΜΕ και γενικότερα σε όσους μπορούν να ασκήσουν επιρροή στο πρόβλημα των παράνομων εξαρτησιογόνων ουσιών. Ενημερώνονται οι συνεργάτες ότι η Σκιαγράφηση μπορεί να φιλοξενεί άρθρα/ανακοινώσεις συνεργατών. Για αποστολή σχετικών άρθρων/ανακοινώσεων στο ΕΚΤΕΠΝ, παρακαλώ απευθυνθείτε: Έλενα Δημοσθένους demosthenous@ektepn.org.cy Εθνικό Κέντρο Τεκμηριώσης και Πληροφόρησης για τα Ναρκωτικά Κύπρου Cyfield Tower, Λεωφόρος Λεμεσού 130,City Home 81, 4ος Όροφος, 2015 Στρόβολος Λευκωσία. Τηλ: 22442972, Φαξ: 22305190 www.ektepn.org.cy