Το πριγκιπάτο της Αχαΐας

Μεσαιωνική Ιστορία και Αρχαιολογία Το πριγκιπάτο της Αχαΐας Παράλληλη θεώρηση της ιστορίας και νομισματοκοπίας του ΗΛΙΔΑ 2005 Κωνσταντίνος Β. Αντωνόπουλος Αρχαιολόγος

Περιεχόμενα Η εγκαθίδρυση του φράγκικου κρατιδίου.σελ. 3 Η Γλαρέντζα (CLARENCIA).σελ. 4 Η ίδρυση του νομισματοκοπείου..σελ. 4 Η καταγωγή των τορνεζίων σελ. 4 Η τεχνική παραγωγής των τορνεζίων...σελ. 5 Η θέση του νομισματοκοπείου.σελ. 6 Κάστρο Χλεμούτσι, Castel Tornese σελ. 7 Το νομισματοκοπείο της Κορίνθου σελ.8 Οι πρίγκιπες της Αχαΐας και τα νομίσματά τους...σελ. 10 Το δουκάτο των Αθηνών...σελ. 11 Παραποιημένα νομίσματα λατινικών κρατών. σελ. 14 Το πριγκιπάτο της Αχαΐας κατά τον 14 ο και 15 ο αιώνα σελ. 15 Φωτογραφία εξώφυλλου: Ιταλικός Χάρτης της Πελοποννήσου του 16 ου αιώνα με την Γλαρέντζα (Chiarenza) και το Χλεμούτσι ως Τορνέζε 2

Η εγκαθίδρυση του φράγκικου κρατιδίου Η άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους το 1204 οδήγησε στην δημιουργία ενός μωσαϊκού βυζαντινών, φράγκικων και λατινικών κρατιδίων στην επικράτεια της άλλοτε κραταιάς βυζαντινής αυτοκρατορίας. Μια από τις σημαντικότερες ηγεμονίες που συστήθηκαν από τους γάλλους σταυροφόρους κατακτητές στον χώρο της βαλκανικής και της ανατολής, ήταν το Πριγκιπάτο της Αχαΐας 1, ή αλλιώς του Μορέως, το κράτος δηλαδή που δημιούργησαν οι γάλλοι Γουλιέλμος Σαμπλίτης και Γοδεφρείδος Α Βιλλεαρδουίνο στην δυτική και κατόπιν σε ολόκληρη την Πελοπόννησο. Μετά την επιστροφή του πρώτου στην Γαλλία και την παραίτησή του από τα δικαιώματά του επί των κατακτήσεων στην Πελοπόννησο, ο Γοδεφρείδος Α Βιλλεαρδουίνος, απέμεινε ο μόνος κυρίαρχος του κρατιδίου, αν και τυπικά ήταν υποτελής στον λατίνο βασιλιά της Θεσσαλονίκης Βονιφάτιο ο οποίος είχε νωρίτερα δώσει την άδεια της κατάκτησης. Οικόσημο των Βιλλεαρδουίνων (φωτ.: Άγγελου Τερζάκη, Πριγκιπέσσα Ιζαμπώ Βιβλιοπωλείο της Εστίας, έκδοση πέμπτη) Οι φράγκοι οργάνωσαν το νέο τους κρατίδιο με βάση το φεουδαρχικό σύστημα. Η Πελοπόννησος διαιρέθηκε σε 12 βαρωνίες και επιμέρους φέουδα. Ως έδρα της ηγεμονίας επελέγη, όχι τυχαία, η βυζαντινή πόλη Ανδραβίδα του Μοριά στην βορειοδυτική Πελοπόννησο, στο κέντρο του κάμπου της Ήλιδας. Η τύχη της πόλης αυτής και όλης της περιοχής συνυφάνθηκε στα μεσαιωνικά χρόνια, κατά τους 13 ο 14 ο αιώνες, με την δράση του οίκου των Βιλλεαρδουίνων. Η ευφορία των εδαφών ως η κύρια πλουτοπαραγωγική πηγή και η καλή οργάνωση του φράγκικου κράτους με βάση το φεουδαρχικό σύστημα, είχαν ως αποτέλεσμα την οικονομική ευρωστία και την συγκέντρωση πλούτου από την δυναστεία των Βιλλεαρδουίνων. 1 Principatus Achaie στα λατινικά. Αχαϊα ήταν η επίσημη ονομασία του φράγκικου κράτους. Για παράδειγμα προσδιόριζε τον τίτλο του ηγεμόνα στα νομίσματα και ταέγγραφα. Η προέλευσή του όρου είναι εκκλησιαστική. Στα ρωμαϊκά χρόνια ήταν επαρχία που διέθετε έδρα μητροπόλεως στην Πάτρα (provincie Achaie). Το τοπωνύμιο Μορέας χρησιμοποιείτο στην τρέχουσα λαϊκή γλώσσα. Ωστόσο υπήρχε τίτλος ευγενείας και με αυτή την ονομασία δηλ. princeps de la Moree 3

Η Γλαρέντζα (CLARENCIA) Στην οικονομική ανάπτυξη του πριγκιπάτου συνετέλεσε καθοριστικά και η Γλαρέντζα, η νέα πόλη που έχτισε κοντά στην αρχαία Κυλλήνη ο Γοδεφρείδος Β Βιλλεαρδουίνος 2 και αποτέλεσε το επίνειο της πρωτεύουσας Ανδραβίδας. Η πόλη προστατευόταν από τάφρο και τείχη περιμετρικά, ενώ επίσης διέθετε και εσωτερικό περίβολο με πύργους στις γωνίες. Το λιμάνι βρισκόταν στο βορά και ήταν επίσης τειχισμένο. Με την πάροδο των χρόνων η Γλαρέντζα θα αποκτήσει προβάδισμα έναντι της Ανδραβίδας και θα εξελιχθεί σε σημαντικό διοικητικό κέντρο και σε ένα από τα σημαντικότερα λιμάνια του Μεσαίωνα, ξεπερνώντας ακόμη και το παραδοσιακά νευραλγικό λιμάνι της Πάτρας. Την εποχή της ακμής της, εκτός από το διάσημο νομισματοκοπείο της, διέθετε και τα δικά της μέτρα και σταθμά, απόδειξη της δύναμης και της αίγλης της. Μετά το θάνατο του Γοδεφρείδου Β θα καταλάβει την εξουσία ο ικανός και δυναμικός αδελφός του Γουλιέλμος Β Βιλλεαρδουίνος επί των ημερών του οποίου το βασίλειο της Αχαΐας θα φτάσει στο απόγειο της δύναμής του. Η ίδρυση του νομισματοκοπείου Πριν την έκδοση των τορνεζίων του Γουλιέλμου Β Βιλλεαρδουίνου, στην Πελοπόννησο κυκλοφορούσαν ευρέως βενετσιάνικα grossi, αγγλικές πένες αλλά και τα τορνέζια του γάλλου βασιλιά. Η ίδρυση και λειτουργία του νομισματοκοπείου στη Γλαρέντζα τοποθετείται χρονικά γύρω στα 1250, αμέσως μετά την επιστροφή του πρίγκιπα Γουλιέλμου Β Βιλλεαρδουίνου από την Κύπρο όπου είχε μεταβεί με στράτευμα για να ενισχύσει τον βασιλιά της Γαλλίας Λουδοβίκο Θ (1226 1270) στην εκστρατεία του εναντίον της Αιγύπτου. Εκεί λοιπόν ο Γουλιέλμος Β φέρεται να έλαβε από τον βασιλιά Λουδοβίκο Θ, την άδεια να κόβει για το πριγκιπάτο του deniers tournois, (δηνάρια της Τουρ) τα οποία στην καθημερινή γλώσσα των ελλήνων εύκολα μετατράπηκαν σε τορνέζια, λέξη που άμεσα παραπέμπει στον αντίστοιχη γαλλική ονομασία τους. Στη Γλαρέντζα όπου κατέφθαναν οι ξένοι έμποροι και επισκέπτες, μετέτρεπαν τα χρήματά τους στα από νωρίς καταξιωμένα στην ελλαδική περιοχή αχαϊκά τορνέζια και είτε παρέμεναν στην επικράτεια του πριγκιπάτου είτε συνέχιζαν το ταξίδι τους προς κάθε προορισμό. Αν και εισήχθησαν στην Ελλάδα από τους φράγκους του πριγκιπάτου της Αχαΐας, από κάποια εποχή και έπειτα τορνέζια 3 αποκαλούνταν όλα τα νομίσματα των καθημερινών συναλλαγών που έκοψαν στα νομισματοκοπεία τους και άλλοι φράγκοι ηγεμόνες, όπως αυτοί του κράτους των Αθηνών και της Υπάτης. Η καταγωγή των τορνεζίων Στην μια όψη τους τα νομίσματα αυτά έφεραν σχηματικά αποδοσμένο το αβαείο της γαλλικής πόλης Τουρ, ενώ στην πίσω όψη αποδιδόταν σταυρός εντός μεταλλίου. Το αβαείο της Τουρ αποτελούσε σημαντικό θρησκευτικό κέντρο της δυτικής χριστιανοσύνης. Λειτουργούσε ήδη από τον 6 ο αιώνα και είχε αποκτήσει μεγάλη δύναμη λόγω και της προστασίας που έτυχε από τον οίκο του Καρλομάγνου. Ήταν σύνηθες τέτοια μεγάλα μοναστήρια να αποκτούν δικαίωμα κοπής νομίσματος. 2 Η ανάγκη ίδρυσης ενός μεγάλου λιμανιού για το εμπόριο από το οποίο θα διεξαγόταν το εμπόριο του κρατιδίου, προέκυπτε και από το γεγονός ότι τα μεγάλα λιμάνια της Μεθώνης και της Κορώνης είχαν παραχωρηθεί με την συνθήκη της Σαπιέντζας στους Βενετούς. 3 Οι νομισματολόγοι βέβαια χρησιμοποιούν συχνά την περιγραφική έκφραση χάλκινοι οβολοί αντί του όρου τορνέζια, θέλοντας να περιορίσουν την κατάχρηση της λέξης για όλα τα φράγκικα νομίσματα. 4

Το νόμισμα που έκοψε το αβαείο του Αγίου Μαρτίνου της Τουρ, το denier tournois, κυκλοφόρησε ευρύτερα και εξ αιτίας των σταυροφοριών, οπότε έγινε ένα από τα ισχυρότερα μέσης αξίας νομίσματα, με μεγάλο κύρος και αποδοχή από το διεθνές εμπόριο, δίπλα σε αυτά των μεγάλων ιταλικών πόλεων και της Αγγλίας Στα αρχαία και μεσαιωνικά χρόνια, σε αντίθεση με την σημερινή εποχή, τα χρήματα είχαν αυτοδύναμη αξία, ίση με αυτήν της ύλης, δηλαδή του μετάλλου από το οποίο ήσαν φτιαγμένα. Μεγαλύτερη ονομαστική αξία σε σύγκριση με την εμπορική αξία του μετάλλου κατασκευής τους, είχαν μόνο τα χάλκινα νομίσματα για τις μικροσυναλλαγές και αυτό κατόπιν βασιλικής επιβολής Στο νομισματοκοπείο της Γλαρέντζας κόβονταν ασημοχάλκινα τορνέζια μέσης ή μικρής αξίας, ενώ δεν κόπηκαν ποτέ χρυσά νομίσματα. Η αναλογία αργύρου και χαλκού στο κάθε νόμισμα ήταν περίπου ένα προς τέσσερα. Την ακριβή πρώτη ύλη του νομίσματος, τον άργυρο, τον εισήγαγαν κυρίως από την Δύση, όμως γινόταν και μικρή παραγωγή νομισμάτων από ντόπιο άργυρο που συγκέντρωναν από την επικράτεια του πριγκιπάτου 4. Τον χαλκό τον έβρισκαν πολύ εύκολα, συχνά λιώνοντας διάφορα χάλκινα αντικείμενα. Όπου οι συναλλαγές στην φραγκοκρατούμενη Ελλάδα απαιτούσαν μεγαλύτερης αξίας νόμισμα, τότε χρησιμοποιούσαν βενετικά χρυσά δουκάτα ή χρυσά φλορίνια της Φλωρεντίας. Παρ όλα αυτά, η αξία των αχαϊκών τορνεζίων ήταν μεγάλη λόγω της σταθερής, υψηλής περιεκτικότητάς τους σε ασήμι έναντι της πληθώρας των κίβδηλων νομισμάτων που κυκλοφορούσαν εκείνη την εποχή και περιείχαν μεγάλη ποσότητα χαλκού. 5 Η τεχνική παραγωγής των τορνεζίων Η πρώτη δουλειά των τεχνιτών ήταν να ετοιμάσουν με σύντηξη το μίγμα αργύρου και χαλκού σε σωστή αναλογία, ώστε αυτό να είναι ομοιογενές, αξιοποιώντας την ευτηκτιτική ιδιότητα των μετάλλων. Επρόκειτο για μια διαδικασία υψηλής εξειδίκευσης που απαιτούσε μεγάλες ικανότητες και γνώσεις. Προκειμένου να παραχθεί το κράμα από το οποίο έφτιαχναν τα τορνέζια, χρειαζόταν πρώτα να λειώσουν τον άργυρο και τον χαλκό στον κλίβανο όπου επικρατούσαν πολύ υψηλές θερμοκρασίες. Στη συνέχεια έχυναν σε μεγάλα ταψιά το ρευστό ακόμη κράμα έτσι ώστε να προκύψει μετά την ψύξη του ένα φύλλο μετάλλου το οποίο επεξεργαζόταν περαιτέρω με σφυρηλάτηση ώστε να λεπτύνει αρκετά και να αποκτήσει το τελικό επιθυμητό πάχος του νομίσματος. Πολύ συχνά δεν κατάφερναν να πετύχουν το μίγμα με την πρώτη φορά, οπότε το έλιωναν και το αναμίγνυαν ξανά, μέχρι να έχουν το σωστό. Μετά, κερμάτιζαν, δηλαδή έκοβαν το σφυρηλατημένο αυτό φύλλο σε τεμάχια, σε άμορφα κέρματα, χρησιμοποιώντας είτε ψαλίδες είτε ειδικά σφυριά τα οποία είχαν προεξέχοντα κυκλικό κοφτερό δακτύλιο με διάμετρο ίση με αυτήν που θα είχε το τορνέζι. Ακολουθούσε το πλύσιμο αυτών των άμορφων κερμάτων με κάποιο ειδικό διάλυμα ώστε να απομακρυνθούν από την επιφάνεια τυχόν υπολείμματα του χαλκού και να αποκτήσει το νόμισμα την επιθυμητή λαμπερή, ασημένια όψη του. Στο τέλος έμενε να σφραγιστούν οι δυο όψεις αυτού του κέρματος, με την χρήση μήτρας την οποία είχαν προηγουμένως φροντίσει να κατασκευάσουν. 4 Στα αρχεία των Ανζού (βλ. παρακάτω) υπάρχουν καταγεγραμμένες εντολές αποστολής μετάλλου από το βασιλικό θησαυροφυλάκιο της Νεαπόλεως στην Γλαρέντζα, το 1279. Την ντόπια ποσότητα αργύρου που κατάφεραν να συγκεντρώσουν την μετέτρεπαν σε νόμισμα στο δεύτερο τη τάξει νομισματοκοπείο της Κορίνθου (βλ παρακάτω). 5 Όταν χρησιμοποιούνταν μικρής ή μέσης αξίας νομίσματα, όπως τα τορνέζια, για τις πληρωμές μεγάλων ποσών, τότε τα ζύγιζαν όλα μαζί και η συναλλαγή γινόταν βάσει του συνολικού τους βάρους. Όταν όμως συναλλάσσονταν με μεγάλα ασημένια ή χρυσά νομίσματα, τότε ζύγιζαν με προσοχή το κάθε ένα ξεχωριστά. 5

Χαρακτήρας Ακμονίσκος Νομισματοκόπος και μήτρα κοπής νομισμάτων (φωτ.: Αναστάσιος Τζαμάλης Η πρώτη περίοδος του Τορνεζίου. Νέα στοιχεία από ένα παλαιό εύρημα. Μέρος Β, Νομισματικά Χρονικά 1991 σελ.50) Η μήτρα ήταν το βασικότερο εξάρτημα για την παραγωγή των νομισμάτων. Αποτελείτο από δυο μέρη φτιαγμένα από σίδερο. Το κάτω μέρος της μήτρας, ο ακμονίσκος, ήταν συνήθως επιμήκης και πολυεδρικός. Στην άνω μικρή και κυκλική επιφάνειά του, έφερε την όψη (συνήθως με τα πιο περίπλοκα σχέδια) που θα αποκτούσε μετά την σφράγισή του το νόμισμα και στην περίπτωση των τορνεζίων την εκκλησία του αβαείου της Τουρ και το όνομα της πόλης όπου βρισκόταν το νομισματοκοπείο. Στην βάση του ο ακμονίσκος απέληγε σε αιχμηρή σφήνα, ώστε να μπορεί να καρφωθεί και να σταθεροποιηθεί σε κάποιο κούτσουρο. Ο χαρακτήρας ήταν το κοντόχοντρο άνω κινητό μέρος της μήτρας και έφερε στην κάτω επιφάνειά του την άλλη όψη που επρόκειτο να αποκτήσει το νόμισμα δηλαδή τον σταυρό και το όνομα του ηγεμόνα στην περίπτωση των τορνεζίων. Ο χαρακτήρας δεχόταν το κτύπημα του σφυριού που είχε ως αποτέλεσμα την παραγωγή ενός νομίσματος και γι αυτό υφίστατο τη μεγαλύτερη φθορά. Πετυχημένο ήταν το νόμισμα που είχε παραχθεί με ένα και μόνο γερό χτύπημα της σφύρας στο πάνω μέρος του χαρακτήρα της μήτρας. Ωστόσο δεν έλειπαν τα διπλοχτυπημένα νομίσματα. Η θέση του νομισματοκοπείου Η ακριβής θέση που βρίσκονταν οι εγκαταστάσεις του νομισματοκοπείου αποτελεί το αντικείμενο μιας τεράστιας συζήτησης η οποία έχει ξεκινήσει από τις αρχές του περασμένου αιώνα και είναι μέχρι και σήμερα σε εξέλιξη. Στα πλαίσια αυτού του επιστημονικού διαλόγου, έχουν διατυπωθεί πολλές απόψεις, συχνά αντιφατικές αλλά και ορισμένες συνθετικές. Συνοπτικά, υπάρχει η μερίδα ερευνητών που υποστηρίζει ότι το νομισματοκοπείο του πριγκιπάτου λειτουργούσε προστατευμένο μέσα στο ισχυρό φρούριο Χλεμούτσι, ή Clairmont στα γαλλικά, το αντιπροσωπευτικότερο δείγμα της φράγκικης οχυρωματικής αρχιτεκτονικής στον Μοριά. 6

Κάστρο Χλεμούτσι, Castel Tornese P.M. Coronelli, 1686 (φωτ.:ηλειακή Πρωτοχρονιά 2005,σελ 35) Το μεγαλοπρεπές κάστρο που δεσπόζει επιβλητικό ακόμη και σήμερα σε όλη την περιοχή, έκτισε ο Γοδεφρείδος Β Βιλλεαρδουίνος πάνω στο λόφο Χελωνάτα το 1220 1223 για να ενισχύσει την άμυνα της επίσης νεόδμητης γειτονικής Γλαρέντζας, της Ανδραβίδας και της υπόλοιπης επικράτειας. Η άποψη περί λειτουργίας του νομισματοκοπείου στο Χλεμούτσι ενισχύεται, σύμφωνα με τους υποστηρικτές της, από το γεγονός ότι μετά τον 15 ο αιώνα σε όλους τους χάρτες και τα έγγραφα, το κάστρο αυτό εμφανίζεται με το όνομα Castel Tornese, λόγω των τορνεζίων που παράγονταν εκεί. Το 1916 ο αρχαιολόγος Γ. Σωτηρίου πραγματοποίησε έρευνα στο Χλεμούτσι και δημοσιεύοντας τα αποτελέσματά της 6 ισχυρίστηκε ότι εντόπισε το αργυροκοπείο 7 σε αίθουσα του εσωτερικού περιβόλου, κοντά στην πριγκιπική κατοικία. 6 Γ. Σωτηρίου, Le chateau fort de Chloumoutzi et son atelier monetaire de tournois de Clarencia Journal International d archaeologie Nomismatique, 1917 7 Ως τεκμήρια για την ταύτιση του συγκεκριμένου χώρου ως νομισματοκοπείο ο Σωτηρίου χρησιμοποίησε έναν κλίβανο και τα έντονα ίχνη πυράκτωσης των πλίνθων που εντόπισε γύρω από αυτόν 7

Κάτοψη του Χλεμουτσίου (Αρχείο 6 ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, φωτ.: Ηλειακή Πρωτοχρονιά 2005,σελ 51) Σύμφωνα όμως με άλλη άποψη, υπέρμαχος της οποίας υπήρξε ο άγγλος αρχαιολόγος Traquair (Τρακέρ) και ασπάστηκαν και άλλοι ερευνητές, όπως ο γάλλος μεσαιωνοδίφης Antoine Bon, το νομισματοκοπείο βρισκόταν σε κάποιο πύργο της Γλαρέντζας, όπως άλλωστε υποδηλώνει η επιγραφή που έφεραν τα τορνέζια στην μια όψη τους DE CLARENCIA, {DE(NARIUS) CLARENTIA(NUS)} δηλαδή της Γλαρέντζας, ενώ μειώνουν την σημασία των ευρημάτων του Σωτηρίου. Θεωρούν πως πρόκειται για κάποιο κοινό φούρνο για τις άλλες ανάγκες του κάστρου και όχι για την κοπή νομισμάτων. Και η αρχαιολόγος Μυρτώ Γεωργοπούλου, προϊσταμένη της αρμόδιας Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, συμφωνεί με αυτήν την άποψη. Το νομισματοκοπείο της Κορίνθου Τελευταία οι νομισματολόγοι καταλήγουν στο συμπέρασμα της παράλληλης λειτουργία δυο νομισματοκοπείων ή τουλάχιστον δυο εργαστηρίων στο πριγκιπάτο της Αχαΐας την ίδια περίπου περίοδο. Στη πρώτη περίπτωση οι εγκαταστάσεις του ενός νομισματοκοπείου θα βρίσκονταν στην Γλαρέντζα (ή το Χλεμούτσι;) και του άλλου πιθανότατα στην Κόρινθο. Η Κόρινθος ήταν σημαντική πόλη του πριγκιπάτου διότι εξασφάλιζε την επικοινωνία με την ανατολή. Έχουν βρεθεί αρκετά χάλκινα νομίσματα, (οβολοί) σε ανασκαφές της Κορίνθου με την επιγραφή CORINTVO ή CORINTI που κάλυπταν τις ανάγκες της πόλεως ήδη από τα βυζαντινά χρόνια, γεγονός που αποδεικνύει την ύπαρξη και λειτουργία εργαστηρίου εκεί και μάλιστα πριν την έναρξη της λειτουργίας του νομισματοκοπείου της Γλαρέντζας. Η άποψη αυτή ενισχύεται έπειτα από νεώτερη μελέτη νομισμάτων της πρώτης περιόδου (1209 1267) του φράγκικου κρατιδίου 8, ειδικότερα των μυστικών συμβόλων και των επιγραφών που αυτά φέρουν στις δυο όψεις τους. Ο οικονομολόγος και ερευνητής Αναστάσιος Τζαμάλης μελέτησε ένα μεγάλο αριθμό φράγκικων τορνεζίων,συνολικά 2454 νομισμάτων που βρέθηκαν στο Ξηροχώρι Ηλείας το 1957. Στη μελέτη του αυτή ξεχώρισε δυο βασικές ομάδες νομισμάτων με πολλές επιμέρους υποομάδες η κάθε μια, συγκρίνοντας τον τρόπο γραφής των γραμμάτων των επιγραφών και τον τρόπο απόδοσης των παραστάσεων 8 Αναστάσιος. Τζαμάλης Η πρώτη περίοδος του Τορνεζίου. Νέα στοιχεία από ένα παλαιό εύρημα Νομισματικά Χρονικά 1990 σελ.101-131 8

των δυο όψεων του τορνεζίου. Για παράδειγμα, χαρακτηριστική διαφοροποίηση αποτελεί το αέτωμα του σχηματικά αποδοσμένου αβαείου του Αγίου Μαρτίνου της Τουρ. Διαφοροποιήσεις στην απόδοση των παραστάσεων της εκκλησίας (φωτ.: Αναστάσιος Τζαμάλης Η πρώτη περίοδος του Τορνεζίου. Νέα στοιχεία από ένα παλαιό εύρημα Νομισματικά Χρονικά 1990 σελ.106) Τα μυστικά σύμβολα είναι συνήθως κάποια σφαιρίδια ή ρόδακες που πλαισιώνουν τους σταυρούς των επιγραφών και οδηγούν στην διάκριση των νομισμάτων σε ακόμη περισσότερες ομάδες. Ορισμένα από τα μυστικά σύμβολα των αχαϊκών τορνεζίων (φωτ.: Αναστάσιος Τζαμάλης Η πρώτη περίοδος του Τορνεζίου. Νέα στοιχεία από ένα παλαιό εύρημα Νομισματικά Χρονικά 1990 σελ.108) Οι ανωτέρω διαφοροποιήσεις εξυπηρετούσαν την ανάγκη για ευκολότερη και ασφαλέστερη διάκριση των γνήσιων νομισμάτων έναντι των πολλών κίβδηλων 9. Με αυτά τα σύμβολα οι διενεργούντες τον ποιοτικό έλεγχο αξιωματούχοι μπορούσαν ευκολότερα να εντοπίσουν το νομισματοκοπείο ή το επιμέρους εργαστήριο και επομένως τον προϊστάμενο αυτού, από το οποίο βγήκαν τα λιγότερο γνήσια ή κίβδηλα νομίσματα.. Ο νομισματολόγος D.Metcalf υποστηρίζει ότι το νομισματοκοπείο στη Γλαρέντζα λειτούργησε μετά το 1267, μετά την συνθήκη του Βιτέρμπο 10, ενώ σε νεώτερη δημοσίευσή του 11 δέχεται και αυτός την υπόθεση ότι γύρω στα 1280 λειτουργούσαν δυο νομισματοκοπεία τα οποία έβγαζαν αχαϊκά τορνέζια. Δεν θα μας απασχολήσει άλλο το ιδιαίτερα περίπλοκο και σοβαρό θέμα του προσδιορισμού της θέσης και του αριθμού των νομισματοκοπείων. Προφανώς, η συνέχιση των ερευνών και ίσως κάποια τυχαία εύρεση στο μέλλον θα φωτίσει περαιτέρω την υπόθεση αυτή. 9 Κίβδηλο ήταν ένα νόμισμα που περιείχε λιγότερη ποσότητα αργύρου από αυτή που όριζε ο βασιλιάς 10 Βλ. παρακάτω, σημ 14 11 Dr D.M. Metcalf A comment on the circulation of tornezia of Charles of Anjou and their chronology Νομισματικά Χρονικά 1991 σελ.27 9

Οι πρίγκιπες της Αχαΐας και τα νομίσματά τους Τα πρώτα σωζόμενα νομίσματα που βγήκαν από το νομισματοκοπείο της Γλαρέντζας ανήκουν πιθανότατα στον Γουλιέλμο Β Βιλλεαρδουίνο (1245 1278) ο οποίος, όπως αναφέρθηκε, εξασφάλισε την άδεια κοπής νομισμάτων από τον βασιλιά της Γαλλίας. Αυτά τα νομίσματα φέρουν τις γνωστές παραστάσεις στις δυο όψεις τους και τις επιγραφές: G. PRINCEPS/ CLARENTIA που σύντομα εξελίχθηκαν σε G.PRINCE. ACH / CLARENTIA. Έχουν βρεθεί και ορισμένα πρώιμα νομίσματα του πριγκιπάτου της Αχαΐας τα οποία κόπηκαν είτε από τον πρίγκιπα Γουλιέλμο Β, είτε από τον προκάτοχο του θρόνου και αδελφό του, τον Γοδεφρείδο Β Βιλλεαρδουίνο (1218 1245). Ένα από αυτά φέρει στην πρόσθια όψη την κεφαλή του πρίγκιπα μέσα σε μετάλλιο και γύρω την επιγραφή G. PRINCEPS. Στο πάνω μέρος του μεταλλίου αποδίδεται μικρός σταυρός, ο οποίος εδώ χρησιμεύει για την δήλωση της αρχής και του τέλους της επιγραφής. 12. Στην πίσω όψη του φέρει αγκυρωτό σταυρό και γύρω από αυτόν την επιγραφή ACHAIE. Δεν αναγράφεται το όνομα της πόλης όπου το νομισματοκοπείο. Αυτά τα φράγκικα νομίσματα πρέπει σύμφωνα με τους μελετητές να κόπηκαν στο νομισματοκοπείο της Κορίνθου, πριν την έναρξη λειτουργίας αυτού της Γλαρέντζας. Οβολός Γουλιέλμου Βιλλεαρδουίνου από νομισματοκοπείο της Κορίνθου (φωτ.: Αρτέμη Δ. Ν., Το εν Γλαρέντζα Νομισματοκοπείον των Φράγκων κατακτητών της Αχαϊας Νομισματικά Χρονικά 2 (1973) ) Φράγκικο νόμισμα με τα αρχικά του πρίγκιπα Γουλιέλμου Β, κυκλοφόρησε και στην Εύβοια, το ένα τρίτο της οποίας διεκδικούσε ο Γουλιέλμος Β ως προίκα από τη δεύτερη γυναίκα του Carintana (Αικατερίνη) dalle Carceri. Για την υπόθεση αυτή ενεπλάκη στον τριετή πόλεμο των τριτημορίων της Εύβοιας, τα έτη 1255 1258. Και αυτό το νόμισμα πρέπει να κόπηκε στο νομισματοκοπείο της Κορίνθου. Το νόμισμα του πρίγκιπα Γουλιέλμου της Εύβοιας. Στην α όψη σταυρός με τα αρχικά του πρίγκιπα G. P.A C. (Gulielmus Princeprs Achaie) και στην άλλη o λατινικός αριθμός ΙΙΙ με σύντμηση πάνω από αυτόν (ως σύμβολο του τριτημορίου) και την επιγραφή N G R I P (Negripontis) (φωτ.: Αρτέμη Δ. Ν., Το εν Γλαρέντζα Νομισματοκοπείον των Φράγκων κατακτητών της Αχαϊας Νομισματικά Χρονικά 2 1973) 12 Στα τορνέζια, ο σταυρός κατά τον Α.Τζαμαλή (βλέπε παρακάτω) αποτελεί τη συνέχεια του σχεδίου της εκκλησίας (του Αγίου Μαρτίνου της γαλλικής πόλεως Τουρ) που αποδίδεται στην μπροστινή όψη την οποία επιστέφει 10

Το δουκάτο των Αθηνών Αντίπαλο δέος του πριγκιπάτου του Μορέως αποτέλεσε, ιδιαίτερα από το δεύτερο μισό του 13 ου αι. το γειτονικό, επίσης φράγκικο κρατίδιο των Αθηνών, με ιδρυτή του τον Όθωνα de la Roche που είχε όμως έδρα του την Θήβα 13. Τα πρώτα νομίσματα του δουκάτου, μιμούνταν τα τορνέζια της Αχαΐας και πρέπει να κόπηκαν στην Γλαρέντζα. Επί Γουλιέλμου ντε λα Ρος (Guillaume de la Roche, 1280 1287) εποχή ακμής του δουκάτου των Αθηνών, ξεκίνησε η λειτουργία νομισματοκοπείου στη Θήβα τα νομίσματα του οποίου συναγωνίζονταν τα τορνέζια του πριγκιπάτου της Αχαΐας. Σύμφωνα πάντως με τους ερευνητές, εξακολουθούσαν κατά καιρούς να κόβονται τορνέζια των Θηβών στα νομισματοκοπεία της Πελοποννήσου 14[7]. Τορνέζι του Γουλιέλμου ντε λα Ρος (1280 1287) Φέρει τις επιγραφές G.DUX ATENE/ THEBE CIVIS (φωτ.: Αρτέμη Δ. Ν., Το εν Γλαρέντζα Νομισματοκοπείον των Φράγκων κατακτητών της Αχαϊας Νομισματικά Χρονικά 2 (1973) ) Επόμενος στη σειρά ηγεμόνας νομίσματα του οποίου κυκλοφόρησαν στο πριγκιπάτο της Αχαΐας ήταν ο Κάρολος Α Ανζού (Anjou), αδελφός του βασιλιά της Γαλλίας Λουδοβίκου Θ και ηγεμόνα της Νότιας Ιταλίας και της Σικελίας με έδρα του τη Νεάπολη. Ο Κάρολος, είχε καταλάβει το θρόνο του βασιλείου της Νότιας Ιταλίας το 1266, νικώντας τον προηγούμενο βασιλιά του, τον Μαμφρέδο Χοενστάουφεν (Hohenstaufen), με την σύμπραξη του πάπα Κλήμεντος Δ, ο οποίος και τον έστεψε βασιλιά. Τοιχογραφία με θέμα την στέψη του Καρόλου Ανδεγαυού (Anjou) από τον πάπα Κλήμεντα Δ ως βασιλέα της Νότιας Ιταλίας (φωτ.: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τομ.θ σελ.123) 13 Η Αθήνα ως έδρα του δουκάτου είχε από νωρίς υποσκελιστεί 14 στη Γλαρέντζα και πιθανότατα στη Κόρινθο 11

Ο Κάρολος Α ανέλαβε μετά τον θάνατο του Γουλιέλμου Β την διακυβέρνηση του κράτους του στην Πελοπόννησο (1278 1285) ως κηδεμόνας της διαδόχου Ισαβέλλας. Το δικαίωμα αυτό του το είχε παραχωρήσει ο ίδιος ο Γουλιέλμος με την συνθήκη του Βιτέρμπο 15 το 1267. Η συμφωνία προέβλεπε ότι το κράτος της Αχαΐας θα περιερχόταν μετά τον θάνατό του Γουλιέλμου στην κόρη του Ισαβέλλα 16 και τον άντρα της, τον Λουδοβίκο - Φίλιππο Ανζού, γιο του Καρόλου Α και σε περίπτωση που δεν υπήρχαν διάδοχοι, στον ίδιο τον Κάρολο. Αυτό και έγινε, αφού το 1277 ο Φίλιππος πέθανε, πριν ακόμα και από τον ίδιο τον Γουλιέλμο, ο οποίος πέθανε το 1278, χωρίς να αφήσει διαδόχους. Αχαϊκό τορνέζι του Κάρολου Α Ανζού (φωτ.: Αρτέμη Δ. Ν., Το εν Γλαρέντζα Νομισματοκοπείον των Φράγκων κατακτητών της Αχαϊας Νομισματικά Χρονικά 2 (1973) ) Έτσι άρχισε η κυριαρχία του οίκου των Ανζού (ή Ανδεγαυών) της Νεαπόλεως επί του αχαϊκού πριγκιπάτου η οποία κράτησε μέχρι και το 1383. Η εξ αποστάσεως διακυβέρνηση που άσκησαν οι Ανζού και η απροκάλυπτα αποικιοκρατική τους αντίληψη οδήγησαν το εξαρτημένο κράτος του Μοριά στην εξαθλίωση. Στα νομίσματα που έκοψε ο Κάρολος Α φέρει τον τίτλο του πρίγκιπα της Αχαΐας: KR. PRINCE ACH / CLARENTIA. Ο διάδοχος του, Κάρολος Β Ανζού, (1285 1287) έκοψε και αυτός τορνέζια που διαφέρουν από αυτά του προκατόχου του από την αναγραφή του προθέματος DE μπροστά από το όνομα της πόλης CLARENTIA. Φέρουν δηλαδή τις επιγραφές KR. PRINCE ACH / DE CLARENTIA. στην πρόσθια και την πίσω όψη τους. Τορνέζι του Καρόλου Β Ανζού (φωτ.: Αρτέμη Δ. Ν., Το εν Γλαρέντζα Νομισματοκοπείον των Φράγκων κατακτητών της Αχαϊας Νομισματικά Χρονικά 2 (1973) ) 15[ Σε αντάλλαγμα ο Κάρολος θα τους βοηθούσε τον Γουλιέλμο να επιστρέψει στις χαμένες κτήσεις του στην ανατολική Πελοπόννησο (Μάνη, Γεράκι Μυστρά, Μονεμβασιά) τις οποίες είχε χάσει από τους βυζαντινούς μετά την μάχη της Πελαγονίας το 1259. 16 Ο Γουλιέλμος Β παντρεύτηκε τρεις φορές. Πρώτα την κόρη του Θεόδωρου Βρανά της Ανδριανουπόλεως, έπειτα την Αικατερίνη dalle Carceri, κόρη του Ricardo dalle Carcer, ενός από τους τρεις αυθέντες της Ευβοίας. Τέλος παντρεύτηκε την Άννα Αγγελίνα της Ηπείρου, κόρη του Δεσπότη Μιχαήλ Β Αγγέλου Δούκα Κομνηνού, από την οποία απέκτησε δυο κόρες, την Ισαβέλλα και την Μαργαρίτα 12

Το πρόθεμα DE εκλαμβάνεται ως η γενική του ονόματος της πόλεως CLARENTIA, κατά το de la Sola (των Σαλώνων) de la Patra (της Νέας Πάτρας). Πιο πιθανό όμως είναι το πρόθεμα De να αποτελεί συντόμευση της λέξης Denarius, του δηναρίου, του βασικού νομίσματος των συναλλαγών ήδη από την ρωμαϊκή εποχή. Έτσι, η επιγραφή DE CLARENTIA πρέπει να διαβαστεί ως DE(NARIUS) CLARENTIA(NUS) και σκοπό είχε να ξεχωρίζει τα τορνέζια της Γλαρέντζας από τα παρόμοια φράγκικα της Τουρ (TURONUS CIVIS), της Προβηγκίας (PROVINCIALIS), του Πουατιέ (PUINCIALIS) και άλλων που κυκλοφορούσαν τότε στην Πελοπόννησο. Στο μεταξύ η Ισαβέλλα, μετά το θάνατο του πρώτου της συζύγου Φιλίππου, παρέμεινε στην αυλή της Νεαπόλεως, όπου γνώρισε και παντρεύτηκε τον Ολλανδό ευγενή Φλωρέντιο ντ Αινώ. Κατόπιν αυτής της εξέλιξης, ο Κάρολος Β παρεχώρησε στο πριγκηπικό ζεύγος την διοίκηση της ηγεμονίας. Ο Φλωρέντιος ντ Αινώ το διάστημα της διακυβέρνησής του (1289 1297) έκοψε νομίσματα με αναγραφή του ονόματός του στην επιγραφή: FLORENS P. ACH/ DE CLARENCIA Νόμισμα του Φλωρέντιου ντ Αινώ (1289 1297) (φωτ.: Αρτέμη Δ. Ν., Το εν Γλαρέντζα Νομισματοκοπείον των Φράγκων κατακτητών της Αχαϊας Νομισματικά Χρονικά 2 (1973) ) Στα νομίσματα αυτά σημειώνεται διαφοροποίηση στον τρόπο γραφής της κατάληξης του ονόματος της πόλης από CLARENTIA σε CLARENCIA. Ο Φλωρέντιος πέθανε αιφνιδίως το 1297, οπότε η Ισαβέλλα συνέχισε μόνη τη διοίκηση της ηγεμονίας. Πρόλαβαν όμως και απέκτησαν μια κόρη, την Ματθίλδη ή Μαχώ ντ Αινώ την οποία η Ισαβέλλα, για λόγους πολιτικής σκοπιμότητας πάντρεψε σε ηλικία μόλις 5 ετών με τον δούκα της Αθήνας Γκυ Β ντε λα Ρος. Και η Ισαβέλλα (1297 1300) έκοψε νομίσματα που φέρουν το όνομά της: YSABELLA P. ACH / DE CLARENCIA. Οι ομαλές σχέσεις μεταξύ του Πριγκιπάτου της Αχαΐας και του βασιλείου της Νεαπόλεως διαταράχθηκαν το 1300, όταν η Ισαβέλλα προχώρησε και σε τρίτο γάμο με το Φίλιππο της Σαβοΐας αυτή τη φορά όμως χωρίς την συγκατάθεση του Καρόλου Β. Παραβίαζε έτσι παλαιότερο όρο, σύμφωνα με τον οποίο ο βασιλιάς της Νεαπόλεως έπρεπε να έχει λόγο στην επιλογή του πρίγκιπα της Αχαΐας. Μόνο μετά την παρέμβαση του Πάπα ο Κάρολος αναγνώρισε τον Φίλιππο της Σαβοΐας (1301 1307) ως πρίγκιπα της Αχαΐας, οπότε ο τελευταίος προχώρησε με τη σειρά του στην κοπή νομίσματος με το όνομά του. Στα τορνέζια του διαβάζουμε την επιγραφή: PHS. D. SAB. P. ACHE / DE CLARENCIA. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1307, ο Κάρολος Β εκμεταλλευόμενος την δυσφορία των υπηκόων του πριγκιπάτου απέναντι στη σκληρή διοίκηση που ασκούσε ο Φίλιππος, τον κήρυξε έκπτωτο και παραχώρησε τον θρόνο στο γιο του, Φίλιππο του Τάραντα (1307 1313). Η Ισαβέλλα και ο Φίλιππος της Σαβοΐας κατέφυγαν στην Γαλλία ενώ ο νέος πρίγκιπας ο οποίος έφερε ήδη και τον τίτλο του Δεσπότη της Ρωμανίας κυκλοφόρησε νομίσματα στα οποία με σύντμηση αναγράφονται οι δυο τίτλοι του: PHS. P. ACH. TAR. D. R./ DE CLARENTIA. δηλ. Philippus Princeps ACHaie, Taranti, Despotus Romanie / DE CLARENTIA. Κάτω από αυτό τον τίτλο συνοψίζονταν τα μεγαλεπήβολα σχέδια και οι διεκδικήσεις του οίκου των Ανζού της Νεαπόλεως στην Ελλάδα. Μετά τον φιλόδοξο Φίλιππο του Τάραντος, η ηγεμονία περνά στα χέρια της Ματθίλδης, της κόρης της Ισαβέλλας Βιλλεαρδουίνου η οποία, αφού έμεινε χήρα από τον δούκα 13

των Αθηνών Γκυ Β λα Ρος παντρεύτηκε τον Λουδοβίκο της Βουργουνδίας (1313 1316). Όμως, εξακολουθούσε να υφίσταται η υποτέλεια του πριγκιπάτου στον βασιλικό οίκο της Νεαπόλεως. Τα χρόνια που ακολούθησαν αποδείχθηκαν τρικυμιώδη στην υπόθεση της διαδοχής κάτι που αποτυπώνεται και στα νομίσματα που κυκλοφόρησαν. Πριν προλάβουν να καθίσουν στο θρόνο η Ματθίλδη και ο Λουδοβίκος ως νέοι πρίγκιπες της Αχαΐας, διεκδικεί και καταλαμβάνει για ένα χρόνο την ηγεμονία ο Φερδινάνδος της Μαγιόρκας (1315 1316), γαμπρός της Μαργαρίτας 17, της μικρής κόρης του Γουλιέλμου Βιλλεαρδουίνου. Εναντίον του Φερδινάνδου εξεστράτευσε ο Λουδοβίκος επιτυγχάνοντας να τον εξοντώσει σε ένοπλη σύγκρουση (Μάχη της Μανωλάδας) ενώ και ο ίδιος πέθανε σχεδόν μετά από ένα μήνα. Τεκμήρια της δράσης των δυο ανδρών είναι τα νομίσματα που έκοψαν κατά το βραχύ διάστημα της ηγεμονίας τους, σχετικά σπάνια λόγω του μικρού χρόνου κυκλοφορίας τους. Στα νομίσματα του Λουδοβίκου συναντούμε τις επιγραφές: LOUDOVIC. D. B. P. ACHE/ DE CLARENCIA. Ο Φερδινάνδος, αν και έκοψε και αυτός νομίσματα, περιορίστηκε στην απλή αναγραφή του ονόματός του χωρίς να υιοθετήσει τον τίτλο του πρίγκιπα της Αχαΐας : IFANS F. D. MAIORK/ DE CLARENCIA. Μετά τον χαμό και των δυο ανδρών, η εξουσία περιέρχεται στην πριγκίπισσα Ματθίλδη (1316 1318) όπως μαρτυρούν και τα νομίσματα με το όνομά της: MAHAUTA P. ACH/ DE CLARENCIA. Η Ματθίλδη είχε άσχημο τέλος, διότι έχασε τα πριγκιπικά της δικαιώματα αφού παντρεύτηκε κρυφά έναν βουργούνδιο ευγενή, χωρίς την άδεια του βασιλιά της Νεαπόλεως, ο οποίος την οδήγησε στην φυλακή όπου και πέθανε. Την εξουσία για τα δεκαπέντε επόμενα χρόνια κατέλαβε ο Ιωάννης της Γκραβίνας (1318 1333) γόνος του βασιλικού οίκου των Ανζού. Έχουν σωθεί αρκετά νομίσματά του, συνήθως κακές κοπές, όπου διαβάζουμε την επιγραφή: IOANS P. ACH/ DE CLARENCIA. Το 1333 ο Ιωάννης θα παραιτηθεί του τίτλου υπέρ του ανιψιού του Ροβέρτου του Τάραντα (1333 1364), γιου του Φιλίππου του Τάραντα, ο οποίος είναι και ο τελευταίος πρίγκιπας του φράγκικου κρατιδίου του οποίου έχουν σωθεί νομίσματα. Στην εποχή του πρέπει να σταμάτησε η λειτουργία του νομισματοκοπείου και μάλιστα στην αρχή της ηγεμονίας του, δηλαδή την δεκαετία 1340 1350 κάτι που συμπεραίνουμε από την σπανιότητα των νομισμάτων του.τα νομίσματα του Ροβέρτου φέρουν την επιγραφή ROB T P. ACH/DE CLARENCIA. Παραποιημένα νομίσματα λατινικών κρατών Ο Ροβέρτος του Τάραντα, όπως αναφέρει ο νομισματολόγος Π. Λάμπρου 18 φέρεται να κυκλοφόρησε παραποιημένα νομίσματα της Βενετίας και της Φλωρεντίας, ισχυρών οικονομιών του μεσαίωνα. Εκμεταλλευόμενος τις εγκαταστάσεις του νομισματοκοπείου της Γλαρέντζας, σύμφωνα πάντα με τον Π.Λάμπρου, προχώρησε στην κοπή των διάσημων και πανίσχυρων νομισμάτων της Βενετίας. Επρόκειτο δηλαδή για δουκάτα ή τσεκίνια (χρυσά) που απεικόνιζαν τον δόγη γονυπετή εμπρός στον Άγιο Μάρκο, προστάτη της Βενετίας στην μια όψη τους και στην άλλη τον Χριστό μέσα σε ελλειπτική δόξα, 17 Η Μαργαρίτα, η βαρώνη της Άκοβας διεκδικώντας μέρος του πριγκιπάτου, καταφεύγει για βοήθεια στους Αραγωνέζους της Σικελίας. Εκεί πάντρεψε την κόρη της Ισαβέλλα με τον Φερδινάνδο της Μαγιόρκας. Επιστρέφοντας όμως στην Πελοπόννησο φυλακίζεται και τελικά πεθαίνει στο Χλεμουτσί, τιμωρημένη επειδή κατέφυγε στους Ισπανούς της Σικελίας. Ο Φερδινάνδος αν και έσπευσε να την ελευθερώσει δεν τα κατάφερε, βρήκε ωστόσο την ευκαιρία να καταλάβει με μικρό στρατό την Γλαρέντζα. 18 Παύλος Λάμπρου, Ανέκδοτα νομίσματα και μολυβδόβουλα κατά τους μέσους χρόνους των δυναστών της Ελλάδας 1880. Από άλλους έχει προταθεί ότι η κοπή παραποιημένων βενετικών νομισμάτων δεν γινόταν στην Γλαρέντζα αλλά σε νομισματοκοπείο της Χίου ή της Μυτιλήνης. 14

Δουκάτο (αριστερά) γρόσσι (στη μέση) και σολδίνι (δεξιά), ενετικά νομίσματα κομμένα στη Γλαρέντζα. (φωτ.: Παύλος Λάμπρου, Ανέκδοτα νομίσματα και μολυβδόβουλα κατά τους μέσους χρόνους των δυναστών της Ελλάδας 1880 σελ.13) ματαπάνια ή γκρόσσι (αργυρά) με παράσταση του Αγίου Μάρκου και του Δόγη όρθιων, εκατέρωθεν λαβάρου στην μια και ένθρονου Χριστού στην άλλη όψη και σολδίνια (χάλκινα) με γονυπετή δόγη μπροστά στη σημαία στην μια και λέοντα της Βενετίας στην άλλη όψη. Ακόμη, σε αυτόν αποδίδεται η κοπή μικρού μάλλον αριθμού χρυσών φλορινιών της Φλωρεντίας. Σε αυτά απεικονίζεται στην πρόσθια όψη ο Άγιος Ιωάννης Πρόδρομος ευλογών ενώ στην πίσω όψη κρίνο που περιβάλλεται από την επιγραφή R. CLARENTIA. Φλορίνι Φλωρεντίας κομμένο στη Γλαρέντσα. (φωτ.: Παύλος Λάμπρου, Ανέκδοτα νομίσματα και μολυβδόβουλα κατά τους μέσους χρόνους των δυναστών της Ελλάδας 1880 σελ.13) Λόγω της αθρόας παραγωγής των παραποιημένων πανίσχυρων ιταλικών νομισμάτων ο Ροβέρτος του Τάραντα δεν μπήκε στον κόπο να κόψει πολλά τορνέζια και αυτό μάλλον εξηγεί γιατί έχουν σωθεί τόσο λίγα με το όνομά του. Μετά την διακοπή της λειτουργίας του νομισματοκοπείου, τα τορνέζια εξακολούθησαν να κυκλοφορούν στις αγορές για αρκετά ακόμη χρόνια πριν αντικατασταθούν ολοκληρωτικά από τα βενετικά νομίσματα. Η δύναμη της παράδοσης που είχε δημιουργήσει το φράγκικο νόμισμα, φαίνεται και από το γεγονός ότι και οι Βενετοί λίγο μετά το χρησιμοποίησαν ως πρότυπο στο δικό τους tornesi piccoli, στο τορνεζέλλι όπως ήταν γνωστό στους έλληνες κατά την εποχή της ενετοκρατίας. Το πριγκιπάτο της Αχαΐας κατά τον 14 ο και 15 ο αιώνα Ο 14 ος αιώνας χαρακτηρίζεται από την διάσπαση του πριγκιπάτου σε μικρές εδαφικές επικράτειες εξ αιτίας της αλληλοσύγκρουσης των ποικίλων δυνάμεων (Φράγκων, Βυζαντινών, Βενετών, Φλωρεντινών, 15

Γενουατών, Καταλανών και διαφόρων θρησκευτικών ταγμάτων). Μέχρι και το 1383 το πριγκιπάτο βρίσκεται υπό την ασθενή επικυριαρχία της Νεαπόλεως, ενώ μεγάλη δύναμη και επιρροή στη διοίκηση της ηγεμονίας της Αχαΐας είχε αποκτήσει η φλωρεντινή οικογένεια τραπεζιτών Αγιατζολί (Acciaiuoli). Προσπάθεια συγκροτημένης δράσης για την αναδιοργάνωση του υπό διάλυση φράγκικου κρατιδίου έκαναν στα τέλη του 14 ου αιώνα και οι Ιωαννίτες ιππότες και οι βοηθοί τους Ναβαρραίοι, χωρίς όμως αποτέλεσμα. Ο τελευταίος ηγεμόνας της Αχαΐας ο Centurione Zaccaria, Κεντυρίων Ζαχαρίας, (1404 1432) γενουατικής καταγωγής, μαζί με τον Κάρολο Τόκο, άρχοντα των Επτανήσων, της Ηπείρου και ορισμένων κάστρων του Μοριά μεταξύ των οποίων και η Γλαρέντζα, παρέδωσαν στους Παλαιολόγους όλα τα εδάφη του πριγκιπάτου. Έτσι, το 1432 η Πελοπόννησος, έγινε και πάλι ελληνική, αν εξαιρέσουμε ορισμένες βενετικές κτήσεις στο έδαφός της. Στο Χλεμούτσι εγκαταστάθηκε ο τελευταίος αυτοκράτορας των βυζαντινών, ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, αφού πρώτα είχε νυμφευτεί την κόρη του Καρόλου Τόκου, Θεοδώρα λαμβάνοντας ως προίκα την Γλαρέντζα και άλλα φρούρια στον Μοριά. Ο Κωνσταντίνος ΙΑ Παλαιολόγος, τελευταίος αυτοκράτορας του Βυζαντίου (1448 1453) σε μικρογραφία χειρογράφου του 15 ου αιώνα (φωτ.: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τομ.θ σελ.123) Ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος βρέθηκε στην άσχημη θέση να κατακάψει την Γλαρέντζα που προηγουμένως είχαν κυριεύσει οι Καταλανοί, ώστε να μην έχουν την δυνατότητα να την χρησιμοποιούν οι πειρατές για τις επιδρομές τους. Στα χρόνια που ακολουθούν οι Παλαιολόγοι Κωνσταντίνος Θωμάς Θεόδωρος ερίζουν για την μοιρασιά της επικράτειας. Το 1449 ο Κωνσταντίνος ανακηρύσσεται στο Μυστρά αυτοκράτορας του Βυζαντίου, με την γνωστή ηρωική του κατάληξη Το 1458 ολόκληρος ο Μοριάς καταλαμβάνεται από τον Μωάμεθ τον Πορθητή. Οι Τούρκοι και οι Βενετοί εναλλάσσονται ως κυρίαρχοι των μεγάλων κάστρων του Μοριά. Η Γλαρέντζα, εκτός των καταστροφών που υπέστη από τους βυζαντινούς και τους Τούρκους, γνώρισε μεγάλη καταστροφή κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι μεγάλοι Λατίνοι ηγεμόνες της Κωνσταντινούπολης και της Θεσσαλονίκης, χρησιμοποίησαν τα από πριν τις σταυροφορίες κυκλοφορούντα νομίσματα των βυζαντινών και των ενετών, αξιοποιώντας τους τεχνίτες των τοπικών νομισματοκοπείων.οι Βιλλεαρδουίνοι όμως στο πριγκιπάτο της Αχαΐας, κυκλοφόρησαν τα δικά τους νομίσματα, τα τορνέζια, αντίστοιχα με αυτά της πατρίδας τους, μετακαλώντας από την δύση τεχνίτες οι οποίοι μετέφεραν στην ανατολή την υψηλή για εκείνη την εποχή τέχνη και τεχνική της μητρόπολής τους. Η διαφορετική επιλογή αυτών των ηγεμόνων, προσέδωσε κύρος στο βασίλειό τους και παρέτεινε τη διάρκεια ζωής του. Είναι άλλωστε από την αρχαιότητα γνωστός ο κανόνας που θέλει το νόμισμα εκτός από μέσο συναλλαγής, να αποτελεί και μέσο επίδειξης οικονομικής και πολιτικής ισχύος και υπεροχής για αυτόν που το εκδίδει. 16

Ακόμη και σήμερα, οι αριστοκράτες μεγάλων οίκων της Αγγλίας και της Γαλλίας, απόγονοι των σταυροφόρων κατακτητών της δύσης διατηρούν τον τίτλο του Πρίγκιπα της Αχαΐας προσπαθώντας έτσι να αντλήσουν αίγλη από αυτήν που περίσσεια διέθετε το μεσαιωνικό κρατίδιο της Πελοποννήσου. 17