ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΓΣΕΕ /Α Ε Υ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΑΤΤΙΚΗΣ

ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΓΣΕΕ /Α Ε Υ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΑΤΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΕΝΤΑΞΗΣ ΤΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΑΤΤΙΚΗΣ 2003-2004 Αθήνα 2004 1

Επιµέλεια- Ευθύνη Εποπτεία Έρευνας ηµουλάς Κων/νος ( Επ. Σύµβουλος ΙΝΕ/ΓΣΕΕ). Παπαδοπούλου έσποινα(επ. Καθηγήτρια Παντείου Πανεπιστηµίου ). Μέρος Πρώτο Κριατσιώτη Βανέσα (Επ. Συνεργάτης ΙΝΕ/ΓΣΕΕ-Α Ε Υ) Μπάκαβος Χρήστος (Επ. Καθηγητής Παντείου Πανεπιστηµίου). Παπαδοπούλου έσποινα(επ. Καθηγήτρια Παντείου Πανεπιστηµίου). (Συµµετοχή: Αλέκος Αλέξης) Μέρος εύτερο Γούλας Χρήστος (Επ. Συνεργάτης ΙΝΕ/ΓΣΕΕ) ηµουλάς Κων/νος ( Επ. Σύµβουλος ΙΝΕ/ΓΣΕΕ). Κριατσιώτη Βανέσα (Επ. Συνεργάτης ΙΝΕ/ΓΣΕΕ-Α Ε Υ) Παπαδοπούλου έσποινα(επ. Καθηγήτρια Παντείου Πανεπιστηµίου). Μέρος Τρίτο ηµουλάς Κων/νος ( Επ. Σύµβουλος ΙΝΕ/ΓΣΕΕ). Κριατσιώτη Βανέσα (Επ. Συνεργάτης ΙΝΕ/ΓΣΕΕ-Α Ε Υ) Παπαδοπούλου έσποινα(επ. Καθηγήτρια Παντείου Πανεπιστηµίου). Στατιστική Επεξεργασία και Ανάλυση Μπουκουβάλας Κω/νος (Επ. Συνεργάτης ΙΝΕ/ΓΣΕΕ) Συντονισµός οµάδας συνεντευκτριών Κριατσιώτη Βανέσα (Επ. Συνεργάτης ΙΝΕ/ΓΣΕΕ-Α Ε Υ) 2

Συνεντεύξεις Αργυροπούλου Ειρήνη Κουφοπούλου Παρασκευή Οικονοµοπούλου Αντιγόνη Σκόµπα Μαρία Σπυριδάκη Ελεάνα Τίκα Βέρα Τσορνάγια Λίλιαν Τουρή Παρασκευή 3

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ 1. ΓΕΝΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 2. ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΑΠΟΣΑΦΗΝΙΣΕΙΣ 3. ΤΟ ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α 4. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΑΠΟΓΡΑΦΗΣ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗΣ ΥΠΗΡΕΣΙΑΣ ΤΟΥ 2000 ΚΑΙ ΕΡΕΥΝΩΝ ΕΡΓΑΤΙΚΟΥ ΥΝΑΜΙΚΟΥ 5.1. ΤΟ ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ 5.2. ΚΑΛΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΑΤΥΠΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΟΥ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΤΙΚΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ ΜΕΡΟΣ ΕΥΤΕΡΟ 6. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΠΕ ΙΟΥ (Μεθοδολογία της έρευνας πεδίου, οµή της έρευνας πεδίου) 7. ΤΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΠΕ ΙΟΥ 7.1. ΟΙ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΤΩΝ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΕΚΠΡΟΣΩΠΟΙ ΤΟΥΣ 7.2. ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ ΑΤΤΙΚΗΣ Α. ΒΑΣΙΚΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ Β. ΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΕΝΤΑΞΗΣ ΤΩΝ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ Γ. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 4

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ 8. ΓΕΝΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 9. ΟΙ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΝΤΑΞΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΝΣΩΜΑΤΩΣΗ ΤΩΝ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ 5

ΑΝΑΛΥΤΙΚΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ 1. ΓΕΝΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1. Το αντικείµενο της συνολικής έρευνας στόχοι 1.2. Υποθέσεις Εργασίας 1.3. Μεθοδολογία της συνολικής έρευνας 1.4. Μεθοδολογία της έρευνας πεδίου 1.5. οµή της έρευνας 2. ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΑΠΟΣΑΦΗΝΙΣΕΙΣ 2.1. Μετανάστευση και Μεταναστευτική Πολιτική 2.2. Κοινωνική Ένταξη και Κοινωνική Ενσωµάτωση 2.3. Παράγοντες και Μηχανισµοί Ένταξης και Ενσωµάτωσης των Οικονοµικών Μεταναστών 3. ΤΟ ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α 3.1. Η Ελλάδα ως χώρα υποδοχής µεταναστών 3.2. Η εµπειρία της Ελλάδας ως χώρα αποστολής και οι πολιτικές παλιννόστησης Μια σύντοµη αναφορά 3.2.1. Η απαρχή της πολιτικής για τους παλιννοστούντες 3.2.2. Η περίπτωση των παλιννοστούντων οµογενών 3.2.3. Οι ρυθµίσεις για τους παλιννοστούντες µαθητές 3.3. Η εµπειρία της Ελλάδας ως χώρα υποδοχής και οι υφιστάµενες πολιτικές 3.3.1. Το θεσµικό πλαίσιο των αρχών της δεκαετίας του 1990 και η πρώτη διαδικασία νοµιµοποίησης των παράνοµων µεταναστών 3.3.2. Οι πρόσφατες νοµοθετικές ρυθµίσεις για τη µετανάστευση και η δεύτερη διαδικασία νοµιµοποίησης παράνοµων µεταναστών 3.4. Οι ρυθµίσεις για τους πρόσφυγες 3.5. Οι πολιτικές ένταξης των αλλοδαπών µαθητών στη εκπαίδευση 3.6. Συµπερασµατικές παρατηρήσεις 6

4. Η µετανάστευση στην Ελλάδα και την Ευρωπαϊκή Ένωση στην ποσοτική της διάσταση 1. Πληθυσµός και µετανάστευση στην Ευρωπαϊκή Ένωση 1.1. Μορφές µετανάστευσης στην Ευρωπαϊκή Ένωση 1.2. Η εξέλιξη των µεταναστευτικών εισροών στην Ευρωπαϊκή Ένωση των 15 1.3. Ο πληθυσµός ξένης υπηκοότητας στην Ε.Ε. 1.4. Η µετανάστευση ως συνιστώσα των δηµογραφικών εξελίξεων στην Ευρωπαϊκή Ένωση. ` 2. Το φαινόµενο της µετανάστευσης στην Ελλάδα 2.1. Μετανάστευση και πληθυσµός ξένης υπηκοότητας στην Ελλάδα 2.2. Η µετανάστευση ως δηµογραφική συνιστώσα του πληθυσµού της Ελλάδας 2.3. Αλλοδαπός πληθυσµός στην Ελλάδα και στην Περιφέρεια Αττικής 3. Συµπέρασµα 5.1. ΟΙ ΒΑΣΙΚΕΣ ΠΡΩΤΟΒΟΥΛΙΕΣ ΤΩΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΟΡΓΑΝΩΝ ΑΝΑΦΟΡΙΚΑ ΜΕ ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΝΤΑΞΗΣ ΤΩΝ ΜΕΤΑΝΑΣΤΏΝ 1. Εισαγωγή 2. Ένταξη των µεταναστών και πρωτοβουλίες του Συµβουλίου της Ευρώπης 3. Ένταξη των µεταναστών και πρωτοβουλίες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής 4. Για µια εξειδίκευση των ζητηµάτων που αφορούν στην ένταξη των µεταναστών 4.1 Πολιτική συµµετοχή σε τοπικό επίπεδο 4.2 Πρόσβαση στην εθνικότητα και την «αστική ιθαγένεια» 4.3 Η ρύθµιση της παράνοµης µετανάστευσης 7

4.4 Το δικαίωµα στην οικογενειακή επανένωση 4.5. Η απασχόληση 4.6. Πρόσβαση στο κοινωνικό και πολιτισµικό περιβάλλον, πολιτισµικές όψεις της ενσωµάτωσης και σεβασµός της διαφορετικότητας 4.7. Υγειονοµικές υπηρεσίες 4.8. Καταπολέµηση των διακρίσεων 4.9. Εκπαίδευση και γλωσσικές ικανότητες 4.10. Στέγη και οικιστικά θέµατα 5. Συµπέρασµα 5.2. Παραδείγµατα «καλών πρακτικών στον Ευρωπαϊκό χώρο. Οι περιπτώσεις της Αυστρίας, Γαλλίας, Γερµανίας, Ολλανδίας, Ηνωµένου Βασιλείου, Πορτογαλίας, Ισπανίας, Ιταλίας, Ελλάδας 5.2.1. Μεθοδολογία 5.2.2 Οι προϋποθέσεις που αφορούν στην είσοδο και διαµονή υπηκόων 5.2.3. Το δικαίωµα της οικογενειακής συνένωσης 5.2.4. Πρόσβαση στην εκπαίδευση, στην κατάρτιση και στις γλωσσικές ικανότητες 5.2.5. Η ένταξη ενσωµάτωση των µεταναστών µε έµφαση στην αγορά εργασίας 5.2.6. Πρόσβαση στην ιθαγένεια 5.2.7. Άλλα ζητήµατα κοινωνικής µεταναστευτικής πολιτικής 5.2.7.1. Η ενσωµάτωση των µεταναστών µε έµφαση στην πρόσβαση στις κοινωνικές παροχές και υπηρεσίες 5.2.7.2 Πολιτικά δικαιώµατα 5.2.8. Συµπέρασµα ΜΕΡΟΣ ΕΥΤΕΡΟ 7. ΤΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΠΕ ΙΟΥ 7.1. ΟΙ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΤΩΝ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΕΚΠΡΟΣΩΠΟΙ ΤΟΥΣ 7.2. ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ ΑΤΤΙΚΗΣ Α. ΒΑΣΙΚΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ 8

Α1. Τα δηµογραφικά χαρακτηριστικά Α.2. Ιστορικό Καταγωγής και εθνικότητα Α.3. Ιστορικό διαµονής στην Ελλάδα και Νοµιµοποίηση- Η πολιτογράφηση Α.4. Χαρακτηριστικά εκπαίδευσης και επαγγελµατικής κατάρτισης Α.5. Χαρακτηριστικά Απασχόλησης Α.6. Στοιχεία υγείας µελών Α.7. Στοιχεία εισοδήµατος Β. ΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΕΝΤΑΞΗΣ ΤΩΝ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ Β. 1. Ο Χρόνος Παραµονής στη χώρα Υποδοχής Β.2. Η διαδικασία νοµιµοποίησης και ο χρόνος νοµιµότητας Β.3. Η γλώσσα Β.4. Το εκπαιδευτικό υπόβαθρο Β.5. Η Απασχόληση Β.6. Η οικογενειακή συνένωση Β.7. Η κατοικία και η σταθερότητα στην κατοικία Β.8. Η Πολιτισµική και θρησκευτική ιδιαιτερότητα Β.9.Οι Σχέσεις µε τον ευρύτερο δηµόσιο τοµέα Β.10.Οι Σχέσεις µε τους συλλόγους Β.11.Οι άτυπες κοινωνικές σχέσεις Β.12.Η Σχέση µε την ελληνική κοινωνία και τους έλληνες Β.13.Συνολική αποτύπωση των προβληµάτων στην Ελλάδα Α. ΒΑΣΙΚΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ Α.1. Τα δηµογραφικά χαρακτηριστικά Α.2. Ιστορικό Καταγωγής και εθνικότητα Α.3. Ιστορικό διαµονής στην Ελλάδα και Νοµιµοποίηση - Η πολιτογράφηση Α.4. Χαρακτηριστικά εκπαίδευσης και επαγγελµατικής κατάρτισης Α.5. Χαρακτηριστικά Απασχόλησης Α.6. Στοιχεία υγείας µελών Α.7. Στοιχεία εισοδήµατος 9

Β. ΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΕΝΤΑΞΗΣ ΤΩΝ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ Β.1. Ο Χρόνος Παραµονής στη χώρα Υποδοχής Β.2. Η διαδικασία νοµιµοποίησης και ο χρόνος νοµιµότητας Β.3. Η γλώσσα Β.4. Το εκπαιδευτικό υπόβαθρο Β.5. Η Απασχόληση Β.6. Η οικογενειακή συνένωση Β.6.1. Οικογένεια εγκατεστηµένη στην Ελλάδα (σύζυγος ή παιδιά ή γονείς στην Ελλάδα) Β.6.3. Αν δεν υπάρχει οικογένεια Β.7. Η κατοικία και η σταθερότητα στην κατοικία Β.8. Η Πολιτισµική και θρησκευτική ιδιαιτερότητα Β.9. Οι Σχέσεις µε τον ευρύτερο δηµόσιο τοµέα Β.10. Οι Σχέσεις µε τους συλλόγους Β.11. Οι άτυπες κοινωνικές σχέσεις Β.12. Η Σχέση µε την ελληνική κοινωνία και τους έλληνες Β.13. Συνολική αποτύπωση των προβληµάτων στην Ελλάδα Γ. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ 8. ΓΕΝΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 9. ΟΙ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΝΤΑΞΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΝΣΩΜΑΤΩΣΗ ΤΩΝ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ 10

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ 11

1. ΓΕΝΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1. Το αντικείµενο της έρευνας στόχοι Η παρούσα έκθεση αναφέρεται σε αποτελέσµατα έρευνας πεδίου που επικεντρώνουν στις µορφές κοινωνικής ένταξης και κοινωνικής ενσωµάτωσης που υιοθετούν οι µετανάστες στον αστικό και περιαστικό χώρο της Περιφέρειας Αττικής, καθώς επίσης και στον τρόπο µε τον οποίο αυτή η ένταξη ή η µη ένταξη και η ενσωµάτωση γίνεται αντιληπτή από τους επίσηµους φορείς που έρχονται σε επαφή µε τους οικονοµικούς µετανάστες και τους εκπροσώπους των µεταναστών. Η έρευνα πεδίου πιο συγκεκριµένα πραγµατοποιήθηκε από τον χειµώνα µέχρι το καλοκαίρι του 2004 1, για λογαριασµό της Περιφέρειας Αττικής από το Ινστιτούτο Εργασίας της ΓΣΕΕ-Α Ε Υ µε κύριο αντικείµενο τις «Μορφές Κοινωνικής Ένταξης των Οικονοµικών Μεταναστών στην Περιφέρεια Αττικής». Σύµφωνα µε τη συγκεκριµένη έρευνα οι µορφές κοινωνικής ένταξης η/και κοινωνικής ενσωµάτωσης των οικονοµικών µεταναστών περνούν µέσα από τη συµµετοχή τους και το καθηµερινό τους βίωµά σε όλους τους τοµείς στα πλαίσια της ελληνικής κοινωνίας 2. Αυτή η συµµετοχή διερευνάται µε γνώµονα κάποιες παραµέτρους που αποτελούν και τους κύριους άξονες που 1 Η έρευνα πεδίου πραγµατοποιήθηκε τους µήνες Φεβρουάριο, Μάρτιο, Απρίλιο, Μάιο, Ιούνιο, Ιούλιο και για µικρό µέρος των συνεντεύξεων Αύγουστο. Η διάρκειά της οφείλεται στις εξαιρετικές δυσκολίες προσέγγισης των ερωτώµενων οµάδων µεταναστών και σε πολλές τεχνικές δυσκολίες πραγµατοποίησης των συνεντεύξεων όπως η γλώσσα της συνέντευξης, ο τόπος της συνέντευξης, η επικοινωνία µε τους διαµεσολαβητές και ο ρόλος τους, κλπ. Τα προβλήµατα αυτά αναπτύσσονται εκτενώς και συστηµατικά στο κεφάλαιο της µεθοδολογίας της έκθεσης για λογαριασµό της Περιφέρειας Αττικής µε τίτλο «Μορφές Κοινωνικής Ένταξης και Κοινωνικής Ενσωµάτωσης των Μεταναστών της Περιφέρειας Αττικής», ΙΝΕ- Α Ε Υ/ΓΣΕΕ, Αθήνα, 2004. 2 Για τις έννοιες ένταξη και ενσωµάτωση βλ. Schnapper D., 1991, La France de l Intégration. Sociologie de la Nation en 1990, Paris, éditions Gallimard. Schnapper D., 1992, L Europe des immigrés, essai sur les politiques d immigration, Paris, éditions François Bourin. Schnapper D, 1998, La relation à l autre, Au cœur de la pensée sociologique, éditions Gallimard, Paris. Schnapper D, 2001, Les exclusions dans la cité, Paris, éditions Anthropos. Papadopoulou D., 1994, Politiques d insertion professionnelle et intégration sociale. Les cas des immigrés et des enfants d immigrés, thèse du nouveau régime, Paris, EHESS. 12

λειτουργούν ως µηχανισµοί ένταξης και ενσωµάτωσης των οικονοµικών µεταναστών. 1.2. Υποθέσεις Εργασίας Η βασική υπόθεση εργασίας της έρευνας είναι ότι οι µετανάστες εντάσσονται ή / και ενσωµατώνονται στην ελληνική κοινωνία και αντίστοιχα δεν εντάσσονται µέσα από τη συµµετοχή τους σε όλο το φάσµα των θεσµών τυπικών και άτυπων της ελληνικής κοινωνίας. Αυτή η συµµετοχή επηρεάζεται και ως ένα πολύ σηµαντικό βαθµό καθορίζεται από κάποιους παράγοντες ένταξης και ενσωµάτωσης που εδώ τους ονοµάζουµε µηχανισµούς ένταξης και µηχανισµούς ενσωµάτωσης. Ο ρόλος και η ακριβής λειτουργία αυτών των µηχανισµών πάνω στους οικονοµικούς µετανάστες από τη µία και στους επίσηµους εκπροσώπους τους από την άλλη αποτελούν τα ευρήµατα αυτής της έρευνας. Τα θέµατα που διερευνώνται εµφανίζονται σε δύο µεγάλες ενότητες: η πρώτη διερευνά τα βασικά και δοµικά κοινωνικά χαρακτηριστικά του δείγµατος των µεταναστών και ως τέτοια καταγράφονται το φύλο, η ηλικία, η οικογενειακή κατάσταση, η κατάσταση του νοικοκυριού, ο αριθµός και η ηλικία των παιδιών, το ιστορικό καταγωγής και η εθνικότητα, το ιστορικό διαµονής στην Ελλάδα και η ενδεχόµενη νοµιµοποίηση, τα χαρακτηριστικά εκπαίδευσης και επαγγελµατικής κατάρτισης, τα χαρακτηριστικά απασχόλησης, τα στοιχεία υγείας και τα στοιχεία του εισοδήµατός τους. Η δεύτερη ενότητα διερευνά συστηµατικά και αναλυτικά τους παράγοντες εκείνους που φαίνεται να καθορίζουν την ένταξη ή την ενσωµάτωση τους στην ελληνική κοινωνία. Ως τέτοιοι έχουν καταγραφεί ο χρόνος παραµονής στη χώρα υποδοχής, η διαδικασία νοµιµοποίησης και ο χρόνος νοµιµότητας στην Ελλάδα, η γλώσσα, το εκπαιδευτικό υπόβαθρο, η συµµετοχή στην απασχόληση και οι διαδροµές απασχόλησης στην Ελλάδα, η οικογενειακή συνένωση, η κατοικία και η σταθερότητα στην κατοικία, η πολιτισµική και θρησκευτική ιδιαιτερότητα, οι σχέσεις µε τον ευρύτερο δηµόσιο τοµέα, οι 13

σχέσεις µε τους συλλόγους, οι άτυπες κοινωνικές σχέσεις και τέλος η σχέση µε την ελληνική κοινωνία και τους έλληνες. Οι παράγοντες που αναφέρονται εδώ εξαντλητικά δεν βρίσκονται στο ίδιο επίπεδο σπουδαιότητας ως προς την ένταξη και την ενσωµάτωση, αλλά για αυτό αφήσαµε να αποφανθούν τα αποτελέσµατα της έρευνας πεδίου. Εδώ κάνουµε µία µεθοδολογική διευκρίνιση µε στόχο να διαχωρίσουµε αναλυτικά τις διαδικασίες ένταξης και τις διαδικασίες ενσωµάτωσης των µεταναστών στην ελληνική κοινωνία. Ο διαχωρισµός δηµόσιου και ιδιωτικού βίου του ατόµου, θεµελιώδες χαρακτηριστικό όλων των σύγχρονων δηµοκρατικών κοινωνιών αποτελεί το κριτήριο της ένταξης ή της ενσωµάτωσης. Τα στοιχεία λοιπόν που αναφέρονται στο χρόνο διαµονής στην Ελλάδα αποτελούν τη βάση για την έναρξη και την καταγραφή της διαδικασίας και της διάρκειάς της. Από εκεί και πέρα, το εκπαιδευτικό επίπεδο, η απασχόληση, η κατοικία και ότι σχετίζεται µε το προφίλ του δηµόσιου βίου του ατόµου εντάσσονται στις διαδικασίες ένταξης. Η συµµετοχή στην εκπαίδευση σηµατοδοτεί την ειδοποιό διαφορά ανάµεσα στις δύο διαδικασίες. Η εκπαίδευση αποτελεί τον κυριότερο παράγοντα απαρχής µιας βασικής µορφής κοινωνικής ενσωµάτωσης. Με την έννοια αυτή, τα παιδιά της δεύτερης γενιάς, τα παιδιά των µεταναστών δεν εντάσσονται µόνο στην κοινωνία της οποίας συµµετέχουν στο εκπαιδευτικό της σύστηµα, οι γονείς τους έχουν ενταχθεί όχι τα παιδιά, αλλά επιπλέον ενσωµατώνονται σε αυτό το σύστηµα. Για το λόγο αυτό και την κύρια ευθύνη της κοινωνικής ενσωµάτωσης των παιδιών των µεταναστών την έχει η πολιτεία. Με άλλα λόγια, ότι δηλαδή αγγίζει τον αυστηρά ιδιωτικό χώρο του ατόµου και τον τρόπο οργάνωσής του, όπως είναι η οικογένεια, εντάσσεται για τη συγκεκριµένη έρευνα στις διαδικασίες ενσωµάτωσης που αποτελούν µία πιο σύνθετη και πολύπλοκη διαδικασία. ιαχωρίσαµε δηλαδή αναλυτικά και κοινωνιολογικά την ένταξη από την ενσωµάτωση βασιζόµενοι κατά πρώτο λόγο στο διαχωρισµό µεταξύ δηµόσιου και ιδιωτικού βίου του ατόµου µέλους µιας κοινωνίας. Οπωσδήποτε στην πράξη οι δύο διαδικασίες αλληλοπλέκονται, η δε ένταξη αναµφισβήτητα τροφοδοτεί τη διαδικασία 14

ενσωµάτωσης και προηγείται αυτής. Αλλά η πραγµατικότητα είναι πολύπλοκη και δεν στηρίζεται πάντα σε γραµµικές σχέσεις. Κατά συνέπεια, η ένταξη δεν οδηγεί πάντα σε ενσωµάτωση ακόµη και εάν στην συντριπτική πλειοψηφία των περιπτώσεων αποτελεί τον αναγκαίο προθάλαµό της. Τις δύο διαδικασίες θα τις προσεγγίσουµε συστηµατικά και εκτενέστερα στο επόµενο κεφάλαιο. Το φαινόµενο της µετανάστευσης διχάζει την ελληνική κοινωνία και αυτό αποτυπώνεται και από τους εκπροσώπους των µεταναστών. Οι µηχανισµοί της διαµόρφωσης της συνοχής και αλληλεγγύης της ελληνικής κοινωνίας, όπως και των περισσότερων δυτικών κοινωνιών, υπακούουν σε πολύπλοκους και σύνθετους κανόνες: δίνοντας η µετανάστευση ως φαινόµενο το ιδεολογικό και κοινωνικό της στίγµα, αυτόµατα δηµιουργεί τις προϋποθέσεις για έναν ισχυρό πρόσθετο παράγοντα (εκτός των δοµικών και θεσµικών παραγόντων) οµαδοποιήσεων (υπέρ ή κατά της ένταξης των µεταναστών) του ελληνικού πληθυσµού, θέτοντας έτσι όλους εκείνους τους όρους της ανασύστασης της ελληνικής κοινωνίας και κατά συνέπεια της ελληνικής εθνικής ταυτότητας. Αυτή η µετατόπιση - µεταβολή, αξιακή και θεσµική, µέσα από τα πρότυπα ένταξης και ενσωµάτωσης που επιβάλλει η ελληνική κοινωνία για τους µετανάστες της, αλλά και οι ίδιες οι µορφές ένταξης και ενσωµάτωσης που εσωτερικεύονται και υιοθετούνται από τους µετανάστες, θα αποτελέσουν το αντικείµενο της προτεινόµενης ανάλυσης. 1.3. Μεθοδολογία της συνολικής έρευνας Η συνολική έρευνα περιλαµβάνει τις ακόλουθες φάσεις που βασίζονται στο συνδυασµό πολλαπλών µεθόδων ποσοτικής και ποιοτικής προσέγγισης. Πιο συγκεκριµένα περιλαµβάνει: Τη µελέτη του νοµοθετικού πλαισίου της µεταναστευτικής πολιτικής στην Ελλάδα Τη µελέτη του νοµοθετικού πλαισίου της µεταναστευτικής πολιτικής από τους διεθνείς οργανισµούς και την Ευρωπαϊκή Ένωση 15

Τις καλές πρακτικές και τις άτυπες πολιτικές για την αντιµετώπιση του µεταναστευτικού φαινοµένου Την επεξεργασία των βασικών αποτελεσµάτων ως προς τους µετανάστες της απογραφής του 2000 και τις πρόσφατες έρευνες του εργατικού δυναµικού Την έρευνα πεδίου η οποία περιλαµβάνει δύο φάσεις: Την έρευνα µε τους εκπροσώπους και τους φορείς των µεταναστών η οποία συνίσταται στην πραγµατοποίηση 21 συνεντεύξεων µε ανοιχτές ερωτήσεις µε τους κυριότερους συλλόγους των µεταναστών. Την έρευνα πεδίου στους οικονοµικούς µετανάστες η οποία συνίσταται στη διανοµή και συµπλήρωση 1064 ερωτηµατολογίων δοµηµένων µε κλειστές ερωτήσεις κατανεµηµένων σε δύο διαφορετικά ερωτηµατολόγια (βλ. Παράρτηµα Ν2). Το πρώτο ερωτηµατολόγιο (Α και Ν.2) καταγράφει όλα τα κοινωνικά και δοµικά χαρακτηριστικά των µεταναστών χωρισµένων σε επτά κεφάλαια. Το δεύτερο ερωτηµατολόγιο (Β και Ν.3) καταγράφει τους µηχανισµούς ένταξης και ενσωµάτωσης των µεταναστών και αξιολογεί στάσεις, αντιλήψεις και ιδεολογία των µεταναστών που κατοικούν στην Περιφέρεια Αττικής χωρισµένα σε δέκα έξι κεφάλαια. Η χρήση δύο διαφορετικών ερωτηµατολογίων (Ν.2 και Ν.3) έγινε για λόγους οικονοµίας και διευκόλυνσης της διακίνησής του, καθότι ένα ενοποιηµένο ερωτηµατολόγιο θα ήταν εξαιρετικά δύσκολο και µεγάλο στη συµπλήρωση από αυτούς τους πληθυσµούς. 1.4. Μεθοδολογία της Έρευνας Πεδίου Η έρευνα στους φορείς Ερωτήθηκαν συνολικά 21 σύλλογοι των µεταναστευτικών κοινοτήτων, εκπρόσωποι των µεταναστών, βουλευτές και δικηγόροι που ασχολούνται µε τη µετανάστευση. Το πρώτο κεφάλαιο του εύτερου 16

Μέρους αναλύει όλο το υλικό από την ποιοτική έρευνα των συνεντεύξεων µε τους φορείς και τους εκπροσώπους των µεταναστευτικών κοινοτήτων. Η έρευνα στους οικονοµικούς µετανάστες Τα θέµατα που διερευνώνται εµφανίζονται σε δύο διαφορετικά ερωτηµατολόγια: Tο πρώτο διερευνά τα βασικά και δοµικά κοινωνικά χαρακτηριστικά του δείγµατος των µεταναστών και ως τέτοια καταγράφονται : το φύλο η ηλικία η οικογενειακή κατάσταση η κατάσταση του νοικοκυριού ο αριθµός και η ηλικία των παιδιών το ιστορικό καταγωγής και η εθνικότητα το ιστορικό διαµονής στην Ελλάδα και η ενδεχόµενη νοµιµοποίηση τα χαρακτηριστικά εκπαίδευσης και επαγγελµατικής κατάρτισης τα χαρακτηριστικά απασχόλησης τα στοιχεία υγείας τα στοιχεία του εισοδήµατός τους Το δεύτερο ερωτηµατολόγιο διερευνά συστηµατικά και αναλυτικά τους παράγοντες εκείνους που φαίνεται να καθορίζουν την ένταξη ή την ενσωµάτωση τους στην ελληνική κοινωνία. Ως µηχανισµούς κοινωνικής ένταξης έχουµε καταγράψει: το χρόνο παραµονής στη χώρα υποδοχής τη διαδικασία νοµιµοποίησης και το χρόνο νοµιµότητας στην Ελλάδα τη γλώσσα 17

το εκπαιδευτικό υπόβαθρο τη συµµετοχή στην απασχόληση και τις διαδροµές απασχόλησης στην Ελλάδα την κατοικία και τη σταθερότητα στην κατοικία Ως µηχανισµούς κοινωνικής ενσωµάτωσης έχουµε καταγράψει: την οικογενειακή συνένωση και τις οικογενειακές σχέσεις τη συµµετοχή των παιδιών στη ελληνική εκπαίδευση την πολιτισµική και θρησκευτική ιδιαιτερότητα και τη σχέση τους µε τη θρησκεία τις σχέσεις τους µε τον ευρύτερο δηµόσιο τοµέα τις σχέσεις τους µε τους συλλόγους τις άτυπες κοινωνικές σχέσεις τη σχέση µε την ελληνική κοινωνία και τους έλληνες. 1.5. Η οµή της έρευνας Η παρούσα έκθεση περιλαµβάνει τρία µεγάλα µέρη. Το πρώτο µέρος περιλαµβάνει µία εκτεταµένη γενική εισαγωγή, τις θεωρητικές αποσαφηνίσεις, το νοµοθετικό πλαίσιο της µεταναστευτικές πολιτικής στην Ελλάδα, το νοµοθετικό πλαίσιο της µεταναστευτικές πολιτικής στην Ευρώπη και τους διεθνείς οργανισµούς, την επεξεργασία των αποτελεσµάτων της απογραφής της εθνικής στατιστικής υπηρεσίας για το µεταναστευτικό πληθυσµό και των ερευνών εργατικού δυναµικού και µία πρώτη προσέγγιση και καταγραφή των καλών πρακτικών που ακολουθούνται στην Ευρώπη σε επίπεδο µεταναστευτικής πολιτικής. Στην εισαγωγή αναλύονται διεξοδικά το αντικείµενο και οι στόχοι της έρευνας, οι υποθέσεις εργασίας, η µεθοδολογία της συνολικής έρευνας και η µεθοδολογία της έρευνας πεδίου. Οι θεωρητικές αποσαφηνίσεις αφορούν τις έννοιες της µετανάστευσης και της µεταναστευτικής πολιτικής, της κοινωνικής ένταξης και κοινωνικής ενσωµάτωσης και τους παράγοντες και τους µηχανισµούς ένταξης και ενσωµάτωσης στα πλαίσια της ελληνικής κοινωνίας. Το νοµοθετικό πλαίσιο επικεντρώνει στις δύο τελευταίες προσπάθειες νοµιµοποίησης των 18

µεταναστών στη χώρα µας και σε µία σύντοµη κριτική της αποτελεσµατικότητας αυτών των προσπαθειών. Στο κεφάλαιο της παρουσίασης του νοµοθετικού πλαισίου στην Ευρώπη και των καλών πρακτικών γίνεται µία προσπάθεια καταγραφής του πλαισίου της µεταναστευτικής πολιτικής και των επιτυχηµένων άτυπων και τυπικών πρακτικών στην Ευρώπη στα πλαίσια άσκησης εθνικής µεταναστευτικής πολιτικής. Τέλος, το κεφάλαιο της στατιστικής επεξεργασίας των αποτελεσµάτων δίνει µία σαφή εικόνα της κατανοµής και της συµµετοχής των µεταναστών σε επίπεδο εθνικό καθώς επίσης και της συµµετοχής τους στους επαγγελµατικούς κλάδους. Το δεύτερο µέρος είναι αφιερωµένο στα αποτελέσµατα της έρευνας πεδίου. Το πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζει και αναλύει την ποιοτική έρευνα, δηλαδή τη στάση και το λόγο των εκπροσώπων των µεταναστών και των επίσηµων λειτουργών που διαχειρίζονται το φαινόµενο της µετανάστευσης. Εδώ το βάρος της ανάλυσης πέφτει στον τρόπο εσωτερίκευσης του φαινοµένου της µετανάστευσης, των δυσκολιών ένταξης και ενσωµάτωσης στην ελληνική κοινωνία και των δυσλειτουργιών της εφαρµογής των µεταναστευτικών νόµων νοµιµοποιήσεων. Το δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζει τα αποτελέσµατα της ποσοτικής έρευνας που είναι και η κυρίως έρευνα στο µεταναστευτικό πληθυσµό. Εδώ επεξεργαστήκαµε 1064 ερωτηµατολόγια που έχουν διανεµηθεί σε 532 µετανάστες. Τα αποτελέσµατα παρουσιάζονται µε τρεις διαφορετικές µορφές: πίνακες, διαγράµµατα και αναλύσεις - σχόλια επί των πινάκων. Επίσης, κάποια βασικά συµπεράσµατα αποτελούν αντικείµενο ανάλυσης των αποτελεσµάτων του εκάστοτε κεφαλαίου. Τέλος, το τρίτο µέρος είναι αφιερωµένο στη σύνταξη των κυριότερων συµπερασµάτων και προτάσεων που αφορούν γενικά στη µεταναστευτική πολιτική στην Ελλάδα, στις προβληµατικές πολιτικές νοµιµοποίησης των µεταναστών, στις εκάστοτε πολιτικές ένταξης και ενσωµάτωσης που αφορούν στη συµµετοχή των µεταναστών στο σύνολο των εθνικών θεσµών, δηλ. στο εκπαιδευτικό σύστηµα, στην απασχόληση, στην εκµάθηση της γλώσσας, στην οικογένεια και την οικογενειακή συνένωση, στην κατοικία και στις κοινωνικές 19

σχέσεις, στοιχείο πολύ σηµαντικό για την κοινωνικοποίηση των µεταναστών στην ελληνική κοινωνία. 2. ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΑΠΟΣΑΦΗΝΙΣΕΙΣ 2.1.Μετανάστευση και Μεταναστευτική Πολιτική 3 Μετανάστευση είναι η µόνιµη ή προσωρινή µεταβολή του τόπου εγκατάστασης ενός ατόµου, µιας οµάδας ή ενός κοινωνικού συνόλου. Ως συνεχής ροή προσώπων από και προς µία περιοχή η µετανάστευση είναι µία από τις τρεις βασικές δηµογραφικές διαδικασίες. Είναι η διαδικασία εκείνη που συνεπάγεται τη µηχανική ή τεχνική ανανέωση και φθορά ενός πληθυσµού (Τσαούσης, 1991, σελ. 238). Αυτός ο αρχικός γενικός ορισµός επιδέχεται διαφοροποιήσεις που είναι πολύ χρήσιµες για την παρούσα µελέτη. Ειδικότερα, µε τον όρο «σύγχρονη µετανάστευση» αναφερόµαστε σε εκείνη τη µεταβολή του τόπου εγκατάστασης ενός ατόµου ή ενός κοινωνικού συνόλου που παρατηρείται στα πλαίσια της σύγχρονης βιοµηχανικής εποχής. (Μουσούρου, 1991, σελ.16). Από τους δυο αυτούς ορισµούς θα πρέπει να παραµείνουµε σε κάποια βασικά στοιχεία: Η «σύγχρονη» µετανάστευση διακρίνεται από την «παραδοσιακή» επειδή εντοπίζεται µε το τέλος του δευτέρου παγκοσµίου πολέµου και την ανάπτυξη της βιοµηχανικής περιόδου. Αναφέρεται κατά κύριο λόγο στη µετακίνηση πληθυσµών µε κύριο τόπο προορισµού την Ευρώπη, ενώ η «παραδοσιακή» µετανάστευση αναφέρεται κυρίως στην υπερπόντια µετανάστευση του τέλους του 19ου και της αρχής του 20ου αιώνα. Στους παραπάνω ορισµούς θα πρέπει να προστεθεί ο βασικός στόχος αυτής της µεταβολής ή µετακίνησης που είναι κυρίως ο οικονοµικός. Νεωτερική µετανάστευση είναι, λοιπόν, η σύγχρονη µετανάστευση που δεν γίνεται για 3 Το παρόν κεφάλαιο 2.1. µε τίτλο «Μετανάστευση και Μεταναστευτική Πολιτική» είναι δηµοσιευµένο στο Μπάγκαβος Χ. Παπαδοπούλου., 2003, Μεταναστευτικές Τάσεις και Ευρωπαϊκή Μεταναστευτική Πολιτική, σειρά Μελέτες, Αθήνα, εκδ. ΙΝΕ-ΓΣΕΕ/Α Ε Υ. 20

λόγους πολιτικούς (όπως π.χ. οι ανταλλαγές πληθυσµών και τα προσφυγικά ρεύµατα) αλλά οικονοµικούς (Μουσούρου, 1991, σελ. 17). Με την προσθήκη αυτή προβαίνουµε αυτόµατα στη διάκριση µεταξύ οικονοµικού µετανάστη (ή απλά µετανάστη) και πρόσφυγα (πολιτικού πρόσφυγα). Με άλλα λόγια, όταν αναφερόµαστε στον όρο «µετανάστης» εννοούµε εκείνο το µέλος µιας κοινωνίας που εγκαταλείπει εκούσια τη χώρα του για να εγκατασταθεί προσωρινά ή µόνιµα σε µία άλλη χώρα, συνήθως περισσότερο αναπτυγµένη οικονοµικά, µε στόχο την αναζήτηση εργασίας. Αντίθετα, όταν αναφερόµαστε στον όρο «πρόσφυγας» εννοούµε εκείνο το µέλος µιας κοινωνίας που λόγω διαφορετικών πολιτικών πεποιθήσεων, διώξεων και σοβαρών καταστρατηγήσεων των ανθρωπίνων δικαιωµάτων, εγκαταλείπει ακούσια τη χώρα του για να αναζητήσει άσυλο στους κόλπους µιας άλλης κοινωνίας που δεν αντιµετωπίζει κατά κανόνα αυτά τα προβλήµατα. Ο «πολιτικός πρόσφυγας» χαρακτηρίζεται από ειδικό καθεστώς που καθορίζεται από την Ύπατη Αρµοστεία του ΟΗΕ και ο χαρακτηρισµός ενός ατόµου ως «πρόσφυγα» επισείει µία σειρά από συγκεκριµένα δικαιώµατα και υποχρεώσεις 4. Αυτό που µπορεί εύλογα κανείς να παρατηρήσει είναι ότι εάν και οι ορισµοί και οι προσεγγίσεις είναι πολύ διαφορετικοί /ες για τις δυο κατηγορίες, συχνά οι µετανάστες και οι πρόσφυγες αντιµετωπίζουν κοινά προβλήµατα ως προς την εγκατάστασή τους στη χώρα υποδοχής και συνεπώς, ως προς τις διαδικασίες ένταξης και ενσωµάτωσής τους στην κοινωνία της χώρας υποδοχής. Με άλλα λόγια, εάν και αποτελούν δύο διαφορετικές νοµικές και πολιτικές κατηγορίες πληθυσµών, στο κοινωνικό επίπεδο προκαλούν κοινές κοινωνικές αναπαραστάσεις, οι ευρύτερες κοινωνικές οµάδες και τα µέσα µαζικής ενηµέρωσης τους αντιµετωπίζουν ως µία κοινωνική οµάδα, αλλά και οι ίδιοι αντιµετωπίζουν ως κύριο πρόβληµα από κοινού την κοινωνική τους ένταξη ή ενσωµάτωση σε µία δεδοµένη και συγκεκριµένη κοινωνία. Την παρατήρηση αυτή θα πρέπει να την συγκρατήσουµε γιατί θα αποτελέσει τον πυρήνα των περαιτέρω αναλύσεών µας. 4 Βλ. ΟΗΕ, 1951, Το νοµικό καθεστώς των Πολιτικών Προσφύγων, Γενεύη. 21

Οι µεταναστεύσεις διακρίνονται σε κατηγορίες µετανάστευσης ανάλογα µε το κριτήριο της διάκρισής τους. Σύµφωνα µε το σηµαντικότερο ίσως κριτήριο, η µετανάστευση διακρίνεται ανάλογα µε το εάν πραγµατοποιείται στα γεωγραφικά όρια της εθνικής επικράτειας, οπότε έχουµε τη λεγόµενη «εσωτερική µετανάστευση» και µε το εάν πραγµατοποιείται στο διεθνή χώρο οπότε έχουµε την «εξωτερική µετανάστευση». Επίσης, σύµφωνα µε τον τόπο προορισµού διακρίνουµε τη µετανάστευση σε ευρωπαϊκή ή ενδοευρωπαϊκή και σε υπερπόντια ή διηπειρωτική (Μουσούρου, 1991, Bastenier και αλ., 1990, Emmer και αλ., 1992, Champion και αλ., 1992, Indra, 1994). Σύµφωνα µε τη χρονική περίοδο πραγµατοποίησης της µετανάστευσης πριν ή µετά το Β Παγκόσµιο Πόλεµο διακρίνονται σε προπολεµικές και µεταπολεµικές. Τέλος, σύµφωνα µε το εάν είναι καταγεγραµµένη η µετανάστευση από τις επίσηµες αρχές ή όχι διακρίνεται σε νόµιµη και παράνοµη (ή λαθροµετανάστευση). Ως χώρες αποστολής θεωρούµε τις χώρες που εξάγουν εργατικό δυναµικό και αποστέλλουν µετανάστες σε άλλες χώρες. Ως χώρες υποδοχής µεταναστών θεωρούνται οι χώρες που δέχονται το αντίστοιχο εργατικό δυναµικό. Αν και όλες οι χώρες της Ε.Ε. είναι πλέον χώρες υποδοχής µεταναστών οι διαφορές που παρατηρούνται σχετικά µε τις µεταναστευτικές ροές, το µεταναστευτικό απόθεµα καθώς και την εθνικότητα και την ιθαγένεια των µεταναστών είναι ιδιαίτερα σηµαντικές. Για το λόγο αυτό στις χώρες υποδοχής είναι απαραίτητος ένας διαχωρισµός µεταξύ των µεταναστευτικών ροών και του αποθέµατος. Στην περίπτωση των ροών διαχωρίζεται η µεταναστευτική εισροή από τη µεταναστευτική εκροή και εποµένως την καθαρή µετανάστευση. Οι µετανάστες µπορεί να είναι ξένης ιθαγένειας (αλλοδαποί), ξένης ιθαγένειας αλλά εθνικότητας του κράτους στο οποίο εισέρχονται ή διαµένουν (π.χ. η περίπτωση των παλιννοστούντων οµογενών στην Ελλάδα). 22

Επίσης µπορεί να έχουν τη ιθαγένεια της χώρας υποδοχής και να επιστρέφουν σε αυτήν (παλιννοστούντες) ή να στερούνται ιθαγένειας (ανιθαγενείς). Σε ότι αφορά στον πληθυσµό που βρίσκεται στη χώρα υποδοχής και δεν έχει µεταναστεύσει χρησιµοποιούνται οι όροι γηγενείς ή ηµεδαποί (αυτοί που έχουν περισσότερες από µία ιθαγένεια µεταξύ των οποίων και την ιθαγένεια της χώρας στην οποία διαµένουν). Επιπλέον υπάρχει διαφορά µεταξύ των όρων µετανάστης και αλλοδαπός αφού όπως αναφέρθηκε παραπάνω κάποιος µπορεί να είναι µετανάστης χωρίς να είναι αλλοδαπός (παλιννοστούντες ή άτοµα που αποκτούν την ιθαγένεια στη διάρκεια της παραµονής τους στη χώρα υποδοχής) ή να είναι αλλοδαπός χωρίς να είναι µετανάστης (π.χ. παιδιά µεταναστών που έχουν γεννηθεί στη χώρα υποδοχής χωρίς να έχουν αποκτήσει την αντίστοιχη την ιθαγένεια). Τέλος, ειδικά στην περίπτωση της Ευρωπαϊκής Ένωσης γίνεται µια διάκριση µεταξύ των µεταναστών-αλλοδαπών που είναι πολίτες µιας άλλης χώρας της Ε.Ε. και σε αυτούς που είναι πολίτες τρίτων χωρών. Η χώρα µας γνώρισε την τελευταία δεκαετία αυτή την εµπειρία της χώρας υποδοχής, ενώ, ιδιαίτερα τον 19 ο και τον 20 ο αιώνα, αποτελούσε ένα από τα κατ εξοχήν παραδείγµατα χωρών αποστολής µεταναστών. Αυτό το χαρακτηριστικό αποτυπώνεται σε σειρά πολιτικών ρυθµίσεων και νοµικών κωδίκων µε κυριότερη ίσως αναφορά τη διαµόρφωση του δικαίου της ελληνικής ιθαγένειας, όπου η ελληνική ρύθµιση είναι µία από τις τρεις ρυθµίσεις στον κόσµο (µαζί µε το Ισραήλ και τη Βραζιλία) που δεν απελευθερώνει ποτέ το άτοµο από την εθνική του ιθαγένειά ακόµη και εάν υπάρχει διπλή ιθαγένεια µε προσωπική επιλογή και επιθυµία (Schnapper, 2000, σελ. 21). Μία τέτοια ρύθµιση οπωσδήποτε φιλοδοξεί να απαριθµεί έλληνες πολίτες σε όλη την υφήλιο και να µην τους απολείψει ποτέ. Αυτή η αλλαγή «ρόλου» στον παγκόσµιο χάρτη των πληθυσµιακών µετακινήσεων σηµατοδότησε για την ελληνική κοινωνία µία σειρά από βαθιές κοινωνικο - οικονοµικο - πολιτικές αλλαγές που βρίσκονται σήµερα πλέον σε πλήρη εξέλιξη 5. Αυτή η κοινωνική µεταβολή πραγµατοποιήθηκε σε µία 5 Βλ. ενδεικτικά αναφέρουµε: Κασιµάτη, 1993, και Πετρινιώτη, 1993. 23

περίπου δεκαετία και πέρασε από κάποια χαρακτηριστικά στάδια ακόµη και εάν τα αποτελέσµατα της εµφανίστηκαν απότοµα και βίαια στην ελληνική κοινωνία. Βασικό στάδιο αυτής της αλλαγής «ρόλων», που προετοίµασε την ελληνική κοινωνία και οικονοµία για την µεταγενέστερη είσοδο των µεταναστών, υπήρξε µεταπολιτευτικά η πολιτική παλιννόστησης που ακολουθήθηκε συστηµατικά µετά το δεύτερο µισό της δεκαετίας του 70. Τα µεταναστευτικά κύµατα εισροής αυξήθηκαν απότοµα και ραγδαία τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα, αυτό το γεγονός αποτελεί µία πραγµατικότητα. Η ακριβής ποσοτική διάσταση των µεταναστευτικών ροών είναι δύσκολο να απεικονισθεί από τα επίσηµα στοιχεία στο βαθµό που η συντριπτική πλειοψηφία των αλλοδαπών που εισήλθαν στην Ελλάδα στη διάρκεια της δεκαετίας του 1990 ήταν παράνοµοι. Αντίθετα το µεταναστευτικό απόθεµα µπορεί να προκύψει από τα αποτελέσµατα των απογραφών. Έτσι σύµφωνα µε τα αποτελέσµατα αυτά ο αριθµός των αλλοδαπών που διέµεναν στην Ελλάδα στις αρχές του 2001 αυξήθηκε κατά 630000 σε σχέση µε αυτόν του 1991 (από 167000 σε 797000 6 ). Το φαινόµενο της εισροής µεταναστών και οι ποικίλες πολιτικές µετανάστευσης που ακολουθήθηκαν τα τελευταία χρόνια κατ αρχήν γίνονται παράγοντες κοινωνικής µεταβολής (Champion και αλ., 1992) για το σύνολο της ελληνικής κοινωνίας. Όµως, συνδέονται άλλοτε έµµεσα και άλλοτε άµεσα µε το δοµικό οικοδόµηµα της κοινωνίας µέσα από παράγοντες όπως είναι: Οι δηµογραφικοί (γήρανση, χαµηλή γεννητικότητα) Οι οικονοµικοί (αγορά εργασίας, οικονοµική διεύρυνση και κοινωνική ασφάλιση) Οι ευρύτεροι κοινωνικοί (η σύσταση γάµων και µικτών γάµων, ο αναπροσδιορισµός των ζητηµάτων εθνικής ταυτότητας, η αναδόµηση της κοινωνικής συνοχής αλλά και 6 Για στοιχεία σχετικά µε την ετήσια µεταναστευτική εισροή, στοιχεία στα οποία δεν αναφέρετε ούτε εκτιµάται η παράνοµη µετανάστευση, βλέπε Eurostat, Demographic Statistics και Migration Statistics 24