G. W. LEIBNIZ LA MONADOLOGIE. Η ΜΟΝΑΔΟΛΟΓΙΑ ΕΙσαΥωΥη - ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ ΒΩΚΟΣ Μετάφραση - ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΛΑΖΑΡΙΔΗΣ ΤΠΕΡΙΩΝ - ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ J997.
.;, Α --- ---- χ.",6υροιφη σημ.ιωσητοο Leibniz με το σuμβoλoτoo δλοκληρώμιχτος, 1675.
σηίυ Έλέvη Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΗΣ Είναι γνωστ ος ό πινακας του Ρέμπραντ που επιγράφεται Ό φιλόσοφος σέ στοχασμό: το φως που μπαινει άπο το μεγάλο παράθυρο πέφτει σε εναν ανθρωπο προχωρημένης ήλικιας, καθισμένο διπλα στο γραφείο του, με το κεφάλι, που εχει ευρυ μέτωπο και μεγάλη γενειάδα, να άκουμπα. βαρυ στο στέρνο. Έαν αότη είναι ή κανονιστικη εικόνα του φιλοσό φου που ό ζωγράφος προκρι νει για την κλασικη εποχή, μποροσμε να υποστηριξουμε με βεβαιότητα στι δ Leibniz δεν συμμορφώνεται με τον κανόνα. Ό Gottfried Wilhelm Leibniz (Γκότφριντ ΒΙλχελμ ΛάΙμπνιτς) γεννήθηκε στη ΛειψΙα το 1646, τέσσερα χρόνια πριν άπο τον θάνατο του Καρτέσιου. Δεν πρόλαβε να ερθει στον κόσμο και ρίχτηκε με βουλιμια στη σημαντικη βιβλιοθήκη του πατέρα του, καθηγητη των ' Ηθικων Έπιστημων στο Πανεπιστήμιο της ΛειψΙας, δ δποίος διδαξε πολυ νωρις στον προικισμένο γιό του άνάγνωση και γραφή. Στα εξι του, δ μικρος Γκότφριντ ΒΙλχελμ, σχεδον την ίδια εποχη με τον θάνατο του πατέρα του, πηγαινει στο σχολείο' στα σκτω μαθαινει μόνος του λατινικα και διαβάζει σποω βιβλιο ίστ οριας του πέφτει στ α χέρια. 'Ο
δάσκαλος του τρόμαξε με την αναγνωσηκη αυτη αδηφαγία και θέλησε να την αναχαιτίσει, υποστηρίζοντας Ότι 110 Τίτος Λίβιος ταιριάζει σε ενα παιδι ακτω έτων, οπως οι κόθορνοι σε εναν πυγμαίο)). 'Η καυστικη παρομοίωση οεν πεtθει το οικογενειακο περιβάλλον και Ο μικρος γίνεται μόνιμος θαμώνας της πατρικης βιβλιοθήκης, οπου ανακαλύπτει τους, Αρχαίους. ΟΙ τελευταίοι είναι η πρώτη του αγάπη. τους θαυμάζει Όταν τους συγκρίνει με τους νεότερους συγγραφείς, τους όποίους βρίσκει φτωχους και ξιπασμένους: ετναι ανευροι, και τα έργα τους, που μοιάζουν να απευθύνονται σε εναν αλλο κόσμο, δεν έχουν καμία χρησιμότητα. Στα δώδεκά του μαθαίνει, αυτοδίδακτος καί έδω, αρχαία έλληνικά, ένω στηνιδια ηλικία συντάσσει στα λατινικά, την Πεντηκοστη του 1659, ενα ποίημα τριακοσίων έξαμέτρων. ' Αλλα η μεγάλη του έκπληξη έρχεται απο τη Λογικη και τη Φιλοσοφία, τις οποίες διδάσκεται στο σχολείο. Σ' αυτες ανακαλύπτει την ακρlβεια και την αυστηρότητα της σκέψης και συλλαμβάνει την Ιδέα της συνδυαστικης τέχνης: ακριβης αντιστοιχία στοιχειωδων λέξεων και στοιχειωδων έννοιων, οϋτως ωστε να κατασκευαστεί το αλφαβητάρι της ανθρώπινης σκέψης. Στη συνέχεια, συνδυάζοντας τα γράμματα αυτου του αλφαβήτου, Όχι μόνο θα μπορούσαμε να σχηματίσουμε ακριβείς προτάσεις στις οποίες θα συμπεριλαμβανόταν το σύνολο της ανθρώπινης γνώσης αλλα και θα δημιουργούσαμε καινούργια γνώση, έπινοώντας νέους συνδυασμούς. Φαίνεται, ομως, οτι ΟΙ προηγούμενες γνώσεις δεν του αρκουν- για τον λόγο αυτόν, ισως, την ιδια περιόδο βυ-
θιζεται στην ανάγνωση των σχολαστικων φιλοσόφων και των εριδων που αναπτίισσουν στα κείμενά τους, τα όποια διαβάζει με την ίδια ευκολία και ευχαρίστηση που διαβάζει τους μίιθους των αρχαίων. Βεβαίως, οί θεωρητικες διαφωνίες των θεολόγων δεν τον αφήνουν άδιάφορο: γινεται γνώστης του συνόλου των θρησκευτικων τάσεων που ταράζουν την Ευρώπη η, με άλλα λόγια, παρακολουθει άπο κοντα την έπικαιρότητα, δεδομένου οτι την έποχη που γεννιέται ό Λά ίμπνιτς, ό Τριακονταετης πόλεμος δεν εχει καλα καλα τελειώσε ι. Δεν είναι Μσχολο να καταλάβει κανείς γιατι, στα δεκαπέντε του, ό νεαρος Γκότφριντ Βίλχελμ περνά για ιιτέρας γνώσεως"ένω ό ίδιος ύπερηφανείιεται οτι είναι αυτοδιδακτος. Είναι ηδη ποιητής, φιλόλογος, Ιστορικός, ειδικος στη Λογική, θεολόγος και μεταφυσικος φιλόσοφος, ό όποιος όνειρείιεται τη συμφιλ(ωση ολων των συστημάτων. 'Έχει ομως να μάθει πολλα ακόμη: μαθηματικά, φυσική, νομικα και πολιτικες έπιστημες. Με τέτοια κενα στη μόρφωσή του είναι πια καιρος να μπει στο Πανεπιστήμιο. Αυτο συμβαίνει το Πάσχα του 1661. Στο Πανεπιστήμιο ό Λά ίμπνιτς εμαθε πολλα άπο τον μεγάλο φιλόσοφο και νομομαθη Tllomasius, με τον όποιο ύποστήριξε τη διατριβή του στα Νομικά. ' Aλλα. σημαντικη άποκάλυψη των πανεπιστημιακων σπουδων είναι γνωριμια του με τους Μοντέρνους. Γνωρίζει τα εργα του Καρτέσιου και του Gassendi, διαβάζει Χόμπς και ΓαλιλαΙο. Με πολυ σίγουρο έπιστημονικο και έπιστημολογικο κριτήριο καταλαβαινει οτι έποχή του ζεί μια έπαναστατικη άνανέωση και οτι Τι άριστοτελικη έπιστήμη άνήκει πια
όριστικα στο παρελθόν. Η γλώσσα τοϋ μέλλοντος είναι τα μαθηματικα ενω φυσικη προοριζεται να επισκιάσει τις αλλες επιστημες. ' Αμέσως μετα την άπόκτηση του διδακτορικου διπλώματος, στα ετκοσι του, του προτεινουν να άναλάβεί μια πανεπιστημιακη εδρα την άρνειται χωρις συζήτηση και ταξιδεύει στη Νυρεμβέργη, γνωστ ο σημείο συνάντησης επιστημόνων και φιλοσόφων. Μόλις φτάνεt έκει γινεται μέλος της ΕταιρεΙας των Rose-Croix, άλχημιστων που θέλουν να άνακαλuψoυν τη φιλοσοφικη λιθο. Για δυο χρόνια μάλιστ α όπηρετει την ΕταιρεΙα ώς γραμματέας καταλαβαίνει ομως οτι χάνει τον χρόνο του το μόνο που πετυχαινει είναι γερες γνώσεις στη χημεία και τη φήμη εμπειρου πειραματιστή δεν είναι και λιγο. Είναι φυσικο μια τόσο άσυνήθ.ιστη ζωή, παρα το νεαρο της λικιας, να άποκτήσει ήδη μυθιστορηματικο άπόβαρο. 'Έτσι, περιφημη συνάντηση του ΛάΤμπνιτς με το βαρόνο Boinebourg, πρώην πρωθυπουργο του ' Εκλέκτορα της Mayence, φημολογείται ΟΤΙ εγινε με τρόπο τυχαιο, στην ταβέρνα ένος πανδοχειου. "Οπως και ναχει το γεγονος στις πραγματικές του διαστάσεις, ό ΛάΤμπνιτς άκολουθει τον βαρόνο στη Νυρεμβέργη, οπου και συνδέεται με επιχειρηματιες, έπιστήμονες και φιλοσόφους, καθως και με τον πάστ ορα Spener, τον θεμελιωτή, άργότερα, του σπουδαιου ινήματoς του εύσεβισi-lου. Ο σημαντικότερος καρπος της διαμονης στη Νυρεμβέργη είναι το ένδιαφέρον του Λάίμπνιτς για την πολιτικη και όριστικη σύνταξη εκ μέρους του ένος θεωρητικοϋ δοκιμίου στο όποιο όποστηριζει τη μαθηματικη κωδικοποιηση
της νομικης επιστήμης. το 1670, Ο Λάϊμπνιτς διοριζεται νομικος σύμβουλος του 'Εκλέκτορα. Ξεκινά τότε ή περιοδος της ενασχόλησής του με την τρέχουσα πολιτικη πραγματικότητα. Συντάσσει μνημόνια και σχ έδια, τα οποία προτει νει στ ον 'Εκλέκτορα. < Η βασική του Ιδέα είναι ή ένότητα της Ευρώπης και ή όργάνωση, επιτέλους, ένος ένιαιου Γερμανικου κράτους. Στόχος του είναι να στ ρέψει τις ευρωπα ίκες δυνάμεις εναντιον του ((παραδοσιακου έχθρου, του βάρβαρου, του απιστου» και να τις άποτρέψει άπο τους καταστροφικους πολέμους που διεξάγουν ή μια έναντιον της αλλης. Στην προοπτικη αυτη έτοιμάζει, σε σλες του τις λεπτομέρειες, το μεγαλεπήβολο σχέδιο κατάκτησης της ΑΙγύπτου άπο τον ΛουδοβίΚΟ 140, το οποίο σκοπεύει να όποβάλει στον βασιλιά, μεταβαινοντας στο ΠαρΙσι, το 1672. 'Ο μονάρχης σμως δεν τον δέχεται σε άκρόαση και δ Λάϊμπνιτς παρηγορείται συνδεόμενος με τους σημαντικότερους εκπροσώπους των γραμμάτων, των τεχνων και των έπιστημων της γαλλικης πρωτεύουσας. Τέσσερα χρόνια εμεινε δ Λά ίμπνιτς στο ΠαρΙσι και σταν άναχώρησε το 1676, για να έπιστρέψει στη ΓερμανΙα, περνώντας άπο το Λονδίνο και την ' ΟλλανΟΙα, είχε τόσο ένημερωθεί ώς προς τις προόδους της μαθηματικης έπιστήμης, ωστε να έπινοήσει τον άπειροστικο λογισμό. 'Η έπινόηση αυτή, σπω ς είναι γνωστ ό, προκάλεσε τη μεγάλη διαμάχη γύρω απο το θέμα του πραγματικου δημιουργου της: Νεύτων η Λά ϊμπνιτς; ΧωρΙς Ιδιαίτερο ένδιαφέρον για την ΙστορΙα των έπιστημων, ή διαμάχη είναι άποκαλυπτικη για τα έπισημονικα ηθη της έποχης, που δεν είναι τόσο
διαφορετικα απο τα δικά μας. Θα την παραμερίσουμε, παραταίίτα, για. να. σταθοϋμε σε ενα άλλο επεισόδιο αότοϋ του πολυκύμαντου βίου, που είναι αποκαλυπτικο για τον χαρακτήρα του Λά"ίμπνιτς μιλω για τις συναντήσεις του με τον Σπινόζα!. "Ηδη στο Παρίσι και το Λονδινο, ό Λάϊμπνιτς είχε έρθει σε επαφη με φίλους του Σπινόζα και είχε ενημερωθεί για τις φιλοσοφικες θέσεις του τελευταίου. Στη δίμηνη παραμονή του στην ' Ολλανδία ηταν φυσικο να θελήσει να συναντήσει τον ίδιο. ΤΟ πέτυχε, καταφέρνοντας Υα υπερνικήσε ι την αποφασισμένη καχυποψία του ερημίτη της Χάγης και οπως το γράφει ό ίδιος λίγ.ους τον συνάντησε «πολλες φορες και για πολλες ί5pεζj). Σε μία άλλη επιστολή του, ό Λάϊμπνιτς αναφέρει και λεπτομέρειες απο τις συναντήσεις τους στις όποίες, πέρα απο τις φιλοσοφικες συζητήσεις, οι δύο συνομιλητες μιλουν για τα τρέχοντα πολιηκα ζητήματα. Δύο χρόνια αργότερα, ομως, το 1678, υστερα απο τον θάνατο του Σπινόζα και τη δημοσίευση των 'Έργωv του, ό Λά"ίμπνιτς υποβιβάζει οσο μπορεί τις συναντήσεις του με τον Σπινόζα, Ισχυριζόμενος οτι τον συ νάντησε μόνο μία φορά, τυχαία, και συζήτησε μαζί του, για. λίγο, «διάφορα ανέκδοτα για τις τρέχουσες υποθέσεις)). Φυσικά... Το αντισπινοζικο κλίμα εχει πάρει επικίνδυνες διαστάσεις και η όμολογημένη σχέση με τον Σπινόζα καθως και η &.πλη ανοχη ως προς τις φιλοσοφικές του θέσεις, άποτελουν τεκμήρια για τον διωγμο και την άπομόνωση των ΙΓια το θέμα αυτό, βλ. Georges Friedmann, Leibniz et Spinoza, Gal1imard 1962, σσ. 191-231.
φιλων του. Στην προκείμενη περιπτωση, όχι μόνο δ Λάίμπνιτς &ρνήθηκε τις έπαφές του με τον Σπινόζα &λλα έκμεταλλεύθηκε, σαν καλος διπλωμάτης που ηταν, το &ντισπινοζικο κλίμα προς όφελος των δικων του φιλοσοφικων θέσεων: καθώς, πράγματι, ό καρτεσιανισμος κέρδιζε Όλο και περισσότερο εδαφος και εθετε σε κίνδυνο τη φιλοσοφικη δπόσταση του Λάίμπνιτς, δ τελευταίος δέν εχανε ευκαιρία για να δποστηριξει Ότι ό πραγματικος δπεύθυνος της σπινοζικης παρεκτροπης ηταν ό καρτεσιανισμός. Κάτι ήξερε δ Σπινόζα, Όταν &φιέρωσε δύο μέρη της Ήθικης στα πάθη των &νθρώπων. Μέ την έπιστροφή του στη Γερμανία, τό 1676, δ Λάίμπνιτς έγκαθίσταται στο ' Ανόβερο, Όπου και &ναλαμβάνει τη διεύθυνση της βιβλιοθήκης της πόλης ένω διορίζεται Σύμβουλος του τοπικου άρχοντα. ΣυνεχΙζει μέ την Ιδια ενταση την πολυσχιδη δραστηριότητά του, ως Ιστ ο ρικός, διπλωμάτης, νομικός, φυσικός, μαθηματικός και φιλόσοφος. Ίπο την πίεση των περιστάσεων, το νεανικο ένδιαφέρον για τη θεολογία ζωντανεύει, και σ' αυτην θα &φιερώσει μεγάλο μέρος &πο τον χρόνο του. Το 1686, ό Λάίμπνιτς δημοσιεύει το Θεολογικό Σύστημα, που βασικός του στόχος είναι να προετοιμάσει την νωση καθολικων και προτεσταντων. 'Αλλα ό Όρος για την νωση αυτη είναι να είδος όρθολογικης θεολογιας, την όποια ό Λαιμπνιτς έπεξεργάζεται με άόστηρότητα μαθηματικοσ τύπου και στην όποία δποστηρίζει Ότι δ καλύτερος τρόπος για να γνωρίσουμε και να λατρέψουμε τον θεο είναι να έργαστουμε για την πρόοδο της έπιστήμης που &ποκαλύπτει την τάξη και τον πλοϋτο της δημιουργίας.
Το 1712, και γ α. δύο xpόν α, δ Λάϊμπν τς βρίσκεται στη B έννη. ΈκεΙ, και δστερα ιiπo αιτημα του πpίγκ πα Εόγενίου, συντάσσε τη Μοvαδο>..ογία, εργο σύντομο και έξαιpετ κα πυκνό, στ ο δποιο δ φ λόσoφoς δινε το μέτρο της μεγαλοφυtας του. Ή έπ στpoφη στο < Ανόβερο έπ φυλάσσε μία δυσάρεστη εκπληξη: ή πp γκίπ σσα ΣοφΙα πεθαίνει και δ θάνατός της στερεί ιiπo τον Λάϊμπν τς το Ισχυρότερο στήp γμά του στην Αόλή. <Ένα χρόνο ιipγότερα, το 1716, στις 14 Νοεμβρίου, πεθαινει δ ίδιος. ΤΟ τέλος πρέπει να ηταν θλιβερό, μέσα στη γενικη ιiδιαφoρία της Αόλης που δεν τον έκτιμοσσε πιά' λέγεται ΟΤΙ τις τελευταιες ωρες, οταν δ όπηρέτης του τον κάλεσε να έξομολογηθει, δ Λάίμπνιτς ζήτησε να τον ιiφήσoυν συxo, γιατί δεν ετχε κάνε κακο σε κανέναν και δεν μετανοουσε για τίποτα. < Η ' Ακαδημία των 'Επιστημων στ ο ΒερολΙ νο; οπως και ή Βασιλικη, Ακαδημία στο ΛονδΙνο ουτε καν ιiνέφεραν το όνομά του, και μόνο δ Fontenelle, στη Γαλλικη 'Ακαδημία, επλεξε το έγκώμιο του ιiνθpώπoυ που χάθηκε' γιατι δ άνθρωπος αότος ηταν δ ίδρυτης μιας μεγάλης φιλοσοφίας. Η ΛΕΠΤΟΜΕΡΕΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΣΥΝΟΛΟ <Όπως το βεβαιώνουν οι εtδικοι, ή ΜοvαδΟΑογία -το τελευταιο εργο που εγραψε δ Λαιμπνιτς- ιiπoτελεί μια έξαιρετικα πυκνη περιληψη της φιλοσοφίας του. Απο τη σκοπια. αότή, δ ΙστορικΌς της φιλοσοφιας βρισκεται σε άβολη θέσ. δ ΛάΤ πνιτς π ά. ατι οντιζοντας να. συνο Ισει
ό ίδιος το φιλοσοφικό του σύστημα, υποκαθιστα. τον ΙστορικΌ η, ακριβέστ ερα, τόν αναγκάζει να αλλάξει τίς συνήθειές του: πως να συνοψίσεις μία σύνοψη; Κι αν ή περίληψη αποκλείεται, τί απομένει; 'Ίσως κάτι δυσκολότερο και προκλητικότερο' να δοκιμάσει κανεις να εγκατασταθεί στ ο εσωτερικό του εργου, να. αναζητήσει τον παραγωγικό του πυρήνα και από κεί, με μετρημένες χειρονομίες και προσεκτικο βηματισμό, να. διανύσει την απόσταση που τόν χωρίζει απο την περιφέρεια, γνωρίζοντας καλα. πως είναι αδύνατον να. εξαντλήσει δλες τις κατευθύνσεις, γιατί είναι απειρες. Μπορουμε να ξεκι νήσο υμε απο την χαρτογράφηση της Μοvαδολογίας. ΤΟ βιβλίο αποτελείται απο ενενήντα α ριθμημένες παραγράφους, ευσύνοπτες και σχεδόν ίσης ε κτασης μεταξύ τους. 'Η ανάγνωση του εργου οδηγεί στο συ μπέρασμα δτι μποροϋμε να. το διαιρέσουμε σε τρείς ευδιάκριτες ένότητες: (α) οί πρωτες 36 παράγραφοι ορίζουν τις Μονάδες η στοιχεία των πραγμάτων- (β) από την παράγραφο 37 ως και την παράγραφο 48 γίνεται λόγος για. τον Θεό' τέλος, (γ) από την παράγραφο 49 ως και την καταληκτικη παράγραφο 90, γίνεται λόγος για. τον κόσμο απο τη σκοπια. της αίτίας του, που είναι ό Θεός. Βλέπουμε, λοιπόν, τη διαδρομη που προδιαγράφει ό ΛάΙμπνιτς: απο τα. στ οιχεία στ ο δλο και απο το δλο στα. αποτελέσματά του., Αλλα. ή διαδρομη αύτη βρίσκεται, για. την ωρα, μόνο στο χαρτί' καί, προφανως, ή χάραξη και μόνο του δρόμου δεν αρκεϊ. Πρέπει να. επισκεφθείς την περιοχή, να. τη δείς από κοντά, να ελέγξεις το εδαφος: την αντοχή του, τίς έξοχες και τις εσοχές του' να. καταγράψεις τα. μειονεκτήματα
και να εκμεταλλευτείς τα πλεονεκτήματά του. "ϊστερα, άφοσ τακτοποιήσεις τα οργανα, να καθήσεις στη σκια και να άπολαυσεις το τοπίο - αν σοσ άρέσει. ΟΙ Μονάδες η στοιχεία των πραγμάτων, που ειναι υποστάσεις, εξετάζονται ώς προς τη φυση τους ώς προς τις Ιδιότητες η άρετές τους και ώς προς τον βαθμο όλοκλήρωσης που τίς χαρακτηρίζει. ' Ως προς τη φύση της μονάδα είναι άπλή, χωρις μέρη δηλαδή, χωρίς διαστάσεις, χωρίς σχημα, χωρίς τέλος καί άρχή, άδιαιρετη, αφθαρτη: ό κόκκος τοσ παντός. Δημιουργημένη, βεβαιως μόνον ετσι μπορεί να εμφανιστεί όλόκληρη, ξαφνικά, άπο το τίποτα καί το πουθενά. Κι αν χαθεί, θα εξαφανιστεί μονομιας, άπότομα, οπως ηρθε: θα εκμηδενιστεί. Προσέξτε την καλά, γιατί μπορεί να μας διαφύγει με τη μανια που εχουμε να στρέφουμε την προσοχή μας άμέσως στα υψηλά, τα σημαντικα και τα ώραία. Τίποτα άπο αιιτα δεν εχει ή μονάδα. Είιιαι, Ομως. ΤΙ; Κάτι. ΑΙΙτο το κάτι πρέπει να το καταλάβουμε. Πρέπει, δηλαδή, να το συλλάβουμε με το μυαλό μας και να το ποομε με λόγια. πως άλλιως; Δεν είναι τόσο δύσκολο, οπως το διδάσκει άνακουφιστικη 8, υστερα άπο την καταιγιστικη ενταση των έπτα πρώτων παραγράφων. ΤΟ κάτι δεν μπορεί παρα να εχει Ιδιότητες, διαφορετικα δεν θα ηταν κάν. ' Απ' αιιτες θα πιαστοσμε και θα βρεθοομε στο εσωτερικο της μονάδας. Τρόπος τοσ λέγειν, προφανως γιατι πως να εγκατασταθείς στο εσωτερικό, οταν δεν υπάρχουν διαστάσεις; Κι δμως το μποροομε, υπο τον δρο δτι θα πάψουμε να φαντα όμαστε το εσωτε ικο σαν κι ώτιο. Για να άπαλλα-
γουμε απο την επίμονη α.υτη εικόνα., αρκεί να θυμηθουμε δη ή μονάδα. είνα.ι δημloύργημα. κα.ί, συνεπως, υπόκειτα.ι σε αλλα.γές. οι αλλα.γες δμως α.υτες της ανήκουν, είνα.ι δικές της, προέρχοντα.ι απο μία. εσωτερικη αρχη κα.ι είνα.ι απολύτως ανα.γκα.ίες για να δια.φοροποιηθόυν οί μονάδες μετα.ξύ τους. 'Αλλα ή εσωτερικη αρχη δεν αρκεί για την αλλα.γή. Χρειάζετα.ι, δπως κα.ι να το κάνουμε, κα.ι α.υτο που αλλάζει. Κα.Ι τί αλλάζει, τί μετα.βάλλετα.ι στη μονάδα., δτα.ν ή τελευτα.ία., δπως το ξέρουμε, δεν αποτελείτα.ι απο μέρη; Στην προκειμένη περίπτωση, ό Λά'ίμπνι τς επινοεί μια. εντυπωσια.κη εκφρα.ση, κάνοντα.ς λόγο για cιμία. λεπτομέρεια. εκείνου που μετα.βάλλετα.ι, ή όποία. κάνει, για να το πουμε ετσι, την εξειδικευση κα.ι την ποικιλία. των απλων υποστάσεων)) ( Ι2). 'Η λεπτομέρεια.' δλος ό Λά'ίμπνιτς βρίσκετα.ι στη λεπτομέρεια.. Στο απειροστό. Σ) α.υτες τις απειροελάχιστες ποσότητες που τείνουν να αφα.νιστουν κα.ι δεν μπορουν, συνεπως, να νοηθουν πα.ρα μόνο ώς ποιότητες η ώς ιδιότητες. 'Έτσι πρέπει να φα.ντα.στοσμε το εσωτερικο της μονάδα.ς: σαν κλειστο πεδίο πολλα.πλων σχέσεων, σαν πληθος ιδιοτήτων που σχημα.τίζουν δέσμη, ξεκινώντα.ς απο το σχεδον τίποτα.. 'Αλλα τότε, ή μονάδα. είνα.ι α.υτο στο εσωτερικο του όποίου συντελουντα.ι τα απειροελάχιστα. περάσμα.τα. -οι λεπτομέρειες- που εχουν ήδη μετα.τρέψει το πολλα.πλό σε ενα.. Αυτο που εχει σημα.σια. δεν είνα.ι ή υπόστα.ση αλλα τα περάσμα.τα., οι μετα.βάσεις, οι μετα.βα.τικες κα.τα.στάσεις μέσα. απο τις όποίες το πολλα.πλό γίνετα.ι ενα.. Κα.Ι ή μετα.βα.τικη α.υτη κα.τάστα.ση, α.υτο το πέρα.σμα., εχει όνομα.: όνομάζετα.ι αντίληψη. Για.τί
τι είναι ή αντιληψη, εαν σχι ή κφραση τοϋ πολλαπλοϋ σε ενα; ΜΙα σχέση, μία συνάρτηση, αποτελουν τον φευγαλέο συσχετισμο δύο, αλλως πως σταθερων μεγεθων, τίς όποίες ονομάζουμε υποστάσεις η ουσίες. Αυτες οί τελευταίες μας ενδιαφέρουν συνήθως, εαν σχι αποκλειστικά σ' αυτες στρέφουμε την προσοχή μας καί απο αύτες αντλοϋμε το υλικο που θα μας επιτρέψει να συσχετίσουμε τα πράγματα μεταξύ τους. Για τον ΛάΙμπνιτς Ισχύει το αντίθετο: το σταθερο σημείο αναφορας είναι ή φευγαλέα, απειροελάχιστη καί συνεχως μεταβαλλόμενη σχέση απο την όποία προκύπτουν οι υποστάσεις. ' Απο έδω και το κρίσιμο πρόβλημα: με δεδομένο ση ό κόσμος αποτελεί ταυτοχρόνως ριζικη διαφοροποίηση αλλα και ενότητα, της όποίας το αλλο σνομα είναι ή άρμονία, πως μποροϋμε να τον γνωρισουμε στο σύνολό του; Προφανως γνωρίζοντάς τον τόσο στις λεπτομέρειές του σσο και στην ενότητά του. Συνεπως, ή γνώση τοϋ κόσμου είναι διπλή. ' Αλλα ή διπλη αυτη γνώση, απο το απειροστο στο σλο και απο το όλο στη λεπτομέρεια, προϋποθέτει, κάθε φορά, τον ακριβη προσδωρισμο της θέσης του παρατηρητη. ΚαΙ ξαφνικά, στον Λάϊμπνιτς, τίποτα δεν είναι παγιωμένο, σταθερο και αμετάβλητο όλα κινοϋνται και απο την καθολικη αύτη κίνηση δεν εξαιρείται ό παρατηρητής, ό όποίος συνεχως μετακινείται. 'Τπάρχει κάτι περισσότερο ευμετάβλητο, περισσότερο ασταθες απο τον ανθρωπο; ΚαΙ πως είναι δυνατον να αγνοήσουμε αύτον τον συντελεστη αστάθειας, να κάνουμε τους υπολογισμους και τις θεωρίες μας σαν να μην υπηρχε, μηδενίζοντάς τον η, ακόμη χειρότερα, όριζοντάς
τον ώς σταθερά; Έδω ακριβως εντοπίζει ό Λάίμπνιτς το άδόναμο σημείο της καρτεσιανης φιλοσοφίας: στην άρχη και το θεμέλιό της, στο ίδιο το cccogitojj. Βεβα.ίως το cccogito)) συνιστα μεγάλη κα.τάκτηση, κα.ι ό Λά'ίμπνιτς το γνωριζει κα.λά. Χρειάζετα.ι ώστόσο προσοχη τόσο στον άκριβη προσδιορισμό του σσο κα.ι στη χρήση του. Σε ενα. κείμενο έξα.ψετικα πυκνό. ό Λά'ίμπνιτς εξηγείτα.ι ώς προς το σημείο α.υτό: ιισυμφωνω με τους κα.ρτεσια.νους στι ή ψυχη σκέφτετα.ι πάντοτε ένερυει9' άλλα δεν συμφωνω κα.θόλου μα.ζι τους στο ΟΤΙ άντιλαμβάνετα.ι ολες τις σκέψεις της. Για.τί οι μεγάλες άντιλήψεις μα.ς κα.ι 01. όρμές μα.ς τις όποίες άντιλα.μβα.νόμα.στε, συντίθεντα.ι άπο άπεψες μικρες άντιλήψεις κα.ι μικρες κλίσεις, τις όποίες δεν μποροϋμε να άντιληφθοϋμε. Κα.Ι ό λόγος α.υτοϋ που συμβα.ινει μέσα. μα.ς βρίσκετα.ι στις άνεπα.ίσθητες α.υτές άντιλήψεις, όπως ό λόγος α.υτοϋ που συμβα.ινει στα α.ίσθητα σώμα.τα. συνίστα.τα.ι στις άνεπα.ίσθητες κινήσεις)) 2. Πρέπει, λοιπόν, να υπολογίσουμε το άπεψοστό, το άνεπα.ισθητο, α.υτο που μας διαφεύγει, για.τι άπο τη γνώση του έξα.ρτατα.ι το μεγάλο κα.ι το α.ισθητό, το απτό, το όρα.τό. ΤΟ cccogito)), σαν βράχος, άποτελεί άκλόνητο θεμέλιο άλλα τόσο λείο, τόσο έρμητικα κλειστο στον έαυτό του που έξα.φα.νίζει τις μικρες κλισεις, το σχεδον τιποτα άπο το όποίο εξαρτωντα.ι τα πάντα. "Ετσι, για παράδε ιη.ια., στο ιισκέφτομαι άρα υπάρχω)), τι σημα.ίνει αυτο 2G.W. Leibniz, ΈπιστoλrΊ στόν Remond, 4 ΝοεμβρΙου 1715., Αναφέρεται ά.πο τον Andre Robinet, στο Leibniz et Ια mcine de Ι'existence, Seghers, 1968, σ. 22.
το (((lραll, Όταν δ ίδιος δ Καρτέσιος αναγνωριζει Ότι Ιδρυτικη πρότασή του δεν αποτελεί σε καμια περιπτωση συλλογισμό; Κι αν έπιλέξουμε την άλλη καρτεσιανη διατύπωση, ((σ""έφτομαι, ύπάρχ(ι)ιι, τι σημαινει, στο κέντρο της πρότασης, αύτο το ανεπαισθητο σημείο που είναι το κόμμα, αύτη μικρη ανάπαυση της φωνης, αύτη ή απειροελάχιστη σχισμή, αύτη ή, μόλις, ρωγμη στην δποια θα χωρέσει Όλη ή φιλοσοφια του Καρτέσιου και, στη συνέχεια, Όλη ή νεότερη φιλοσοφια; Σκέφτομαι, αντιλαμβάνομαι, γνωριζω, υπάρχω, πιστεύω, αισθάνομαι, φοβουμαι, έλπιζω, μισω, αγαπω είναι τα μεγάλα ποσά τα θεωρουμε πρωταρχικα και, κατα κάποιον τρόπο, συμπαγη ένω συνιστουν αποτελέσματα της μικρης ζωης του σχεδόν τιποτα απο το όποίο θα σχηματιστουν.., Ολο το θέμα είναι να δουμε -και να πουμεέμείς που είμαστε μεταβλητο σημείο, τη μεταβολη του μεταβλητου Όλου που είναι ό κόσμος. Είναι προφανές Ότι, για να το πετύχουμε, πρέπει να μετακινηθουμε σέ μια θέση δποια να προκύπτει ως άθροισμα των άπειρων διαδοχικων θέσεων που συνεχως καταλαμβάνουμε, και έκεί να έγκατασταθουμε. Πρέπει δηλαδη να υπολογισουμε, Όπως θα το πουν άργότερα οι μαθηματικοι -άλλα έπι νόηση όφειλεται στον ΛάΤμπνιτς- το όλοκλήρωμα που θα μετατρέψει τις διαδοχικές θέσεις σε σημεία μιας διαδρομης. C Η υπέρτατη θέση που δι νει νόημα σε Όλες τις άλλες εrναι θέση του Θεου. 'Εκεί θα επρεπε να μπορούσαμε να έγκατασταθουμε, ωστε να δουμε διαμιας και τη λεπτομέρεια και το Όλο και το άπεφοστο και το άπειρο. C Ως γνωστ όν, ή θέση αοτη είναι ήδη κατειλημμένη και εί.μαστε
αναγκασμένοι να. άρκεστουμε στην άμέσως, άλλα. μόλις, ευρύτερη περιοχή, fι δποία βρισκεται σε σχέσεις γειτονιας με τη σκοπια. άπο την δποια βλέπει τα. πράγματα δ Θεός. Ή δριοθέτηση και fι περιγραφη αυτης της περιοχης εϊναι το εργο της Μοvαδολογlας, fι όποια μπορεί να. δριστεί ώς αποτύπωση των σπτικων κόμβων απο τους όποιους fι είκόνα του κόσμου άπολήγει σχεδον fι σκοπια. του Θεου: fι σκιαγράφηση της τοπολογίας τοϋ παντός. Δεν άναφερθήκαμε άκόμη στη σημαντικότερη ίδιότητα των μονάδων: την Όρεξη ή την όρμή τους. Πρόκειται για. μία ένεργητικη έσωτερικη άρχη ( Ι5), fι όποία προσδ ίδει στη μονάδα την ίκανότητα να. περνα άπο ασαφέστερες σε σαφέστερες άντιλήψεις. Συνδιασμένη με την άντιληψη, fι Όρεξη όπλιζει τη μονάδα με αυτάρκεια και την στρέφει στο έξωτερικό, Όπου και δεν εχει να. φοβηθεί τίποτα, καθως χαρακτηρίζεται απο κάποια τελειότητα. Στο σημείο αυτα πρέπει να. ύπογραμμιστεί ή ήρεμη θεωρητικη χειρονομία με την δποια δ Λά'ίμπνιτς παραμερίζει τα πρόβλημα του έσωτερικου και τοϋ έξωτερικοϋ, του μέσα και τοϋ εξω, Πρόκειται για. t:να άπα τα. κρίσιμα έρωτήματα στ α. όποία δοκιμάζεται ή σκέψη της κλασικης έποχης. ' Ο Πασκα.λ εκρινε, πράγματι, Ότι Όλη fι δυστυχία των ανθρώπων προκύπτει άπο τα γεγονος στι οεν μπορουν να. μεινουν ησυ χοι μέσα σε να δωμάτιο 3, Για. τον Λά'ίμπνιτς, τα δωμάτιο αυτο ειναι αλος δ κόσμος, (' Ως προς το σημείο αυτό, δμως, πρέπει να σταματήσουμε κάπως έκβιαστικά, έπισημαινοντας, έν παρόδeι>, πόσο έμπειρικα. δίκιο εχει ό 3Pascal, Oeuvres completes, έκο, ClleValier, σ. 1139, Pleiade, Gallirnard,
Λά"ίμπνιτς οταν διαπιστ ώνει στι και «πιο άσήμαντη σκέψη που άντιλαμβανόμαστε περικλείει ποικιλία μέσα στο άντικείμενό της)) ι6). 'Ως Οέσμη σχέσεων, άνοιχτη και στραμμένη στον κόσμο, μονάδα μπορεί να καθηλωθεί σε μία είκόνα που σκοπο εχει να επιβληθεί στη σκέψη και τη φαντασία μας: οι μονάδες ε{ναι, για να το ποσμε ετσι, άσώματα αυτόματα ( ι8). τα άσώματα αυτα αυτόματα μοιράζονται σε σειρές, άνάμεσα στις οποίες Ιδρύονται συσχετισμοι Ιεραρχικης τάξεως. Στην πρωτοβάθμια σειρα κατατάσσονται οι μονάδες που χαρακτηρίζονται άπο άντίληψη και ορμη ενω στεροσνται παντελως μνήμης. Πρόκειται για το ετδος της ζωης που αρμόζει στα φυτά. Στη δευτεροβάθμια σειρα κατατάσσονται οί μονάδες που χαρακτηρίζονται άπο την ϋπαρξη μνήμης. οι άνώτερες αυτες μονάδες μποροσν να όνομαστοσν σωστότερα ψυχές, δεδομένου στι μνήμη ((προμηθεύει στις ψυχες να ετδος άκολουθίας που μιμείται τον λόγο») ( 26). Κι Ο άνθρωπος ειναι μόνο ζωο, στο μέτρο που οι άκολουθίες των άντιλήψεών του σχηματίζονται με άφετηρία την άρχη της μνήμης. Στήν προκειμένη περίπτωση, Ο Λά'ϊμπνιτς οεν επαναλαμβάνει το παράδειγμα τοσ σκύλου, ίσως γιατί δεν είναι άπολύτως σί γουρο ΟΤΙ Ο άνθρωπος, μόλις δεί το ραβδι που τον πόνεσζ, θα τραπεί οπωσδήποτε σε φυγή. Τέλος στην τριτοβάθμια σειρά, εμφανίζεται Ο λόγος, Ο οποίος μας διακρινει άπο τα ζωα και μας επιτρέπει να γνωρίσουμε τον έαυτό μας και άπο 'κεί τον Θεό' οί μονάδες αυτες ονομάζονται ελλογες ψυχες η πνεύματα ( 2g). Ή παράγραφος ( 30) επιτελεί, στο σύνολό της, μια
κρισιμη λειτουργια μετασχηματισμοϋ. ΒαδΙζοντας στον σκληρο πυρήνα των μονάδων που όνομάζονται λλoγες ψυχές, τον μετασχηματιζει σέ εννοιες, σπως το Εlvαι, ύπόσταση, το άπλό, το σύvθετο, το άυλο, δ Θεδς και τ'ον σικα. άντικειμενα τα. δποία, τώρα πιά, μποροϋν να. χρησιμοποιηθοϋν G>ς tργαλεία. ΤΟ σύνολο αύτων των tργαλείων είναι, πρoφ νως, δ λόγος, δ δποίος μπορεί να. σκεφτεί τον κόσμο άπο την άρχη και να συντάξει, συνεπως, τη Μοvαδολογία. 'Εαν προηγούμενη παρατήρηση είναι σωστή, πρέπει να όποθέσουμε ση στην παράγραφο 30 δ Λά'Ιμπνιτς μπορεί tπιτέλους να ξεκινήσει την άνασύνταξη τοϋ κόσμου, συσχετίζοντας μεταξύ τους τις τρείς σειρές των μονάδων που tμφανιστηκαν στις προηγούμενες παραγράφους. ΚαΙ, καθως οι μονάδες είναι δέσμες σχέσεων, δ συσχετισμός τους θα. δδηγήσει στη σχέση σλων των σχέσεων, δηλαδη σ' αύτην τη Σχέση η Τάξη που είναι δ κόσμος G>ς Καθολικη Αρμονία. Ή άνασύνταξη τοϋ κόσμου προϋποθέτει συντακτικους κανόνες, οι δποίοι στον Λάίμπνιτς είναι μόνο δύο και tξαιρετικα. Cιπλoι. Ο κανόνας της άντιφαση.ς και δ κανόνας τοϋ άποχρωντος λόγου. Ο πρωτος ρυθμιζει τη σύνταξη σλων των άληθειων που προκύπτουν άπο τους συλλογισμους και στους συλλογισμούς δ δεύτερος ρυθμιζει τη σύνταξη των άληθειων που προκύπτουν άπο την tμπειρια και στην tμπειρια. Στην προκειμένη περιπτωση οικονομια τοϋ Λάίμπνιτς είναι παραδειγματικη και σχετιζεται μέ τη μαθηματικ:rι συγ?<ρότηση της σκέψης του, δηλαδη της φιλοσοφίας του: σσο λιγότεροι και &πλούστεροι είναι οι
χανόνες της σύνταξης τόσο περισσότερο διαυγης είναι ή γλώσσα που προχύπτει άπο αυτούς. 'Η άπολύτως διαφανης γλώσσα, ή Καθολιχη Χαραχτηριστιχη ή Ars Combinatoria, αυτο το εφηβιχο Όνειρο του Λάί:μπνιτς, ουδέποτε στο παρελθον αγγιξε τόσο την πραγμάτωσή του οσο στη ΜοvαδοΑογία. Κι αν ο ΦρόΟντ εχει δίχιο οταν Ισχυρίζεται οτι ευτυχία είναι ή πραγμάτωση ένος παιδιχου όνειρου σε προχωρημένη ηλιχία, τότε πρέπει να υποθέσουμε τον Λά Lμπνιτς ευτυχισμένο οταν γράφει αυτο το τελευταίο του εργο. 'Όλα είναι πια ετοιμα για την εμφάνιση του θεου. 'Ο Λάί:μπνιτς τον εξετάζει χαταρχην ώς ϋπαρξη ( 37-45) χαι, στη συνέχεια, ώς προς τη φύση του ( 46-48). 'Η ϋπαρξη του θεου, οπως συμβαίνει πάντοτε στην χλασιχη σχέψη, άποδειχνύεται χαι a posteriori χαι a priorί. Σύμφωνα με την πρώτη οδό, ο θεος άποδειχνύεται άναγχαίος ώς άποχρων λόγος του τυχαίου, το οποίο δεν εμπεριέχει τον ϋστ ατο λόγο της ϋπαρξής του ό δεύτερος δρόμος εϊναι περισσότερο άποδειχτιχος άλλα χαι πιο πολύπλοχος. ' Ο θεος είναι άναγχαίος ώς πηγη των ουσιων η των δυνατοτήτων η των αιώνιων άληθειων, στο μέτρο που οι τελευταίες εμπεριέχουν χάποια πραγματιχότητα. Ταυτοχρόνως ομως, ο Θεος ιjπάρxει ώς άναγχαϊος στο μέτρο που είναι δυνατός, στο μέτρο δηλαδη που ο ορισμός του οεν συ νεπάγεται άντίφαση. Τώρα που δ Θεος ιjπάpxει, πρέπει να εξετάσουμε τι είναι πρέπει δηλαδη να. δουμε τη φύση του. Στον Θεο συ νυπάρχουν ταυτοχρόνως η δύναμη, ή γνώση χαι η βούληση. Μόνον ετσι μπορεί να. περιγραφεί ή θε ίχη φύση, Τι
όποια δεν ετναl ούτε δύναμη, ούτε γνώση, ούτε βοόληση, οδτε συνδυασμος των ΤΡLων αότων κατηγορημάτων, γlατι τότε τα τρια κατηγορηματα θα περlόρlζαν τη φόση του Θεου. C Η δύναμη που όπάρχει στον Θεο ετναl ή πηγη των πάντων' ή γνώση &πλώνεταl στη λεπτομέρεια των Ιδεων ενω περιοχη της βοόλησης ετναι ή αλλαγη και ή παραγωγη, σόμφωνα με την άρχη του καλότερου. Στο σημείο αότό, προβάλλουν οι διαφορες του Λάιμπνιτς άπο τους μεγάλους φιλοσόφους της κλασικης εποχης και πριν άπ' όλους άπο τον Καρτέσιο. ' Ενω για τον τελευταίο όλες οι άληθειες εξαρτωνται άπο τη βοόληση του Θεου, για τον Λάίμπνιτς, οι μόνες άληθειες που εξαρτωνται άπο τη θεικη βοόληση ετναι οι ενδεχόμενες οι άναγκαίες αιώνιες αληθειες εξαρτωνται αποκλειστικα άπο τη νόηση του Θεου ( 46). Έαν δ Θεός, πράγματι, ετναι ό δημιουργος των αιωνlων άληθειων και έαν Τι βοόληση του δεν άκολουθεί τη νόηση του, τότε ή βοόληση δεν ετναι στραμμένη στο άγαθό, δεν επιλέγει άνάμεσα στο καλο και το κακό, ενεργεϊ: στα τυφλα, με δυο λόγια, δεν πρόκειται για βούληση. C Η μοναδικη λύση, για τον Λαιμπνιτς, ετναι ή πιστη σε ναν Θεό-Πρόσωπο του όποιου ιιή δόναμη τεινει στο ετναι, ή σοφια, ή νόηση στο άληθες και ή βοόληση στο άγαθό. KL αότη ή ευφυης αιτια πρέπει να ετναι άπειρη με όλους τους τρόπους, και απολύτως τέλεlα ώς προς τη δόναμη, τη σοφία και την καλοσύνη, καθως τεινει σε δ,τι ετναl δυνατόν. ΚαΙ δπως δλα συν- 8έονταL, δεν όπάρχει λόγος να άποδεχτουμε περισσότερες άπο μια. C Η νόηση της ετναι ή πηγη των οόσιων και ή
βούλησή της βρίσκετα στην άπαρχη των υπάρξεων,, 4. Ως προς τον Σπινόζα, δ Λάίμπνιτς είναι έξίσου σαφής. Ο Θεος σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να ταυτιστεί με τη φύση καί να άποτελέσει τη μοναδικη υπόσταση. Ο όλ-: λανδος φιλόσοφος «φαίνεται να δίδαξε ρητως την τυφλη άναγκαιότητα, καθως άρνήθηκε τη νόηση και τη βούληση στον Δημιουργο των πραγμάτων και φαντάστηκε ΟΤΙ το άγαθο και ή τελειότητα σxετιζoντα μόνο με μας και όχι με ' Εκείνον,, 5. ' Απο τον Θεό, που είναι ή αιτία, μποροομε τώρα να περάσουμε στ ον κόσμο, που είναι το άποτέλεσμά της. Η περ γραφη τοο δημιουργημένου κόσμου γινεται, στη Μοvαδολογία, σε δύο χρόνους. Στην άρχη έξετάζετα ή φύση τοο κόσμου έν γένει, δηλαδη ή καθολικη άρμονία ( 49-60) στη συνέχεια, ή σύσταση και ή ΙεραρχΙα των δημιουργημάτων ( 61-g0). ΟΙ μονάδες δημιουργοονται άπο τον Θεο άστραπιαία, με ενα είδος συνεχοος άκτινοβολιας που έκπέμπει ό ί.διος δ Θεός, ι( σπως έμείς παράγουμε τις σκέψεις μας,, 6. Στο μέτρο που μια μονάδα ένεργεί, χαρακτηρίζεται άπο τελειότητα ένω στο μέτρο που πάσχει, ειναι άτελής. ΚαΙ μία μονάδα ένεργεί σταν οι άντιλήψεις της είναι εοκρινείς, ένω άντιθετα, πάσχει δταν οί άντιλήψεις της είναι συγκεχυμένες. Κατα συνέπεια, ή μονάδα που ένεργεί μπορεί να έξηγήσει τι συμβαίνει στη μονάδα που πάσχει. ' Αλλα δλες οι μονάδες ένεργοον και πάσχουν ταυτοχρόνως, πράγμα 4 G.W. Leibniz, Theodicee, Ι, 7. 5G.W. Leibniz, Theodicee, π, 228. 6G.W. Leibniz, Metaphysische Abhandlung, XIV.
που σημα.ίνει δτι βρίσκοντα.ι σε συνεχη α.λληλεπί8ρα.ση μετα.ξύ τους. 'Η α.λληλεπί8ρα.ση α.οτη εχει συγκεκριμένο χα.ρα.κτήρα., κα.θως συμβα.ίνει σε κάθε εοκρινη αντίληψη μιας μονά8α.ς να α.ντιστοιχουν συγκεχυμένες αντιλήψεις σε δλες τις αλλες κα.ι αντιστρόφως. Οϋτως ωστε, το συγκεχυμένο 8ιευκρινίζετα.ι μόνο α.πο μονά8α. σε μονά8α. κα.ί α.οτο πού, εοκρινες ε8ω διευκρίνιζε το συγκεχυμένο αλλου, εtνα.ι με τη σειρά του συγκεχυμένο εδω ώς προς μία. αλλη οπηκη γωνία. απα την οποία. θα προκύψει ή διευκρίνισή του. ' Απο τη σκοπια α.οτή, Οποια.δήποτε μονάδα. ανα.πα.ριστα το σύμπα.ν στο σύνολό του - α.πο τη σκοπιά της: eine kleine ίη einem Punkt begriffene Welt. 'Ο μικρος εννοιολογικος κόσμος που χωράει σε μία. τελεία.. 'Ο μικρός, απειροελάχιστος κόκκος, σκληρος κα.ι λείος, στιλπνος κα.ι σφα.ιρικός, στον οποίο κα.θρεφτίζετα.ι το σύμπα.ν. 'Η κα.θολικη αλληλεπίδρα.ση των μονάδων είνα.ι το εργο του Θεου κα.ι Ονομάζετα.ι προδια.τετα.γμένη άρμονία.. ΤΟ εργο α.οτο συντελείτα.ι στη νόηση του Θεου δπου, δμως, υπάρχει απειρος αριθμος δυνα.των κόσμων. ' Ο κα.θένα.ς τείνει στην υπα.ρξη κα.ι, τέλειος κα.θως είνα.ι, δεδομένου δη έδράζετα.ι στη θεία. νόηση, δεν Ισχύει a priori κα.νένα.ς λόγος που να τον κα.θηλώνει στην ανυπα.ρξία.. 'Ωστόσο, το Σύμπα.ν εtνα.ι ενα. κα.ι μονα.δικό. πως εξηγείτα.ι α.οτό;, Απο το συγκλονιστικο γεγονος δη δ Θεος επιλέγει τον τελειότερο, τον κα.λύτερο δυνα.το κόσμο. Μόλις πριν α.πο το γεννηθήτω, στον ωκεα.νο της α.ιωνιότητα.ς, δ Θεος συγκεντρώνετα.ι στον έα.υτό του κα.ι σκέφτετα.ι μέσα. στη σιωπή. Συγκρίνει δλους τους δυνα.τους κόσμους. Μέσα. στη σιωπή. Μέσα. στην τέλεια. σιωπη κάνει την επιλογή.