Διαταραχή Διαγωγής & Αντικοινωνική Συμπεριφορά Προσωπικότητας»

Διαταραχή Διαγωγής & Αντικοινωνική Συμπεριφορά Προσωπικότητας» Περίληψη Κωνσταντίνα Κότσαρη Σε αυτή τη βιβλιογραφική ανασκόπηση θα επιχειρηθεί μια σύντομη μελέτη για τη Διαταραχή Διαγωγής και την εξέλιξή της σε Αντικοινωνική Συμπεριφορά Προσωπικότητας. Μέσα από διάφορες αναφορές σε σύγχρονες έρευνες θα αναφερθούν οι συσχετισμοί και η εξέλιξη της Διαταραχής Διαγωγής τόσο για το άτομο όσο και για την κοινωνία ως σύνολο. Τέλος θα τονιστεί η αναγκαιότητα της θεραπευτικής αντιμετώπισης, της πρόληψης και της διεξαγωγής περαιτέρω ερευνών για την εξέλιξη των προβληματικών συμπεριφορών με ή χωρίς την συνύπαρξη άλλων διαταραχών. Λέξεις Κλειδιά Διαταραχή Διαγωγής, Αντικοινωνική Συμπεριφορά Προσωπικότητας, Εξέλιξη κοινωνικής ζωής και διαπροσωπικών σχέσεων στα άτομα με Διαταραχές Συμπεριφοράς. Εισαγωγή Στη σύγχρονη εποχή, η εγκληματικότητα και οι επικίνδυνες συμπεριφορές εμφανίζονται ολοένα και περισσότερο σε νεαρές ηλικίες, ακόμα και από την εφηβεία. Η Διαταραχή Διαγωγής αποτελεί έναν από τους παράγοντες εξέλιξης τέτοιων συμπεριφορών που ενισχύεται ακόμα περισσότερο από το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον του ατόμου, καθώς και από τα ΜΜΕ. Στόχος αυτής της έρευνας είναι ο συσχετισμός της Διαταραχής Διαγωγής στη μέση παιδική ηλικία με την εξέλιξη διάφορων μορφών Αντικοινωνικής Συμπεριφοράς κατά την εφηβεία και την ενήλικη ζωή. Επίσης, θα ερευνηθούν και τα προβλήματα κοινωνικής προσαρμογής και διαπροσωπικών σχέσεων, καθώς και οι θεραπευτικές παρεμβάσεις που θα μπορούσαν να ελέγξουν τα συμπτώματα των Διαταραχών Συμπεριφοράς που ενδεχομένως οδηγήσουν σε εγκληματικές ενέργειες, σε κατάχρηση ουσιών και άλλες επικίνδυνες προοπτικές τόσο για το ίδιο το άτομο, όσο και για το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο. 99

1. Διαταραχή Διαγωγής 1.1. Κλινική Εικόνα και Διαγνωστικά κριτήρια Σύμφωνα με το DSM-IV, η Διαταραχή Διαγωγής εντάσσεται στην κατηγορία Διαταραχών Ελλειμματικής Προσοχής και Διασπαστικής Συμπεριφοράς και αναφέρεται στο επίμονο τρόπο συμπεριφοράς που περιγράφεται σε 15 κριτήρια που ανήκουν σε 4 κατηγορίες (Κακούρος & Μανιαδάκη, σελ.136, 2006). Αυτές οι κατηγορίες αφορούν την επιθετικότητα στους ανθρώπους και στα ζώα, την καταστροφή της ιδιοκτησίας, την απάτη και την κλοπή και τέλος τις συχνές παραβιάσεις κανόνων (Κακούρος & Μανιαδάκη, 2006). 1.2. Πιθανά αίτια Διαταραχών Διαγωγής Τα πιθανά αίτια διαταραχών διαγωγής είναι πολυδιάστατα και αφορούν βιολογικούς, κοινωνικούς και οικογενειακούς παράγοντες. (Κακούρος & Μανιαδάκη, 2006, σελ. 140). Οι παράγοντες αυτοί αλληλεπιδρούν και ενισχύονται όταν ενυπάρχουν περισσότεροι παράγοντες κινδύνου. α. Οι βιολογικοί παράγοντες Σύγχρονες νευροβιολογικές μελέτες σε παιδιά με Διαταραχές Διαγωγής, δείχνουν ότι τα παιδιά με ΔΔ έχουν δυσκολία στο να κάνουν συσχετίσεις μεταξύ συμπεριφορών και αρνητικών και θετικών συνεπειών, καθώς αισθάνονται μειωμένη ευαισθησία στην τιμωρία και την ανταμοιβή (Matthys, Vanderschuren, Schutter &Lochman, 2012). Έτσι η προσπάθεια για επίλυση προβλημάτων είναι μειωμένη λόγω ελλείψεων στην αναστολή, την προσοχή, τη νοητική ευελιξία, και τη λήψη αποφάσεων. Κατά συνέπεια, τα παιδιά και οι έφηβοι με Διαταραχή Διαγωγής μπορεί να έχουν δυσκολία να μάθουν πώς να βελτιστοποιήσουν τη συμπεριφορά τους σε περιβάλλοντα που αλλάζουν (Matthys et al, 2012). β. Κοινωνικοί παράγοντες Η εκδήλωση παραπτωματικής συμπεριφοράς σχετίζεται άμεσα και με κοινωνικούς παράγοντες. Η μελέτη των Gilmour, Hill, Place & Skuse (2004) εστίασε στο ρόλο της κοινωνικής επικοινωνίας με τη Διαταραχή Διαγωγής και εντόπισε ότι τα άτομα με διαταραχές συμπεριφοράς είχαν προβλήματα χρήσης της γλώσσας καθώς και άλλα χαρακτηριστικά επικοινωνιακής συμπεριφοράς παρόμοιας φύσεως και βαθμού με εκείνες των παιδιών με αυτισμό, ανεξαρτήτως IQ. γ. Οικογενειακοί παράγοντες Σύμφωνα με νέες έρευνες και οι οικογενειακοί παράγοντες συντελούν στην εμφάνιση διαταραχών διαγωγής, αφού η ανεπαρκής γονική παρακολούθηση αναγνωρίζεται ευρέως ως παράγοντας κινδύνου 100

για την ανάπτυξη του παιδιού και του εφήβου (Razh & MacMahon, 2011) 1.3. Αναπτυξιακή πορεία Διαταραχής Διαγωγής Σημαντική για την εξέλιξη της μελέτης αυτής, είναι και η σύντομη αναφορά στην αναπτυξιακή πορεία των παιδιών με Διαταραχή Διαγωγής, καθώς και οι τύποι της Διαταραχής που εμφανίζονται στη σύγχρονη βιβλιογραφία. Οι Κακούρος & Μανιαδάκη (2006) αναφέρουν ότι σε πολλές περιπτώσεις ο έντονος αρνητισμός της προσχολικής ηλικίας ακολουθείται από ανάπτυξη επιθετικής συμπεριφοράς στην παιδική ηλικία και από αντικοινωνική συμπεριφορά και κατάχρηση ουσιών στην εφηβεία. Ωστόσο, η αναπτυξιακή πορεία του κάθε παιδιού διαφέρει και η έκβαση των διαταραχών εξαρτάται πάντα από τους παράγοντες κινδύνου που εκδηλώνονται κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης. Σε μια νέα θεωρητική παρέμβασή του ο MacDonald (2012) προτείνει μια θεωρία διαφορετικών τύπων Διαταραχής Διαγωγής σε 5 στάδια με βάση τις ατομικές διαφορές οι οποίες διαφοροποιούνται και ως προς το φύλο: α. Συμπεριφορική Προσέγγιση Συστήματος (BAS) όπου τα άτομα έχουν την αίσθηση ότι η επιθετικότητα οδηγεί στην ανταμοιβή και την κοινωνική κυριαρχία. β. Το Σύστημα Συγκόλλησης, τα χαμηλά επίπεδα του οποίου συνδέονται με τα ανάλγητα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας που σχετίζονται με συμπεριφορά που θυματοποιεί τους άλλους. γ. Η Αντιδραστικότητα, δηλαδή το σύστημα που επηρεάζει τη συναισθηματική ένταση και κυρίως την τάση για θυμό. δ. Σύστημα Το Προμετωπιαίου Ελέγχου, στο οποίο στηρίζεται η ικανότητα του ατόμου να ελέγχει τα υποφλοιώδη ερεθίσματα που σχετίζονται με τα συμπεριφοριστική προσέγγιση και το συναίσθημα. ε. Το Συμπεριφορικό Σύστημα Αναστολής που αφορά το φόβο και άλλες αντιδράσεις απέναντι στην προσωπική απειλή. Σύμφωνα με τον MacDonald (2012), o συνδυασμός αυτών των σταδίων είναι επικίνδυνος και εμφανίζεται σε άτομα που έχουν υψηλό δείκτη στο Σύστημα Συγκόλησης, χαμηλό προμετωπιαίο έλεγχο της εκτελεστικής εξουσίας, όπως και στα άτομα που είναι επιρρεπή σε συναισθηματικά φορτισμένη αντίδραση και προληπτική επίθεση που τείνει θυματοποιεί τους άλλους. 1.4. Συνοσηρότητα και Διαφοροποίηση «Η διαταραχή διαγωγής παρουσιάζει υψηλά ποσοστά συνοσηρότητας με άλλες διαταραχές όπως η ΔΕΠ-Υ, καθώς και άλλες συναισθηματικές διαταραχές, μαθησιακές δυσκολίες και σπανιότερα με 101

αγχώδεις διαταραχές» (Κακούρος & Μανιαδάκη, 2006, σελ. 146-147). Ο Αναγνωστόπουλος (2003) τονίζει, επίσης, ότι η εναντιωματική διαταραχή της νηπιακής ηλικίας πολλές φορές συνδέεται με διαταραχές διαγωγής της λανθάνουσας περιόδου. Επιπλέον, σημαντικό είναι το απετέλεσμα των ερευνών που καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι υπάρχει αυξημένος κίνδυνος εγκληματικότητας και βίαιης συμπεριφοράς σε ασθενείς με συναισθηματικές διαταραχές, ειδικότερα με κατάθλιψη, μονοπολική ή διπολική, ή και δυσθυμία. Σύμφωνα με τους Δουζένη, Φερεντίνο & Λυκούρα (2005): «παράγοντες κινδύνου για την εκδήλωση παραβατικότητας σε ασθενείς με κατάθλιψη αποτελούν η συννοσηρότητα με διαταραχές προσωπικότητας, κατάχρησης αλκοόλ και ουσιών και με τη διαταραχή διαγωγής κατά την παιδική και εφηβική ηλικία» (σελ. 535). Τέλος, άλλη μία προσέγγιση αποτελεί και η μελέτη των Viinamäki Marttunen, Fröjd, Ruuska & Kaltiala-Heino (2012) που αναφέρεται στη σχέση της διαταραχής διαγωγής και της υποκλινικής βουλιμίας σε έφηβα κορίτσια. Ωστόσο, τα αποτελέσματα των ερευνών έδειξαν ότι «ενώ η υποκλινική βουλιμία αποτελούσε παράγοντα κινδύνου για εκδήλωση διαταραχής διαγωγής, η διαταραχή διαγωγής δεν αποτέλεσε προγνωστικό παράγοντα εξέλιξης υποκλινικής βουλιμίας» (Viinamäki et al. 2012, σελ. 38). 2. Διαταραχή Διαγωγής και Αντικοινωνική Συμπεριφορά Σε αυτό το κεφάλαιο θα αναφερθούν οι σχέσεις της διαταραχής διαγωγής με την εκδήλωση αντικοινωνικής συμπεριφοράς στη μετέπειτα ζωή του ατόμου και τον αντίκτυπο στην κοινωνική ζωή και τις διαπροσωπικές σχέσεις του. Τέλος, θα γίνει σύντομη αναφορά στην αναγκαιότητα θεραπευτικής προσέγγισης και πρόληψης από τα πρώιμα στάδια εμφάνισης της διαταραχής. 2.1. Χαρακτηριστικά της Διαταραχής Διαγωγής και κίνδυνοι ψυχοπάθειας Οι Kahn, Frick, Youngstrom & Findling (2011) μελέτησαν τη σημασία της ανάλγητης απαθούς (callous unemotional (CU) ) συμπεριφοράς και τα χαρακτηριστικά της - όπως π.χ. η έλλειψη της ενσυναίσθησης και της ενοχής- για την κατανόηση της αντικοινωνικής και επιθετικής συμπεριφοράς- στη νεολαία. Σύμφωνα με τους Kahn et al. τα γνωρίσματα αυτά της διαταραχής διαγωγής αποτελούν ένα βασικό συστατικό της δομής της ψυχοπάθειας. Επίσης, αυτά τα χαρακτηριστικά στην παιδική και εφηβική ηλικία είναι προγνωστικά συμπτώματα της ψυχοπάθειας στην ενήλικη ζωή, ακόμα 102

και μετά από έλεγχο των διαταραχών διαγωγής της παιδικής ηλικίας και άλλων παραγόντων κινδύνου της παιδικής ηλικίας (Lynam, Caspi, Moffitt, Loeber & Loeber, 2007). 2.2. Η εξέλιξη της αντικοινωνικής συμπεριφοράς Σημαντικές είναι και οι σύγχρονες μελέτες που έχουν εστιάσει στην εξέλιξη της αντικοινωνικής συμπεριφοράς από τη βρεφική ηλικία μέχρι την εφηβεία. Σύμφωνα με τον Tremblay (2013) και το θεωρητικό πλαίσιο της συμπεριφοριστικής κυρίως προσέγγισης, τα παιδιά «μαθαίνουν» την αντικοινωνική συμπεριφορά από το περιβάλλον τους και αντικοινωνικά πρότυπα συμπεριφοράς που συναντούν, ακόμα και στα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης. Η αναπτυξιακή πορεία των ατόμων με αντικοινωνική συμπεριφορά ξεκινά από την πρώιμη παιδική ηλικία, αφού τα παιδιά αρχίζουν πλέον να αλληλεπιδρούν με το περιβάλλον τους και να ενστερνίζονται τις συμπεριφορές που αντιμετωπίζουν. Σε μια άλλη έρευνα, οι Clark, Vanykov & Cornelus (2002), συσχετίζουν την αντικοινωνική συμπεριφορά κατά την παιδική ηλικία (π.χ. επιθετικότητα απέναντι σε ανθρώπους και ζώα, καταστροφή περιουσίας, κλοπές και σοβαρές παραβιάσεις κανόνων) με τη διαταραχή διαγωγής ως παράγοντες εξέλιξης διαταραχής κατάχρησης αλκοόλ κατά την εφηβεία. Οι Clark et al. υποστηρίζουν ότι οι αντικοινωνικές συμπεριφορές κατά την παιδική ηλικία και η διαταραχή κατάχρησης αλκοόλ κατά την εφηβεία έχουν τις ίδιες γενετικές και περιβαλλοντικές επιδράσεις και υποστηρίζουν ότι: Η καλύτερη κατανόηση της σχέσης αυτής είναι απαραίτητη για την διεξαγωγή έρευνας των πιθανών αιτιών που προακλούν αυτές τις συμπεριφορές και για τη δημιουργία προγραμμάτων πρόληψης και θεραπείας των εφήβων που παρουσιάζουν τέτοια προβλήματα. Τα προγράμματα θεραπείας που θα εστιάζουν στους εφήβους με διαταραχή κατάχρησης αλκοόλ θα μπορούσαν να βελτιωθούν μέσα από έναν καλύτερο προγραμματισμό και αξιολόγηση των προγραμμάτων αντικοινωνικής συμπεριφοράς στα παιδιά (σελ. 109). Μέσα από αυτές και πλήθος άλλες έρευνες διαφαίνεται η αναγκαιότητα για πρόβλεψη των διαταραχών διαγωγής και αντικοινωνικής συμπεριφοράς κατά τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας, εφόσον υπάρχει άμεσος συσχετισμός των διαταραχών αυτών με διαταραχές που εκδηλώνονται κατά τη διάρκεια της εφηβείας και της ενήλικης ζωής του ατόμου. 103

2.3. Επιδράσεις των διαταραχών διαγωγής στην κοινωνική ζωή και τις διαπροσωπικές σχέσεις του ατόμου Οι διαταραχές διαγωγής, η αντικοινωνική συμπεριφορά και η κατάθλιψη έχουν σημαντικές επιδράσεις όχι μόνο στο ίδιο το άτομο, αλλά και στην οικογένειά του, στους φίλους, τη γειτονιά, τους συναδέλφους και τη κοινωνία γενικότερα (Ialongo, Poduska, Werthamer & Kellam, 2001). Μία τέτοια ένδειξη αποτελεί και η μελέτη των Gilmour, Hill, Place &Skuze (2004) που μιλούν για δυσκολίες των παιδιών με Διαταραχή Διαγωγής στην επικοινωνία σε επίπεδο παρόμοιο με τα παιδιά με αυτισμό. Οι Glimour et al. (2004) υποθέτουν ότι τα παιδιά που έχουν κατηγοριοποιηθεί ως παιδιά με διαταραχές διαγωγής συνήθως έχουν σοβαρά προβλήματα επικοινωνίας που έχει ως αποτέλεσμα την εντεινόμενη αντικοινωνική συμπεριφορά. Επιπροσθέτως, η διαταραχή διαγωγής είναι μία διαταραχή που επηρεάζει άμεσα και το σχολικό περιβάλλον του παιδιού με πολλούς τρόπους. Ο Frick (2004) υποστηρίζει ότι η συμπεριφορά των παιδιών με αυτή τη διαταραχή μπορεί να προκαλέσει ενοχλήσεις μέσα στην τάξη και να εμποδίσει έτσι τους άλλους μαθητές να παρακολουθήσουν το μάθημα. Ακόμα, τα παιδιά αυτά μπορεί να προκαλέσουν βανδαλισμούς και άλλες καταστροφές που δημιουργούν δύσκολες συνθήκες στο σχολικό περιβάλλον και τη μαθησιακή διδασκαλία. Έτσι, σύμφωνα με τον Frick (2004), θα πρέπει να αναπτυχθούν αποτελεσματικά προγράμματα και υπηρεσίες για να βοηθηθούν τα παιδιά που αντιμετωπίζουν Διαταραχές Διαγωγής, ώστε να εξομαλυνθούν και τα προβλήματα που δημιουργούνται στο σχολικό περιβάλλον. Σε αυτό το επίπεδο και οι Lier, Wanner & Crijnen (2005) υποστηρίζουν ότι οι αντικοινωνικές συμπεριφορές που παρουσιάζονται κατά τη διάρκεια της προσχολικής ηλικίας τείνουν να ενισχύονται με την αλληλεπίδραση με άλλα αντικοινωνικά παιδιά στο Δημοτικό σχολείο. Έτσι τα αντικοινωνικά παιδιά δημιουργούν «σπείρες» όπου απειλούν και παρενοχλούν άλλους μαθητές. Έτσι τα μη- αντικοινωνικά παιδιά θυματοποιούνται και αρχίζουν να μην εμπιστεύονται τα αντικοινωνικά παιδιά και να τα απορρίπτουν με τη σειρά τους από τις παρέες τους. Σχετικά με το θέμα αυτό της αντιμετώπισης των παιδιών με διαταραχές διαγωγής από τις παρέες τους, οι Kelly, Jorm & Rodgers (2005) μελέτησαν με ποιο τρόπο αντιδρούν οι έφηβοι φίλοι απέναντι στα παιδιά με διανοητικές ασθένειες ή διαταραχές συμπεριφοράς. Τα αποτελέσματα των ερευνών των Kelly et al. (2005) δείχνουν ότι πολλοί έφηβοι δεν παρέχουν βοήθεια στα παιδιά με διαταραχές συμπεριφοράς, πράγμα που δυσχεραίνει ακόμα περισσότερο την αποφόρτιση των ατόμων με Διαταραχή Διαγωγής, κατάθλιψη κ.ά.. 104

Άλλη μια επικίνδυνη εξέλιξη στη Διαταραχή Διαγωγής κατά την εφηβεία και τη νεανική ζωή είναι η κατάχρηση ουσιών και ναρκωτικών. Ο Roy (2008) ερευνά τη σχέση μεταξύ της ΔΕΠ-Υ, της Διαταραχής Διαγωγής και της κατάχρησης ουσιών. Στη μελέτη του παρουσιάζει την πιθανή αιτιολογία και το συσχετισμό της ΔΕΠ-Υ, της Διαταραχής Διαγωγής και της κατάχρησης ουσιών και υποστηρίζει ότι η Διαταραχή Διαγωγής είναι ο πιο «επικίνδυνος» παράγοντας που μπορεί να οδηγήσει στην κατάχρηση ουσιών. Ωστόσο υπάρχουν ενδείξεις ότι η συνύπαρξη της ΔΕΠ-Υ με τη Διαταραχή Διαγωγής ενισχύει τη μελλοντική ύπαρξη των διαταραχών κατάχρησης ουσιών. Τέλος, οι Babinski, Hartsough & Lambert (1999) έδειξαν ότι η ΔΕΠ- Υ και η πρώιμη Διαταραχή Διαγωγής μπορούν να αποτελούν ενδείξεις για αυξημένη πιθανότητα εγκληματικών ενεργειών. Επιπλέον, οι Babinski et al. (1999) υποθέτουν ότι τα αγόρια είναι 10 φορές πιο επιρρεπή σε εγκλήματα από τα κορίτσια, καθώς και ότι η συνύπαρξη της πρώιμης Διαταραχής Διαγωγής και η Υπερκινητικότητα είναι σημάδια που μπορούν να προβλέψουν την εγκληματική συμπεριφορά περισσότερο από την ύπαρξη μιας μόνο διαταραχής. 2.4. Θεραπευτικές προσεγγίσεις Πρόληψη Όπως προαναφέρθηκε η Διαταραχή Διαγωγής αποτελεί παράγοντα υψηλού κινδύνου για την εκδήλωση αντικοινωνικής συμπεριφοράς στην εφηβεία και την ενήλικη ζωή. Πολλές φορές οι συμπεριφορές αυτές οδηγούν το άτομο στην κατάχρηση ουσιών και την εγκληματικότητα, για αυτό το λόγο η θεραπευτική παρέμβαση κατά τα πρώιμα στάδια της εμφάνισης της διαταραχής αποτελεί επιτακτική ανάγκη. Ωστόσο, λόγω της φύσης των Διαταραχών Συμπεριφοράς, η θεραπευτική αντιμετώπιση δεν αποτελεί πλήρη αποκατάσταση, αλλά συνιστά κυρίως τον έλεγχο των συμπτωμάτων (Κακούρος & Μανιαδάκη, 2006). Οι Tcheremissine & Lieving (2006) αναφέρουν ότι διεπιστημονική προσέγγιση για τη θεραπεία της διαταραχής συμπεριφοράς μπορεί να περιλαμβάνει την συμπεριφορική εκπαίδευση γονέων, τις διαπροσωπικές δεξιότητες κατάρτισης, την οικογενειακή θεραπεία και τη χρήση των ψυχοτρόπων παραγόντων που απευθύνονται σε ένα συγκεκριμένο σύμπλεγμα συμπτωμάτων. Τέλος, στην έρευνά τους οι Tcheremissine et al. (2006) δείχνουν ότι τα αντιψυχωσικά, τα αντικαταθλιπτικά, τα σταθεροποιητικά της διάθεσης, τα αντιεπιληπτικά φάρμακα και τα διεγερτικά φάρμακα μπορούν να συνεισφέρουν στις αποτελεσματικές θεραπευτικές επιλογές για τα άτομα με διαταραχή συμπεριφοράς η οποία όμως συνυπάρχει με άλλες ψυχιατρικές παθήσεις. 105

Επίλογος Μέσα από αυτή τη βιβλιογραφική ανασκόπηση έγινε προσπάθεια να προβληθούν οι σύγχρονες έρευνες που αφορούν τη Διαταραχή Διαγωγής και την εξέλιξη των συμπτωμάτων της σε Αντικοινωνική Συμπεριφορά προσωπικότητας. Ωστόσο, λόγω του πολυπαραγοντικού και πολυδιάστατου χαρακτήρα της συγκεκριμένης διαταραχής χρειάζεται μια πολύπλευρη αντιμετώπιση και θεραπευτική προσέγγιση, ώστε να προλαμβάνονται όσο το δυνατόν- οι επικίνδυνες διαστάσεις των χαρακτηριστικών συμπτωμάτων τόσο για το ίδιο το άτομο, όσο και συνολικά για το ευρύτερο περιβάλλον του και την κοινωνία εν γένει. Αναφορές Αναγνωστόπουλος, Δ.Κ. & Λαζαράτου, Ε. (2005). Η έννοια της συννοσηρότητας στην Παιδοψυχιατρική. Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής, 20, (5), σελ. 463-465. Babinski, L.M., Hartsough, C.S. & Lambert, N.M (1999). Childhood Conduct Problems, Hyperactivity-impulsivity, and Inattention as Predictors of Adult Criminal Activity. Child Psychology Psychiatry, Vol. 40, (3), pp. 347-355. Clark, D.B., Vanyukov, M., (2002). Childhood antisocial behavior and Adolescent Alcohol Use Disorders. Alcohol Research and Health, 26, (2), pp 109 115. Δουζένης, Α., Φερεντίνος,Π. & Λύκουρας, Ε. (2005). Κατάθλιψη και παραβατικότητα.αρχεία ελληνικής ιατρικής, 22, (6), σελ. 535 543. Frick, P. (2004). Developmental Pathways to Conduct: Implications for Serving Youth who Show Severe Aggressive and Antisocial Behavior. Psychology in the Schools, 41, (8), pp 823-834. Gilmour,J., Hill, B., Place,M,. & Skuse, D.H. (2004). Social communication deficits in conduct disorder: a clinical and community survey. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 45 (5), pp 967 978. Jensen, S. R., McMahon, R.J. (2011). The Relationship Between Parental Knowledge and Monitoring and Child and Adolescent Conduct Problems: A 10-Year Update. Clinical Child & Family Psychology Review, 14, pages 377 398. Ialongo, N. Poduska, J. Warhamer, L & Kellam ( 2001). The Distal Impact of Two First-Grade Preventive Interventions on Conduct Problems and Disorder in Early Adolescence. Journal of Emotion and Behavioral Disorders, 9, (3), pp 146 160. 106

Kahn,R. Ε., Frick1, P.J., Youngstrom, E., Findling, R.,& Youngstrom, J.K. (2012). The effects of including a callous unemotional specifier for the diagnosis of conduct disorder. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 53, (3), pp 271 282. Κακούρος, Ε.& Μανιαδάκη, Κ. (2006). Ψυχοπαθολογία παιδιών και εφήβων- Αναπτυξιακή προσέγγιση. Αθήνα: Τυπωθήτω. Kelly, C., M., Anthony F. Jorm, A. & Rodgers, B. (2005). Adolescents responses to peers with depression or conduct disorder. First Aid Responses for Adolescenses. Australian and New Zealand Journal of Psychiatry, 4, pp 63 66. Kendler, K. S., Agge H. S. & J. Patrick, C.J. (2013). Familial Influences on Conduct Disorder Reflect 2 Genetic Factors and 1 Shared Environmental Factor. Jama Psychiatry, 70 (1) p.p. 78-86. Lier, A.C., Ende, J., Koot, H.M. & Verhulst, F. (2007). Which better predicts conduct problems? The relationship of trajectories of conduct problems with ODD and ADHD symptoms from childhood into adolescence. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 48, (6), pp 601 608. Lynam, D.R., Caspi, A., Moffitt, T.E., Loeber, R., & Stouthamer-Loeber, M. (2007). Longitudinal evidence that psychopathy scores in early adolescence predict adult psychopathy. Journal of Abnormal Psychology, 155 165. MacDonald, K. (2012). Cutting Nature at its Joints: Toward an evolutionarily informed theory of natural types of conduct disorder. Journal of Social, Evolutionary, and Cultural Psychology, 6, (3), 260-291. Matthys, W., Vanderschuren, L., Schutter, D. & Lochman, J. (2012). Impaired Neurocognitive Functions Affect Social Learning Processes in Oppositional Defiant Disorder and Conduct Disorder: Implications for Interventions. Clinical Child & Family Psychology Review, 15 (3), pp. 234-246. Lobbestael, Ι, Maaike Cima, Μ. & Arntz, Α. (2013). The Relationship Between Adult Reactive and Proactive Aggression, Hostile Interpretation Bias, and Antisocial Personality Disorder. Journal of Personality Disorders, 27, Special Issue: The Social-Cognitive Basis of Personality Disorders, pp. 53-66. Razh S. & McMahon, R. (2011). The Relationship Between Parental Knowledge and Monitoring and Child and Adolescent Conduct Problems: A 10-Year Update. Clinical Children and Family Psychology Review, 14, pp 377 398. Roy, A. (2008). The relationships between attention-deficit/ hyperactive disorder (ADHD), conduct disorder (CD) and problematic drug use 107

(PDU). Drugs: education, prevention and policy, 15, (1), pp. 55 75. Tcheremissine, Ο. & Lieving. Μ. (2006). Pharmacological Aspects of the Treatment of Conduct Disorder in Children and Adolescents. CNS Drugs, 20, (7), pp. 549-565. Tremblay, R.E. (2013). Development of Antisocial Behavior During Childhood. Handbook of life - course criminology: Emerging Trends and Directions for Future Research, pp 3-15. Viinamäki, A., Marttunen M., Fröjd, S., Ruuska, J. & Kaltiala-Heino, R. (2013). Subclinical Bulimia Predicts Conduct Disorder in Middle Adolescent Girls. European Eating Disorders, 21, p.p. 38 44. 108