Θέµατα & Ασκήσεις από: www.arnos.gr 2η ΓΡΑΠΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΠΟ 22 ΘΕΜΑ: Οι βασικοί σταθµοί του νεώτερου Εµπειρισµού από τον Locke µέχρι και τον Hume. ΣΧΕ ΙΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Α. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σύµφωνα µε τη θεωρία του εµπειρισµού η γνώση πηγάζει από την εµπειρία και όχι από την ανθρώπινη νόηση όπως υποστηρίζουν οι ορθολογιστές στοχαστές. Η γνώση της πραγµατικότητας διαµορφώνεται µέσω των ιδεών που αποτελούν δηµιούργηµα των αισθήσεων και της εµπειρίας. Είµαστε σε θέση να γνωρίσουµε αυτά που µπορούµε να αντιληφθούµε από τις αισθήσεις µας. Έµφυτες έννοιες δεν υπάρχουν στην ανθρώπινη σκέψη αλλά η εµπειρία και οι αισθήσεις αποτελούν τη µόνη αξιόπιστη πηγή γνώσης. Η λειτουργία της νόησης περιορίζεται στη σύνδεση των ιδεών που προέρχονται από την εµπειρία. Με βάση αυτή τη βασική θέση του Εµπειρισµού οι σηµαντικότεροι εκπρόσωποι του στους νεώτερους χρόνους, όπως είναι ο Locke, o Berkeley και o Hume αναπτύσσουν τις θέσεις τους. Αντικείµενο της µελέτης αποτελεί η παρουσίαση των κυριότερων απόψεων αυτών των στοχαστών µέσα από την οποία θα γίνει κατανοητή η πορεία που πήρε ο νεώτερος Εµπειρισµός που µέσα από τις παρεκκλίσεις από τις αρχικές θέσεις του, οδηγήθηκε σε «ακραίες» προσεγγίσεις. Β. ΚΥΡΙΟ ΘΕΜΑ 1. Ο DESCARTES ΘΕΜΕΛΙΩΤΗΣ ΤΟΥ ΟΡΘΟΛΟΓΙΣΜΟΥ Ο ορθολογισµός έχει βασικό κριτήριο γνώσης την ανθρώπινη νόηση και όχι την εµπειρία. Η νόηση µε τις έµφυτες και τους λογικούς νόµους αποτελεί αξιόπιστη πηγή γνώσης. Ο Descartes ξεκινά το φιλοσοφικό στοχασµό του από την αµφιβολία των πάντων. Ο άνθρωπος είναι δυνατόν να αµφιβάλει για όλα εκτός από το γεγονός ότι αµφιβάλλει ότι δηλαδή υπάρχει Εποµένως φτάνει στη διαπίστωση «Σκέφτοµαι άρα υπάρχω» (cogito, ergo sum) που αποτελεί τη βάση των φιλοσοφικών του απόψεων. Το «σκέφτοµαι» για το φιλόσοφο έχει διάφορες σηµασίες όπως αµφιβολία, αντίληψη, σύλληψη, βεβαίωση. 1 Ο Descartes διακρίνει την πραγµατικότητα σε τρία τµήµατα : οι άνθρωποι, ο εξωτερικός κόσµος και ο θεός. Αφού ο άνθρωπος µπορεί να σκεφτεί την ιδέα του θεού που είναι το τέλειο ον η ιδέα αυτή προέρχεται από τον ίδιο µόνο το θεό. Άρα υπάρχει ο θεός. 2 Την εικόνα του εξωτερικού κόσµου µας τη δίνει ο θεός που επειδή είναι το τέλειο ον και καλός δεν υπήρχε ποτέ περίπτωση να µας εξαπατήσει. Ο άνθρωπος αποτελείται από το σώµα και την ψυχή που είναι ανεξάρτητα µεταξύ τους. Το σώµα αποτελεί τον κόσµο της ύλης και χαρακτηρίζεται από την ιδιότητα της έκτασης ενώ η ψυχή αποτελεί τον κόσµο της διανοίας και χαρακτηρίζεται από τη συνείδηση. Η σύνδεση των δύο µερών γίνεται µε ένα κωνοειδή αδένα που βρίσκεται στο µέσο της υπόστασης του εγκεφάλου 3. 1 Μπέρτραντ Ράσσελ, Ιστορία της υτικήςφιλοσοφίας Β Εκδόσεις Αρσενίδη σελ 262ι 2 John Cottingham,Φιλοσοφία της Επιστήµης Οι Ορθολογιστές.Πολύτροπον 2003 σελ 129 3 Στο ίδιο σελ196
2. Η γνωσιολογική θεωρία του Locke O Locke σε αντίθεση µε τον Descartes απορρίπτει τη θεωρία ότι ο νους περιέχει έµφυτες ιδέες. Τονίζει ότι ο νους όταν γεννιέται ο άνθρωπος είναι «άγραφο χαρτί» (tabula rasa).κατά τη διάρκεια της ζωής του από τις εµπειρίες η ψυχή του γεµίζει µε ιδέες που δεν ταυτίζονται µε τη γνώση αλλά αποτελούν τα υλικά µε τα οποία διαµορφώνεται η γνώση. 4 Η εµπειρία και οι αισθήσεις κατέχουν σηµαντική θέση στη φιλοσοφική θεωρία του Locke αφού από αυτές παράγονται οι ιδέες. Αφού οι ιδέες προέρχονται από τις αισθήσεις µας και την προσωπική µας εµπειρία όλα τα πράγµατα υπάρχουν σε σχέση µε αυτές τις αισθήσεις και δεν υπάρχει πραγµατικότητα ανεξάρτητη από αυτές. Με την υιοθέτηση της άποψης ότι οι ιδέες διαµορφώνονται µόνο από την εµπειρία και δεν είναι έµφυτες ο φιλόσοφος ευθυγραµµίζεται αρχικά µε τις βασικές αρχές του εµπειρισµού. Σύµφωνα µε το Locke οι ιδέες διακρίνονται σε απλές και σύνθετες. Οι απλές είναι αυτές που δεν µπορούν να αναλυθούν σε άλλες και οι σύνθετες είναι αυτές που είτε τα µέρη της έχουν κατασκευαστεί από την εµπειρία αλλά οι ίδιες δεν πηγάζουν από αυτήν είτε είναι δυνατόν να έχουν δηµιουργηθεί απευθείας από την εµπειρία. 5 Οι ιδέες απλές και σύνθετες βρίσκονται µέσα µας µας συνδέουν και µας φέρνουν σε επαφή µε τον εξωτερικό κόσµο. Μέσω των ιδεών ο άνθρωπος οδηγείται στη γνώση. Όµως ο φιλόσοφος εκτός από τη γνώση που στηρίζεται στην παρατήρηση και το πείραµα (γνώµη) κάνει λόγο και για γνώση που έχει παρόµοιο περιεχόµενο µε την a priori γνώση 6 και αποκτάται µε τη λογική σύνδεση και τη νοηµατική σχέση των ιδεών. Η παραδοχή µιας τέτοιας γνώσης δίνει την εντύπωση ότι ο φιλόσοφος ακολουθεί διαφορετική πορεία από τις βασικές αρχές του εµπειρισµού. Οι ιδέες οι οποίες βρίσκονται µέσα στο νου του ανθρώπου περιέχουν τις ιδιότητες των αισθητών πραγµάτων που ονοµάζονται ποιότητες. ιακρίνονται στις πρωτεύουσες (µέγεθος, µορφή, αριθµός,θέση, κίνηση)που δηλώνουν τα βασικά χαρακτηριστικά των σωµάτων και χωρίς αυτές δεν µπορούν αυτά να υπάρξουν και οι δευτερεύουσες (χρώµατα, γεύσεις) που δεν είναι αναγκαίες για την ύπαρξη των σωµάτων 7.Αυτές όµως οι ιδιότητες δεν ταυτίζονται µε την πραγµατική ουσία του πράγµατος,την υπόσταση του( όπως αυτή δηλώνεται µε την έκταση και το σχήµα του). 8 Αφού λοιπόν αυτή η υπόσταση δεν ταυτίζεται µε τις ιδέες µας που σύµφωνα µε τη θεωρία του Εµπειρισµού αποτελεί την µοναδική αξιόπιστη πηγή γνώσης αλλά υπάρχει έξω από αυτές κατανοούµε ότι ο φιλόσοφος οδηγείται σε αντίφαση και ξεφεύγει από τις βασικές αρχές της εµπειρικής θεωρίας. Ο Locke διαφωνεί µε τον Descartes στην απόδοση ιδιοτήτων στο νου εκτός από το σκέπτεσθαι. εν είναι δυνατόν ο άνθρωπος να σκέφτεται πάντα. Ο Θεός ως τέλειο ον ίσως έχει δηµιουργήσει την νόηση που πιθανόν η υπόσταση της να µην είναι υλική 9. Αυτή η παραδοχή του θεού ως τέλειου,αιώνιου όντος, τον αποµάκρυνε από τον εµπειρισµό είναι υλική. 10 Αυτή η παραδοχή του θεού ως τέλειου αιώνιου όντος τον αποµάκρυνε από τον εµπειρισµό. 4 R.S Woolhouse Φιλοσοφία της Επιστήµης Οι Εµπειριστές.Εκδόσεις Στάχυ Αθήνα 2000 σελ 125 5 Στο ίδιο σελ 129 6 Στο ίδιο σελ 132 7 Στο ίδιο σελ 140 8 Στο ίδιο σελ 147 9 Στο ίδιο σελ 158-159 10 Στο ίδιο σελ122
3. Ο φιλοσοφικός στοχασµός του Berkeley Ο Berkeley υποστήριξε ότι δεν υπάρχει κόσµος εξωτερικός καθεαυτός. Υπάρχει µόνο αυτό που µπορούµε να αντιληφθούµε και να συλλάβουµε µε τις αισθήσεις µας.ουσιαστικά πραγµατικό είναι αυτό που ορίζεται ως αντικείµενο της αντίληψης µας. Έχουµε τη δυνατότητα να κατανοήσουµε τα φαινόµενα των πραγµάτων και όχι τα καθεαυτά πράγµατα. εν συµµερίζεται τις απόψεις του Locke για τον υλισµό και αρνείται ότι υπάρχουν υλικές υποστάσεις και ποιότητες. 11 εν είναι δυνατόν τα υλικά αντικείµενα να καθορίζουν τις ιδιότητες του νου και από αυτά να δηµιουργούνται οι ιδέες. Αυτά που ονοµάζουµε υλικά αντικείµενα δεν είναι τίποτα άλλο παρά ένα σύνολο ιδεών. εν ισχύει τίποτα άλλο εκτός από αυτό που προέρχεται από την εµπειρία. Αφού θεωρεί πραγµατικό αυτό που αντιλαµβανόµαστε αποδέχεται την ύπαρξη των αισθηµάτων χωρίς όµως να αναγνωρίζει την αντικειµενική πραγµατικότητα από την οποία δηµιουργούνται αυτά τα αισθήµατα. Για το φιλόσοφο αυτά που βλέπουµε είναι διαφορετικά από αυτά που αγγίζουµε 12.Αυτά που βλέπουµε είναι οι ιδέες του νου. Γιατί οι ιδέες δεν είναι δυνατόν να είναι ελεύθερες και να αιωρούνται αλλά βρίσκονται στο νου, στη ψυχή µας.η ψυχή είναι µια νοητική υπόσταση 13 στην οποία βρίσκουν καταφύγιο οι ιδέες. Οι ιδέες αυτές δεν είναι σταθερές,είναι δυνατόν κάποια στιγµή να αλλάξουν και να αντικατασταθούν από άλλες ιδέες. Όµως αυτή η νοητική υπόσταση παραµένει σταθερή και υπάρχει πριν έρθουν οι ιδέες. Η παραδοχή του αυτή τον οδήγησε σε παρέκκλιση από τις βασικές αρχές του εµπειρισµού ανάλογη µε αυτήν του Locke. Στο φιλοσοφικό στοχασµό του Berkeley σηµαντικός είναι ο ρόλος του θεού. Ο θεός δηµιουργεί τις παραστάσεις στη ψυχή του ανθρώπου οι οποίες ουσιαστικά αποτελούν τον πραγµατικό κόσµο. Οτιδήποτε άλλο αποτελεί ψευδαίσθηση αφού δε συνδέεται µε το νου. 14 Ο θεός συντελεί στο να είναι αντιληπτά τα πράγµατα και καθορίζει τις σχέσεις των αντικειµένων. 4. Ο ακραίος σκεπτικισµός του Hume Σύµφωνα µε το Hume δεν υπάρχουν γνώσεις που πηγάζουν από τη νόηση αλλά µόνο γνώσεις από την εµπειρία και την παρατήρηση. εν υπάρχει η ψυχή ως άυλη υπόσταση παρά µόνο ως σύνολο των εµπειριών. εν είναι ουσία αλλά ένα σύνολο παραστάσεων και συναισθηµάτων που συνεχώς µεταβάλλονται Μόνο οι εµπειρίες έχουν σηµασία για το φιλόσοφο,χωρίς αυτές δεν υπάρχουµε. Αµφισβήτησε την υλική και πνευµατική υπόσταση. Οι αντιλήψεις είναι αισθήσεις, πεποιθήσεις,αισθήµατα και διακρίνονται στις εντυπώσεις και στις ιδέες Οι εντυπώσεις είναι αισθήσεις,πάθη, συναισθήµατα και οι ιδέες είναι εικόνες αυτών στη σκέψη,µνήµη 15. Κάθε εντύπωση έχει την ιδέα και το αντίστροφο. εν υπάρχει εξωτερική πραγµατικότητα και δεν µπορούµε να µιλήσουµε για εξωτερικό κόσµο. Η επιστήµη που βασίζεται στην εµπειρία και την παρατήρηση δεν είναι δυνατόν να οδηγήσει στη βέβαιη γνώση. Από τις επιστήµες πιο αξιόπιστες είναι η αριθµητική και η άλγεβρα γιατί το αντικείµενο τους εξαρτάται από τις αισθήσεις 16 µας. Οι επιστήµες που στηρίζονται στην αρχή της αιτιότητας δεν παρέχουν αξιόπιστες γνώσεις γιατί δεν µπορούµε να αποδείξουµε ότι η αρχή αυτή υπάρχει.ο άνθρωπος πολλές φορές συνδέει µε αιτιώδη σχέση γεγονότα που τυχαία εµφανίζονται µαζί. Η 11 Στο ίδιο σελ 176 12 Στο ίδιο σελ 181 13 Στο ίδιο σελ 202 14 Στο ίδιο 201 15 Στο ίδιο σελ 212 16 Μπ Ράσσελ οπ.π σελ 403
χρονική διαδοχή των γεγονότων δεν σηµαίνει ότι εµπεριέχει και αιτιώδη σχέση γιατί κανείς δεν είναι βέβαιος ότι φαινόµενα που παρατηρούνται σήµερα θα συνεχίσουν να παρατηρούνται και στο µέλλον. 17 Οι φυσικοί νόµοι δεν έχουν αιώνια ισχύ αλλά είναι δυνατόν στο µέλλον να πάψουν να ισχύουν. Εποµένως η αµφισβήτηση της εγκυρότητας της γνώσης που µας προσφέρει η επιστήµη και οι φυσικοί νόµοι οδήγησαν τον Hume στον ακραίο σκεπτικισµό. Καταλήγει στο συµπέρασµα ότι για όλα θα πρέπει να αµφιβάλλουµε. Όχι µόνο η εξωτερική πραγµατικότητα µπορεί να µας οδηγήσει σε απατηλά συµπεράσµατα αλλά και οι εντυπώσεις, οι παραστάσεις είναι δυνατόν να εξαπατήσουν τον άνθρωπο. Η νόηση µπορεί να οδηγήσει στην ιδέα του θεού που είναι µια προέκταση αυτού που προσφέρει η εµπειρία χωρίς όµως να είµαστε βέβαιοι για την ύπαρξη του. 5. Η φιλοσοφία του Kant ως απάντηση στον ακραίο σκεπτικισµό και στον ακραίο ορθολογισµό Η φιλοσοφία του Kant συνδυάζει τον εµπειρισµό και τον ορθολογισµό. 18 Το κάθε πράγµα που γνωρίζουµε το γνωρίζουµε όπως αυτό φαίνεται στις αισθήσεις µας σαν φαινόµενο( επίδραση εµπειρισµού). Υπάρχει όµως και το πράγµα καθεαυτό που έχει αντικειµενική αξία και υπάρχει πέρα από τις αισθήσεις µας(επίδραση ορθολογισµού)για να οδηγηθεί ο άνθρωπος στη γνώση πρέπει να στηριχθεί στα δεδοµένα των αισθήσεων του.επειδή όµως οι πληροφορίες που παίρνουµε από την εµπειρία δεν έχουν τάξη και συνοχή υπάρχουν µέσα µας προεµπειρικές έννοιες χώρου, χρόνου και οι κατηγορίες που προϋπάρχουν της εµπειρίας και οργανώνουν, ταξινοµούν το υλικό που παίρνουµε µε τη βοήθεια των αισθήσεων. Για να οδηγηθεί κάποιος στην αληθινή γνώση δεν είναι δυνατόν να µην βασιστεί στην εµπερία. Παράλληλα αν δε δεχτεί την ύπαρξη της αντικειµενικής πραγµατικότητας πέρα από τις αισθήσεις η γνώση του δεν έχει καµιά αξία. 17 R S Woolhouse οπ.π σελ219 18 Θ Πελεγρίνης, Οι πέντε εποχές της φιλοσοφίας Ελληνικά γράµµατα σελ 293
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1 Cottingham John. Φιλοσοφία της Επιστήµης Α Οι ορθολογιστές.θεωρία Ιδέες Πολύτροπον 2003 2 Πελεγρίνης Θεοδόσιος. Οι πέντε εποχές της φιλοσοφίας. Ελληνικά Γράµµατα 3 Ράσσελ Μπ. Ιστορία της υτικής Φιλοσοφίας Β. Εκδόσεις Αρσενίδη 4 Woolhouse R S Φιλοσοφία της Επιστήµης Β Οι Εµπειριστές. Εκδόσεις Στάχυ Αθήνα 2004