CENTRE FOR EUROPEAN CONSTITUTIONAL LAW THEMISTOKLES AND DIMITRIS TSATSOS FOUNDATION Victims Protection eu Protecting Victims Rights in the EU: The theory and practice of diversity of treatment during the criminal trial Η ΟΔΗΓΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΩΝ ΘΥΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΠΟΙΝΙΚΗ ΔΙΚΗ Η προστασία των θυμάτων πριν, κατά την διάρκεια και μετά την ποινική δίκη αποτελεί προτεραιότητα στην ατζέντα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Η Απόφαση Πλαίσιο 2001/220/JHA του Συμβουλίου σχετικά με το καθεστώς των θυμάτων κατά την ποινική διαδικασία θέσπισε ελάχιστα πρότυπα αναφορικά με τα δικαιώματα και τις ανάγκες των θυμάτων κατά τη διάρκεια της ποινικής διαδικασίας εντός της ΕΕ. Οι εκθέσεις εφαρμογής της Απόφασης-Πλαίσιο(του 2004 και 2009) κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι η νομοθεσία της ΕΕ δεν αποδείχθηκε αποτελεσματική για τη διασφάλιση επαρκούς προστασίας των θυμάτων. Η Οδηγία 2012/23/EU της 25ης Οκτωβρίου 2012 (Οδηγία για την προστασία των θυμάτων), θεσπίζοντας ελάχιστες προδιαγραφές για τα δικαιώματα, την υποστήριξη και την προστασία θυμάτων εγκληματικών πράξεων και αντικαθιστώντας την Απόφαση Πλαίσιο του Συμβουλίου, προάγει την προστασία αυτή όχι μόνο μέσα από την αυξημένη τυπική ισχύ της Οδηγίας, αλλά πρωτίστως κεφαλαιοποιώντας τα αποτελέσματα της Απόφασης- Πλαίσιο και εισάγοντας νέα δικαιώματα. Η Οδηγία υιοθετήθηκε το Νοέμβριο του 2012, αντικατέστησε την Απόφαση-Πλαίσιο και αποτελεί το νέο πλαίσιο που ρυθμίζει την αναγνώριση, τη μεταχείριση, την προστασία, την υποστήριξη των θυμάτων και την πρόσβασή τους στην δικαιοσύνη. Η προθεσμία για τη μεταφορά της Οδηγίας στο εθνικό δίκαιο των κρατών μελών λήγει την 16η Νοεμβρίου 2015. Η Οδηγία αναγνωρίζει την ανάγκη των θυμάτων για εξατομικευμένη προστασία και θεσπίζει: 1. Μέτρα για τη μεταχείριση με σεβασμό και την αναγνώριση των θυμάτων, 2. Μέτρα προστασίας από τον εκφοβισμό, τα αντίποινα και την περαιτέρω βλάβη από τον κατηγο ρούμενο ή ύποπτο και από βλάβη κατά τη διάρκεια των ερευνών και της δικαστικής διαδικασίας, 3. Μέτρα υποστήριξης που αποσκοπούν στην παροχή άμεσης βοήθειας μετά την εγκληματική ενέργεια, υλική, ψυχολογική και πρακτική βοήθεια κατά την διάρκεια της δικαστικής διαδικασίας για την υποστήριξη των θυμάτων στην κατανόηση των δικαιωμάτων τους, τη συμμετοχή στη διαδικασία και τη μείωση του άγχους και της πίεσης, 4. Μέτρα για την πρόσβαση των θυμάτων στην δικαιοσύνη και 5. Μέτρα αποζημίωσης και αποκατάστασης, μέσω οικονομικής αποζημίωσης που καταβάλλεται από το κράτος ή από το δράστη.
Το έργο Το έργο με τίτλο «Προστασία των δικαιωμάτων των θυμάτων στην ΕΕ: θεωρία και πράξη της διαφοροποιημένης αντιμετώπισής τους στην ποινική δίκη» (JUST/2011/JPEN/AG2919), υλοποιήθηκε από το Κέντρο Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Δικαίου Ίδρυμα Θεμιστοκλή και Δημήτρη Τσάτσου (www.cecl.gr) σε συνεργασία με το Institute for Advanced Legal Studies του Πανεπιστημίου του Λονδίνου (www.ials.sas.ac.uk). Το έργο μελέτησε συγκριτικά το ισχύον θεσμικό πλαίσιο στα κράτη μέλη ως προς τα ζητήματα που ρυθμίζονται στην Οδηγία, με στόχο να εντοπιστούν εκ των προτέρων ενδεχόμενες προκλήσεις στην εφαρμογή και στην αποτελεσματικότητα της Οδηγίας. Ειδικότερα, στόχος του έργου ήταν: 1. Να δημιουργήσει ένα ευρετήριο νομοθετικών μέτρων, θεσμών και πρακτικών που θα διευρύνουν τη γνωστική βάση για την εφαρμογή της Οδηγίας 2. να δημιουργήσει ευρετήριο μέτρων υποστήριξης των θυμάτων, αναγνώρισης ευάλωτων κατηγοριών θυμάτων και βελτίωσης της προστασίας τους κατά τη διάρκεια της ποινικής δίκης 3. να αξιολογήσει εκ των προτέρων την ανταπόκριση των διατάξεων της Οδηγίας στα προβλήματα που καταγράφονται στα κράτη μέλη 4. να εντοπίσει ενδεχόμενες προκλήσεις στην εφαρμογή και στην αποτελεσματικότητα της Οδηγίας. Τα παραδοτέα του έργου περιλαμβάνουν συγκριτική μελέτη και προτάσεις πολιτικής για την αποτελεσματική εφαρμογή της Οδηγίας, τόσο από τη σκοπιά της Ευρωπαϊκής Επιτροπής όσο και των κρατών μελών. Μεθοδολογία Το έργο υλοποιήθηκε από ομάδα εθνικών εμπειρογνωμόνων από τα 27 Κράτη Μέλη της ΕΕ και συντονιστική ομάδα αποτελούμενη από πέντε εμπειρογνώμονες. Η μελέτη περιελάμβανε δύο διακριτά επίπεδα συλλογής και ανάλυσης δεδομένων: α) συλλογή και ανάλυση δεδομένων σε εθνικό επίπεδο (εθνικές εκθέσεις) και β) συγκριτική ανάλυση με βάση τις εθνικές εκθέσεις. Οι Εθνικές Εκθέσεις βασίστηκαν στην ανάλυση πολιτικών, νομοθεσίας και δευτερογενών πηγών μέσα από έρευνα γραφείου και στη συλλογή ποιοτικών δεδομένων μέσα από μικρό αριθμό συνεντεύξεων με εκπροσώπους από αστυνομικές, εισαγγελικές και άλλες αρχές καθώς και δικηγόρους, ΜΚΟ και άλλους φορείς που ασχολούνται με τα θύματα. Η συγκριτική μελέτη αποσκοπούσε να αναδείξει τις τάσεις που καταγράφονται στα νομοθετικά μέτρα για την προστασία των θυμάτων στα Κράτη Μέλη της ΕΕ σε σχέση με τις διατάξεις της Οδηγίας, να αξιολογήσει εκ των προτέρων την αποτελεσματικότητά τους και να διατυπώσει συγκεκριμένες προτάσεις πολιτικής για την βελτίωση της εφαρμογής και της αποτελεσματικότητας της Οδηγίας.
Βασικά ευρήματα Τα βασικά ευρήματα της συγκριτικής ανάλυσης ήταν τα ακόλουθα: Θύμα: ένας νέος δρων/παράγων στο σύστημα ποινικής δικαιοσύνης Η Οδηγία εισάγει ριζοσπαστικές αλλαγές στη φιλοσοφία και στη λειτουργία των συστημάτων ποινικής δικαιοσύνης. Σε αρκετές Ευρωπαϊκές χώρες, η ποινική δικαιοσύνη είναι δομημένη γύρω από τον κατηγορούμενο και τα δικαιώματά του. Υπο το φως της Οδηγίας, τα συστήματα αυτά καλούνται πλέον να γίνουν «πολυκεντρικά» και να υποδεχθούν ένα νέο υποκείμενο, με διακριτές ανάγκες και, στις περισσότερες περιπτώσεις, λιγότερο ξεκάθαρο ρόλο. Σημαντική πρόκληση για τα κράτη μέλη, με σημαντική επίπτωση στη συνολική αποτελεσματικότητα της Οδηγίας, αποτελεί η σαφής οριοθέτηση του ρόλου των θυμάτων σε κάθε φάση της ποινικής διαδικασίας. Ποιος είναι θύμα; Η απάντηση στο βασικό ερώτημα «ποιος είναι θύμα;» δεν είναι σαφής. Περιπλοκές απορρέουν από το γεγονός ότι ο όρος «θύμα» χρησιμοποιείται ως γενικός όρος στην Οδηγία ενώ σε πολλές εθνικές έννομες τάξεις χρησιμοποιείται με διαφορετικό σημασιολογικό περιεχόμενο. Επιπλέον, η εθνική νομοθεσία χρησιμοποιεί και άλλους όρους που συχνά αλληλεπικαλύπτονται με τον όρο θύμα, οδηγώντας σε δυσκολίες, καθώς η συσχέτιση μεταξύ των διαφορετικών όρων δεν είναι πάντα προφανής ή σαφής. Η σαφής εννοιολόγηση του θύματος στις εθνικές νομοθεσίες και η σαφής συσχέτισή του με τους λοιπούς δρώντες του συστήματος ποινικής δικαιοσύνης, αποτελεί θεμελιώδη προϋπόθεση για την αποτελεσματικότητα της Οδηγίας. Νέα φιλοσοφία στην παροχή προστασίας: εξατομικευμένη προσέγγιση και ολιστικές υπηρεσίες Η Οδηγία εισάγει μια νέα λογική που πρέπει να διέπει τις υπηρεσίες που παρέχονται στα θύματα: την ανάγκη για εξατομικευμένη αξιολόγηση των αναγκών τους, εξατομικευμένη μεταχείριση και ολιστικά μέτρα προστασίας πριν και κατά τη διάρκεια της ποινικής διαδικασίας. Οι δύο αυτοί πυλώνες δεν αντικατοπτρίζονται επαρκώς στην εθνική νομοθεσία και πρακτική: τα κράτη μέλη είτε δεν διαθέτουν διαδικασίες αξιολόγησης των θυμάτων είτε αυτές αφορούν μόνο συγκεκριμένες ευπαθείς ομάδες, ενώ συχνά κατγράφονται επικαλύψεις με τα μέτρα προστασίας που προορίζονται για τους μάρτυρες ή άλλα άτομα. Συμπερασματικά, τουλάχιστον την παρούσα στιγμή, η εξατομικευμένη προσέγγιση και η παροχή ολιστικών υπηρεσιών προστασίας δεν συνδέονται άμεσα και άνευ λοιπών όρων με την ιδιότητα του θύματος. Η διασφάλιση αυτής της σύνδεσης αποτελεί ωστόσο θεμελιώδη προϋπόθεση για την αποτελεσματικότητα της Οδηγίας. Κοινά πρότυπα για την υποστήριξη και την προστασία των θυμάτων; Οι υπηρεσίες υποστήριξης των θυμάτων διαφέρουν σημαντικά στα κράτη μέλη: είναι ανύπαρκτες, υποτυπώδεις αλλά και εξαιρετικά εξελιγμένες σε ορισμένες περιπτώσεις. Οι μέθοδοι παροχής υπηρεσιών, η δομή και η οργάνωσή τους διαφέρουν επίσης σημαντικά. Εναρμονισμένες υπηρεσίες υποστήριξης των θυμάτων στην ΕΕ είναι ουτοπία στην παρούσα κατάσταση διαφοροποίησης των
υφιστάμενων υπηρεσιών, παρόχων και οικονομικής σταθερότητας. Παρά ταύτα, είναι σημαντικό τα κράτη μέλη να καθορίσουν σαφώς πως θα επιτευχθούν τα ελάχιστα πρότυπα που θέτει η Οδηγία για την πρόσβαση των θυμάτων σε υπηρεσίες υποστήριξης και να κινηθούν σταδιακά, μεσο- και μακροπρόθεσμα, σε περισσότερο εναρμονισμένη προστασία στην Ευρώπη. Διασφάλιση επαρκών πόρων Πολλά από τα δικαιώματα που κατοχυρώνονται στην Οδηγία απαιτούν πόρους και συνεπάγονται κόστη για υποδομές, για την παροχή, τη δημιουργία, τη διατήρηση ή την αγορά υπηρεσιών. Η ανάγκη για πόρους αποτελεί «κλειδί» για την αποτελεσματικότητα της Οδηγίας. Η προστασία των θυμάτων δεν μπορεί να παραμεριστεί λόγω περιορισμένων πόρων ή άλλων προτεραιοτήτων. Στο πλαίσιο αυτό, αποτελεί σημαντική προϋπόθεση για την αποτελεσματικότητα της Οδηγίας να δεσμεύσουν τα κράτη μέλη τα κονδύλια που απαιτούνται για την υλοποίησή της. Τα δικαιώματα των θυμάτων πρέπει να διεισδύσουν στην πρακτική των αρμόδιων αρχών Πολλά κράτη μέλη δεν κατοχυρώνουν τα δικαιώματα των θυμάτων με το λεπτομερή τρόπο που προβλέπεται στην Οδηγία. Σε κάθε περίπτωση πάντως, η αποτελεσματική εφαρμογή της Οδηγίας προχωρά πέρα από την τυπική μεταφορά των διατάξεων στην εθνική νομοθεσία και απαιτεί τα δικαιώματα των θυμάτων να ενσωματωθούν στην καθημερινή πρακτική της αστυνομίας, της εισαγγελίας και των λοιπών αρχών που ασχολούνται με αυτά. Στην πράξη, αυτή αποτελεί μια από τις πιο σημαντικές προκλήσεις για την αποτελεσματική εφαρμογή της Οδηγίας και απαιτεί συνεπή παρακολούθηση της κατάστασης στην καθημερινή πράξη, συμπεριλαμβανομένης της ανατροφοδότησης μέσα από τη «φωνή» των ίδιων των θυμάτων. Ενημέρωση και γνώση των δικαιωμάτων των θυμάτων Τα δικαιώματα των θυμάτων κατοχυρώνονται ως επί το πλείστον σε πληθώρα εθνικών νομοθετικών κειμένων, με διαφορετική κανονιστική πυκνότητα και εφαρμογή. Η διασπορά και ο κατακερματισμός μπορούν να λειτουργήσουν ανασταλτικά τόσο σε ό,τι αφορά τη γνώση των δικαιωμάτων από τα ίδια τα θύματα όσο και την αποτελεσματική εφαρμογή τους από τις αρμόδιες αρχές. Είναι σημαντικό τα κράτη μέλη να εξασφαλίσουν, σύμφωνα με την νομοθετική τους κουλτούρα και παράδοση, ένα συνεκτικό και προσβάσιμο νομοθετικό πλαίσιο καθώς και επαρκή ενημέρωση για τη σχετική νομοθεσία για όλα τα ενδιαφερόμενα μέρη και ειδικότερα για τα θύματα. Κοινή κουλτούρα μεταξύ δρώντων και φορέων Η προστασία και η υποστήριξη των θυμάτων εμπλέκει μια σειρά φορέων και υπηρεσιών, συμπεριλαμβανομένης της αστυνομίας, των εισαγγελικών αρχών, υπηρεσιών υγείας κλπ. Οι φορείς αυτοί οφείλουν να λειτουργούν συντονισμένα, προκειμένου να ανταποκριθούν στην διπλή πρόκληση της παροχής επαρκούς προστασίας και υποστήριξης και της οικονομικής αποδοτικότητας Η αποτελεσματική εφαρμογή της Οδηγίας προχωρά πέρα από την κοινή εκπαίδευση και τους κοινούς μηχανισμούς παραπομπής και απαιτεί κοινή κουλτούρα στην παροχή υπηρεσιών στα θύματα από όλους τους εμπλεκόμενους φορείς, δημόσιους ή ιδιωτικούς.
Περισσότερες πληροφορίες για την προστασία θυμάτων στην ΕΕ Η ιστοσελίδα του έργου περιλαμβάνει χρήσιμες πληροφορίες σχετικά με την προστασία των θυμάτων στα 27 Κράτη Μέλη της ΕΕ. Το διαθέσιμο υλικό περιλαμβάνει νομοθεσία, τους αρμόδιους φορείς στα κράτη μέλη, τις εθνικές εκθέσεις, τη συγκριτική μελέτη και τα τελικά συμπεράσματα και προτάσεις. Η ιστοσελίδα είναι προσβάσιμη στη διεύθυνση www.victimsprotection.eu. CENTRE FOR EUROPEAN CONSTITUTIONAL LAW THEMISTOKLES AND DIMITRIS TSATSOS FOUNDATION Επικοινωνία: Κέντρο Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Δικαίου- Ίδρυμα Θεμιστοκλή και Δημήτρη Τσάτσου Ακαδημίας 43, 10672, Αθήνα, Ελλάδα Τηλ: +30 210 3623089, 3623506, 3623634, 3623736, 3623029, 3623391 Fax: +30 210 3390522 Ηλεκτρονικό ταχυδρομείο: centre@cecl.gr Δήλωση: Το παρόν ενημερωτικό φυλλάδιο έχει δημιουργηθεί με την οικονομική υποστήριξη του Προγράμματος Ποινικής Δικαιοσύνης της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το περιεχόμενο είναι αποκλειστική ευθύνη του Κέντρου Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Δικαίου- Ιδρύματος Θεμιστοκλή και Δημήτρη Τσάτσου και του Institute for Advanced Legal Studies του Πανεπιστημίου του Λονδίνου και σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να θεωρηθεί πως αντικατοπτρίζει τις απόψεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής.