ΝΙΤΡΙΚΑ ΚΑΙ ΑΛΛΕΣ ΠΟΙΟΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ ΠΟΣΙΜΩΝ ΝΕΡΩΝ ΤΟΥ ΓΑΛΛΙΚΟΥ ΠΟΤΑΜΟΥ ΓΙΑ ΤΑ ΕΤΗ 2002

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΓΕΩΠΟΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ: ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ & ΑΕΙΦΟΡΙΚΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΙΚΑ ΚΑΙ ΑΛΛΕΣ ΠΟΙΟΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ ΠΟΣΙΜΩΝ ΝΕΡΩΝ ΤΟΥ ΓΑΛΛΙΚΟΥ ΠΟΤΑΜΟΥ ΓΙΑ ΤΑ ΕΤΗ 2002 ΕΩΣ 2006. ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Ολυμπία Β. Δαλιγκάρου Γεωπόνος ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: Σωτήριος Ε. Τσιούρης ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2008

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΓΕΩΠΟΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ: ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ & ΑΕΙΦΟΡΙΚΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΙΚΑ ΚΑΙ ΑΛΛΕΣ ΠΟΙΟΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ ΠΟΣΙΜΩΝ ΝΕΡΩΝ ΤΟΥ ΓΑΛΛΙΚΟΥ ΠΟΤΑΜΟΥ ΓΙΑ ΤΑ ΕΤΗ 2002 ΕΩΣ 2006. ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Ολυμπία Β. Δαλιγκάρου Γεωπόνος ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Σωτήριος Τσιούρης Καθηγητής Α.Π.Θ. Γεωπονική Σχολή Δημήτριος Αλιφραγκής Αναπληρωτής Καθηγητής Α.Π.Θ. Σχολή Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος Αθηνά Παυλάτου Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Γεωπονική Σχολή ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2008

Περιεχόμενα Κατάλογος πινάκων Κατάλογος σχημάτων Κατάλογος χαρτών 1. ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ 2. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 2.1 Ιστορική αναδρομή της ποιότητας νερών της περιοχής 2.2 Χημικές παράμετροι και επιπτώσεις στον άνθρωπο-όρια-νομοθεσία 2.2.1. Ενώσεις αζώτου (Αμμωνία Νιτρώδη Νιτρικά ) 2.2.2 Άλλα χημικά στοιχεία και οι επιπτώσεις τους στην ανθρώπινη υγεία 2.2.3 Ισχύουσα Νομοθεσία 2.3. Αντικείμενο και σκοπός της παρούσας εργασίας 3. ΠΕΡΙΟΧΗ ΜΕΛΕΤΗΣ 3.1 Ιστορικά στοιχεία 3.2 Βιοτικό περιβάλλον 3.2.1 Χλωρίδα 3.2.2 Βλάστηση 3.2.3 Πανίδα 3.3 Λειτουργίες και Αξίες 3.4 Χρήσεις γης της λεκάνης απορροής 3.5 Αντιπλημμυρικά έργα 3.6 Κύρια προβλήματα 3.7 Βιομηχανική δραστηριότητα στην περιοχή 4. ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 4.1 Ημερομηνίες επισκέψεων στους φορείς εκμετάλλευσης των γεωτρήσεων 4.2 Πληροφορίες από προσωπική επικοινωνία με ανθρώπους πο ασχολούνται με τις γεωτρήσεις της περιοχή μελέτης 4.2.1 Δήμος Εχεδώρου 4.2.2 Δήμος Καλλιθέας 4.2.3 Δήμος Γαλλικού 4.2.4 Δήμος Κιλκίς 4.2.5 Δήμος Κρουσσίων 4.2.6 Εργαστήρια αναλύσεων των δειγμάτων νερού των γεωτρήσεων Σελ. 1 2 3 5 5 7 11 14 14 14 15 15 15 16 19 21 21 22 23 25 26 27 27 27 28 29 30 31

4.3 Κωδικοποίηση γεωτρήσεων 31 4.3.1 Δήμος Εχεδώρου 32 4.3.2 Δήμος Καλλιθέας 34 4.3.3 Δήμος Γαλλικού 36 4.3.4 Δήμος Κιλκίς 38 4.3.5 Δήμος Κρουσσίων 40 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ 42 5.1 Δήμος Εχεδώρου 42 5.2 Δήμος Καλλιθέας 44 5.2.1 Δημοτικό Διαμέρισμα Νεοχωρούδας 44 5.2.2 Δημοτικό Διαμέρισμα Πενταλόφου 45 5.2.3 Δημοτικό Διαμέρισμα Μεσαίου και Μονολόφου 46 5.2.4 Δημοτικό Διαμέρισμα Νέας Φιλαδέλφειας, Πετρωτού και Μονολόφου 47 5.3 Δήμος Γαλλικού 48 5.3.1 Δημοτικό Διαμέρισμα Α.Παντελεήμονα, Νέας Σάντας, Μανδρών και Γαλλικού 48 5.3.2 Δημοτικό Διαμέρισμα Καμπάνης, Πεδινού, Φαναριού, Περιστερίου, Πυργωτού, Χρυσόπετρας και Λαοδικηνού 50 5.4 Δήμος Κιλκίς 52 5.4.1 Δημοτικό Διαμέρισμα Μελάνθιου, Άνω&Κάτω Ποταμιάς, Ακροποταμιάς, Λειψύδριου και Κολχίδας 52 5.4.2 Δημοτικό Διαμέρισμα Δαφνοχωρίου, Λεβεντοχωρίου, Μεσιανού, Π. Γυναικόκαστρου, Βαπτιστή Χωρυγίου και Κρηστώνης 54 5.4.3 Δημοτικό Διαμέρισμα Μεγάλης Βρύσης, Καστανιών, Μεταλλικού και Σταυροχωρίου 56 5.4.4 Δημοτικό Διαμέρισμα Κιλκίς 58 5.5 Δήμος Κρουσσίων 59 5.5.1 Δημοτικό Διαμέρισμα Διποτάμου, Μεταξοχωρίου, Τερπύλου, Επταλόφου, Κορωνούδας, Αναβρυτού και Πλαγιοχωρίου 59 5.5.2 Δημοτικό Διαμέρισμα Ευκαρπίας, Παλατιανού, Μηλοχωρίου, Κοιλαδίου, Χειμαδιού, Τριποτάμου, Μαυροπλαγιάς, Κεντρικού, Μονολιθίου, Πετράδων και Γαύρας. 61 5.6 Διακύμανση συγκεντρώσεων των NO 3 στα νερά του συνόλου των γεωτρήσεων από τις εκβολές προς τις πηγές του ποταμού Γαλλικού 63

5.7 Άλλες παράμετροι ποιότητας νερών των γεωτρήσεων 66 6. ΣΥΖΗΤΗΣΗ 84 7. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 88 8. ΠΕΡΙΛΗΨΗ 90 9. SUMMARY 91 10. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 92 10.1 Ξένη Βιβλιογραφία 92 10.2 Ελληνική Βιβλιογραφία 95 10.3 Ηλεκτρονική Βιβλιογραφία 98 11. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ 99 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α: Χάρτες διαδρομής ποταμού Εχεδώρου 100 Χάρτης Α: Περιοχή εκβολών 101 Χάρτης Β: Ενδιάμεσες περιοχές 102 Χάρτης Γ: Ενδιάμεσες περιοχές 103 Χάρτης Δ: Ενδιάμεσες περιοχές 104 Χάρτης Ε: Ενδιάμεσες περιοχές 105 Χάρτης ΣΤ: Περιοχή πηγών 106 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β:Τιμές όλων των συγκεντρώσεων των νιτρικών που προέκυψαν από τις αναλύσεις των δειγμάτων κατά τη διάρκεια των ετών 2002-2006. 107 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Γ: Νομοθεσία 132 1. ΚΥΑ 2600/01 (ΦΕΚ Β 892). 2. Υ.Α. ΔΥΓ2/Γ.Π. οικ 38295/2007. Τροποποίηση της υγειονομικής διάταξης Κοινής Υπουργικής Απόφασης Υ2/2600/2001 «Ποιότητα του νερού ανθρώπινης κατανάλωσης», σε συμμόρφωση προς την οδηγία 98/83/ΕΟΚ του Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης της 3ης Νοεμβρίου 1998.

Κατάλογος πινάκων Πίνακας 1. Παραμετρικές τιμές ορίων πόσιμου νερού που ορίζει η νομοθεσία 13 Πίνακας 2. Είδη υδρόβιων πουλιών που έχουν παρατηρηθεί στην περιοχή Καλοχωρίου-Γαλλικού 17 Πίνακας 3. Αξιολόγηση Υγροτοπικών Λειτουργιών ποταμού Γαλλικού 19 Πίνακας 4. Αξιολόγηση Υγροτοπικών Αξιών ποταμού Γαλλικού 20 Πίνακας 5. Κωδικοποίηση γεωτρήσεων του Δήμου Εχεδώρου 32 Πίνακας 6. Κωδικοποίηση για την τοποθεσία ΝΑΡΕΣ 32 Πίνακας 7. Κωδικοποίηση γεωτρήσεων Δήμου Καλλιθέας 34 Πίνακας 8. Κωδικοποίηση γεωτρήσεων Δήμου Γαλλικού 36 Πίνακας 9. Κωδικοποίηση γεωτρήσεων Δήμου Κιλκίς 38 Πίνακας 10. Κωδικοποίηση γεωτρήσεων Δήμου Κρουσσίων 40 Πίνακας 11. Ετήσιοι μέσοι όροι συγκεντρώσεων ΝΟ3 στα νερά των γεωτρήσεων του Δήμου Εχεδώρου εκφρασμένοι σε mg/l 42 Πίνακας12. Ετήσιες μέγιστες συγκεντρώσεις ΝΟ 3 στα νερά των γεωτρήσεων του Δήμο Εχεδώρου εκφρασμένες σε mg/l Πίνακας 13. Ετήσιες τιμές συγκεντρώσεων ΝΟ 3 στα νερά των γεωτρήσεων του Δήμου Καλλιθέας εκφρασμένες σε mg/l, που προμηθεύουν πόσιμο νερό στο Δ.Δ. Νεοχωρούδας Πίνακας 14. Ετήσιες τιμές συγκεντρώσεων ΝΟ 3 στα νερά των γεωτρήσεων του Δήμου Καλλιθέας εκφρασμένες σε mg/l, που προμηθεύουν πόσιμο νερό στο Δ.Δ. Πενταλόφου. Πίνακας 15. Ετήσιοι μέσοι όροι συγκεντρώσεων ΝΟ 3 στα νερά των γεωτρήσεων του Δήμου Καλλιθέας εκφρασμένες σε mg/l, που προμηθεύουν πόσιμο νερό στα Δ.Δ. Μεσαίου και Μονολόφου. Πίνακας 16. Ετήσιες μέγιστες συγκεντρώσεις ΝΟ 3 στα νερά των γεωτρήσεων του Δήμου Καλλιθέας, που προμηθεύουν πόσιμο νερό στα Δ.Δ. Μεσαίου και Μονολόφου, εκφρασμένες σε mg/l. Πίνακας 17. Ετήσιες τιμές συγκεντρώσεων ΝΟ 3 στα νερά των γεωτρήσεων του Δήμου Καλλιθέας εκφρασμένες σε mg/l, που προμηθεύουν πόσιμο νερό στα Δ.Δ. Νέας Φιλαδέλφειας, Πετρωτού και Μονολόφου. Πίνακας 18. Ετήσιοι μέσοι όροι ΝΟ 3 στα νερά των γεωτρήσεων του Δήμου Γαλλικού, που προμηθεύουν πόσιμο νερό στα Δ.Δ. Παντελεήμονα, Νέας Σάντας και Μανδρών και Γαλλικού εκφρασμένοι σε mg/l. Πίνακας 19. Ετήσιες μέγιστες συγκεντρώσεις ΝΟ 3 στα νερά των γεωτρήσεων του Δήμου Γαλλικού, που προμηθεύουν πόσιμο νερό στα Δ.Δ. Παντελεήμονα, Νέας Σάντας και Μανδρών και Γαλλικού εκφρασμένες σε mg/l. 43 44 45 46 46 47 48 49

Πίνακας 20. Ετήσιοι μέσοι όροι ΝΟ 3 στα νερά των γεωτρήσεων του Δήμου Γαλλικού, που προμηθεύουν πόσιμο νερό στα Δ.Δ. Καμπάνης, Πεδινού, Φαναριού, Περιστερίου, Πυργωτού, Χρυσόπετρας και Λαοδικηνού εκφρασμένοι σε mg/l. Πίνακας 21. Ετήσιες μέγιστες συγκεντρώσεις ΝΟ 3 στα νερά των γεωτρήσεων του Δήμου Γαλλικού, που προμηθεύουν πόσιμο νερό στα Δ.Δ. Καμπάνης, Πεδινού, Φαναριού, Περιστερίου, Πυργωτού, Χρυσόπετρας και Λαοδικηνού εκφρασμένες σε mg/l. Πίνακας 22. Ετήσιοι μέσοι όροι ΝΟ 3 στα νερά των γεωτρήσεων του Δήμου Κιλκίς, που προμηθεύουν νερό στα Δ.Δ., Μελάνθιο, Άνω&Κάτω Ποταμιά, Ακροποταμιά, Λειψύδριο και Κολχίδα εκφρασμένοι σε mg/l. Πίνακας 23. Ετήσιες μέγιστες συγκεντρώσεις ΝΟ3 στα νερά των γεωτρήσεων του Δήμου Κιλκίς, που προμηθεύουν νερό στα Δ.Δ. Μελάνθιο, Άνω & Κάτω Ποταμιά, Ακροποταμιά, Λειψύδριο και Κολχίδα εκφρασμένες σε mg/l. Πίνακας 24. Ετήσιοι μέσοι όροι συγκεντρώσεων ΝΟ 3 γεωτρήσεων του Δήμου Κιλκίς, που προμηθεύουν νερό στα Δ.Δ. Λεβεντοχώρι, Δαφνοχώρι, Μεσιανό, Π.Γυναικόκαστρο, Βαπτιστή, Χωρύγιο και Κρηστώνη εκφρασμένοι σε mg/l. Πίνακας 25. Ετήσιες μέγιστες συγκεντρώσεις ΝΟ 3 στα νερά των γεωτρήσεων του Δήμου Κιλκίς, που προμηθεύουν νερό στα Δ.Δ. Λεβεντοχώρι, Δαφνοχώρι, Μεσιανό, Π.Γυναικόκαστρο, Βαπτιστή και Χωρύγι και εκφρασμένοι σε mg/l. Πίνακας 26. Ετήσιοι μέσοι όροι συγκεντρώσεων ΝΟ 3 στα νερά των γεωτρήσεων του Δήμου Κιλκίς, που προμηθεύουν νερό στα Δ.Δ. Μεγάλης Βρύσης, Καστανιών, Μεταλλικού και Σταυροχώρι εκφρασμένοι σε mg/l. Πίνακας 27. Ετήσιες μέγιστες συγκεντρώσεις ΝΟ 3 στα νερά των γεωτρήσεων του Δήμου Κιλκίς, που προμηθεύουν νερό στα Δ.Δ. Μεγάλης Βρύσης, Καστανιών, Μεταλλικού και Σταυροχώρι εκφρασμένες σε mg/l. Πίνακας 28. Ετήσιοι μέσοι όροι συγκεντρώσεων ΝΟ 3 στα νερά των γεωτρήσεων του Δήμου Κιλκίς, που προμηθεύουν νερό στην πόλη του Κιλκίς εκφρασμένοι σε mg/l. Πίνακας 29. Ετήσιες μέγιστες συγκεντρώσεις ΝΟ 3 στα νερά των γεωτρήσεων Δήμου Κιλκίς, που προμηθεύουν νερό στην πόλη του Κιλκίς εκφρασμένοι σε mg/l. Πίνακας 30. Μέσος όρος συγκεντρώσεων ΝΟ 3 στα νερά των γεωτρήσεων του Δήμου Κρουσσίων, που προμηθεύουν νερό στα Δ.Δ. Διποτάμου, Μεταξοχωρίου, Τέρπυλου (ΚΡΔΜΤ69) και τα Δ.Δ. Επταλόφου, Κορωνούδας, Αναβρυτού και Πλαγιοχωρίου (ΚΡΕΚΑΠ70) για το έτος 2006, εκφρασμένος σε mg/l. Πίνακας 31. Μέγιστες συγκεντρώσεις ΝΟ 3 στα νερά των γεωτρήσεων του Δήμου Κρουσσίων, που προμηθεύουν νερό στα Δ.Δ. Διποτάμου, Μεταξοχωρίου, Τέρπυλου (ΚΡΔΜΤ69) και τα Δ.Δ. Επταλόφου, Κορωνούδας, Αναβρυτού και Πλαγιοχωρίου (ΚΡΕΚΑΠ70) για το έτος 2006, εκφρασμένες σε mg/l. 50 51 52 53 54 55 56 57 58 58 59 60

Πίνακας 32. Μέσος όρος συγκεντρώσεων ΝΟ 3 στα νερά των γεωτρήσεων του Δήμου Κρουσσίων, που προμηθεύουν νερό στα Δ.Δ. Ευκαρπίας, Παλατιανού, Μηλοχωρίου, Κοιλαδίου, Χειμαδιού (ΚΡΕΠΜΚΧ78), Τριποτάμου, Μαυροπλαγιάς, Κεντρικού, Μονολιθίου, Πετράδων και Γαύρας (ΚΡΤΜΚΜΠΓ79& ΚΡΤΜΚΜΠΓ80) εκφρασμένος σε mg/l. Πίνακας 33. Μέγιστες συγκεντρώσεις ΝΟ 3 στα νερά των γεωτρήσεων του Δήμου Κρουσσίων, που προμηθεύουν νερό στα Δ.Δ. Ευκαρπίας, Παλατιανού, Μηλοχωρίου, Κοιλαδίου, Χειμαδιού (ΚΡΕΠΜΚΧ78), Τριποτάμου, Μαυροπλαγιάς, Κεντρικού, Μονολιθίου, Πετράδων και Γαύρας (ΚΡΤΜΚΜΠΓ79& ΚΡΤΜΚΜΠΓ80) εκφρασμένες σε mg/l. Πίνακας 34. Μέγιστες τιμές (mg/l) νιτρωδών για τα έτη 2002 έως 2006. Πίνακας 35. Μέγιστες τιμές (mg/l) αμμωνιακών για τα έτη 2002 έως 2006. Πίνακας 36. Μέγιστες τιμές (mg/l) χλωριόντων για τα έτη 2002 έως 2006. Πίνακας 37. Μέγιστες τιμές (mg/l) καλίου για τα έτη 2002 έως 2006. Πίνακας 38. Μέγιστες τιμές (mg/l) νατρίου για τα έτη 2002 έως 2006 Πίνακας 39. Μέγιστες τιμές (mg/l) θειικών για τα έτη 2002 έως 2006. Πίνακας 40. Μέγιστες τιμές (mg/l) χαλκού για τα έτη 2002 έως 2006 Πίνακας 41. Μέγιστες τιμές (mg/l) μαγγανίου για τα έτη 2002 έως 2006. Πίνακας 42.. Μέγιστες τιμές (mg/l) σιδήρου για τα έτη 2002 έως 2006. Πίνακας 43. Μέγιστες τιμές (mg/l) βορίου για τα έτη 2002 έως 2006. Πίνακας 44. Μέγιστες τιμές (mg/l) φωσφόρου για τα έτη 2002 έως 2006 Πίνακας 45.. Μέγιστες τιμές (mg/l) αρσενικού, νικελίου, καδμίου, χρωμίου, υδραργύρου μολύβδου και βρώμιου για το έτος 2003. Πίνακας 46. Μέγιστες τιμές (mg/l) αρσενικού, νικελίου, καδμίου, χρωμίου, υδραργύρου και μολύβδου για το έτος 2004. Πίνακας 47. Μέγιστες τιμές (mg/l) αρσενικού και νικελίου για το έτος 2005. Πίνακας 48. Μέγιστες τιμές (mg/l) αρσενικού, νικελίου, καδμίου, χρωμίου, υδραργύρου και μολύβδου για το έτος 2006. Πίνακας 49 Παράμετροι νερών γεωτρήσεων των οποίων οι συγκεντρώσεις υπερβαίνουν τα όρια καταλληλότητας για ανθρώπινη κατανάλωση και για τα έτη 2002-2006. 61 62 66 67 69 70 72 73 74 75 77 78 80 80 81 82 82 83

Κατάλογος σχημάτων Σχήμα 1. Ετήσιοι μέσοι όροι συγκεντρώσεων ΝΟ3 στα νερά των γεωτρήσεων του Δήμου Εχεδώρου για τα έτη 2002-2006. Σχήμα 2. Ετήσιες μέγιστες συγκεντρώσεις ΝΟ 3 στα νερά γεωτρήσεων του Δήμου Εχεδώρου για τα έτη 2002-2006. Σχήμα 3. Συγκεντρώσεις τιμών ΝΟ 3 στα νερά των γεωτρήσεων του Δ.Δ. Νεοχωρούδας του Δήμου Καλλιθέας για τα έτη 2003-2006. Σχήμα 4. Συγκεντρώσεις τιμών ΝΟ 3 στα νερά των γεωτρήσεων του Δ.Δ. Πενταλόφου του Δήμου Καλλιθέας για τα έτη 2003-2006. Σχήμα 5. Ετήσιοι μέσοι όροι συγκεντρώσεων ΝΟ3 στα νερά των γεωτρήσεων των Δ.Δ. Μεσαίου και Μονολόφου του Δήμου Καλλιθέας για τα έτη 2002 2006. Σχήμα 6. Ετήσιες μέγιστες συγκεντρώσεις ΝΟ3 στα νερά των γεωτρήσεων των Δ.Δ. Μεσαίου και Μονολόφου του Δήμου Καλλιθέας, για τα έτη 2003 έως το 2006. Σχήμα 7. Συγκεντρώσεις τιμών ΝΟ 3 στα νερά των γεωτρήσεων του Δ.Δ. Νέας Φιλαδέλφειας, Πετρωτού και Μονολόφου του Δήμου Καλλιθέας για τα έτη 2003-2006. Σχήμα 8. Ετήσιοι μέσοι όροι συγκεντρώσεων ΝΟ 3 στα νερά των γεωτρήσεων των Δ.Δ. Παντελεήμονα, Νέας Σάντας και Μανδρών και Γαλλικού του Δήμου Γαλλικού, για τα έτη 2002 2006. Σχήμα 9. Ετήσιες μέγιστες συγκεντρώσεις ΝΟ3 στα νερά των γεωτρήσεων των Δ.Δ. Παντελεήμονα, Νέας Σάντας και Μανδρών και Γαλλικού του Δήμου Γαλλικού για τα έτη 2002-2006. Σχήμα 10. Ετήσιοι μέσοι όροι συγκεντρώσεων ΝΟ 3 στα νερά των γεωτρήσεων στα νερά των γεωτρήσεων του Δήμου Γαλλικού, που προμηθεύουν πόσιμο νερό στα Δ.Δ. Καμπάνης, Πεδινού, Φαναριού, Περιστερίου, Πυργωτού, Χρυσόπετρας και Λαοδικηνού εκφρασμένες σε mg/l. Σχήμα 11. Ετήσιες μέγιστες συγκεντρώσεις ΝΟ3 στα νερά των γεωτρήσεων των Δ.Δ. Καμπάνης, Πεδινού, Φαναριού, Περιστερίου, Πυργωτού, Χρυσόπετρας και Λαοδικηνού του Δήμου Γαλλικού για τα έτη 2002-2006. Σχήμα 12. Ετήσιοι μέσοι όροι συγκεντρώσεων ΝΟ 3 στα νερά των γεωτρήσεων στα νερά των γεωτρήσεων των Δ.Δ., Μελάνθιου, Άνω&Κάτω Ποταμιάς, Ακροποταμιάς, Λειψύδριου και Κολχίδας του Δήμου Κιλκίς για τα έτη 2002-2006. Σχήμα 13. Ετήσιες μέγιστες συγκεντρώσεις ΝΟ 3 στα νερά των γεωτρήσεων των Δ.Δ. Μελάνθιου, Άνω & Κάτω Ποταμιάς, Ακροποταμιάς, Λειψύδριου και Κολχίδας του Δήμου Κιλκίς για τα έτη 2002-2006. Σχήμα 14. Ετήσιοι μέσοι όροι συγκεντρώσεων ΝΟ 3 στα νερά των γεωτρήσεων των Δ.Δ. Λεβεντοχωρίου, Δαφνοχωρίου, Μεσιανού, Π.Γυναικόκαστρου, Βαπτιστή και Χωρυγίου του Δήμου Κιλκίς για τα έτη 2002-2006. 43 43 44 45 46 47 48 49 49 50 51 52 53 54

Σχήμα 15. Ετήσιες μέγιστες συγκεντρώσεις ΝΟ 3 στα νερά των γεωτρήσεων των Δ.Δ. Λεβεντοχωρίου, Δαφνοχωρίου, Μεσιανού, Π.Γυναικόκαστρου, Βαπτιστή και Χωρυγίου του Δήμου Κιλκίς για τα έτη 2002-2006. Σχήμα 16. Ετήσιοι μέσοι όροι συγκεντρώσεων ΝΟ 3 στα νερά των γεωτρήσεων των Δ.Δ. Μεγάλης Βρύσης, Καστανιών, Μεταλλικού και Σταυροχωρίου του Δήμου Κιλκίς για τα έτη 2002-2006. Σχήμα 17. Ετήσιες μέγιστες συγκεντρώσεις ΝΟ 3 στα νερά των γεωτρήσεων των Δ.Δ. Μεγάλης Βρύσης, Καστανιών, Μεταλλικού και Σταυροχωρίου του Δήμου Κιλκίς, που προμηθεύουν νερό για τα έτη 2002-2006. Σχήμα 18. Ετήσιοι μέσοι όροι ΝΟ 3 στα νερά των γεωτρήσεων του Δ.Δ. Κιλκίς του Δήμου Κιλκίς για τα έτη 2002-2006. Σχήμα 19. Ετήσιες μέγιστες συγκεντρώσεις ΝΟ 3 του Δ.Δ. Κιλκίς, του Δήμου Κιλκίς για τα έτη 2002-2006. Σχήμα 20. Μέσοι όροι συγκεντρώσεων ΝΟ 3 στα νερά των γεωτρήσεων των Δ.Δ. Διποτάμου, Μεταξοχωρίου, Τέρπυλου και τα Δ.Δ. Επταλόφου, Κορωνούδας, Αναβρυτού και Πλαγιοχωρίου του Δήμου Κρουσίων για το έτος 2006. Σχήμα 21. Μέγιστες συγκεντρώσεις ΝΟ 3 στα νερά των γεωτρήσεων των Δ.Δ. Διποτάμου, Μεταξοχωρίου, Τέρπυλου και τα Δ.Δ. Επταλόφου, Κορωνούδας, Αναβρυτού και Πλαγιοχωρίου του Δήμου Κρουσσίων για το έτος 2006. Σχήμα 22. Μέσοι όροι συγκεντρώσεων ΝΟ 3 στα νερά των γεωτρήσεων των Δ.Δ. Ευκαρπίας, Παλατιανού, Μηλοχωρίου, Κοιλαδίου, Χειμαδιού, Τριποτάμου, Μαυροπλαγιάς, Κεντρικού, Μονολιθίου, Πετράδων και Γαύρας του Δήμου Κρουσσίων για το έτος 2006. Σχήμα 23. Μέγιστες συγκεντρώσεις ΝΟ 3 στα νερά των γεωτρήσεων των Δ.Δ. Ευκαρπίας, Παλατιανού, Μηλοχωρίου, Κοιλαδίου, Χειμαδιού (ΚΡΕΠΜΚΧ78), Τριποτάμου, Μαυροπλαγιάς, Κεντρικού, Μονολιθίου, Πετράδων και Γαύρας του Δήμου Κρουσσίων για το έτος 2006. Σχήμα 24. Μέσοι όροι συγκεντρώσεων ΝΟ 3 στα νερά όλων γεωτρήσεων κατά μήκος του Γαλλικού ποταμού από τις πηγές έως τις εκβολές κατά το έτος 2002 Σχήμα 25. Μέσοι όροι ΝΟ3 γεωτρήσεων κατά μήκος του Γαλλικού ποταμού από τις πηγές έως τις εκβολές κατά το έτος 2003. Σχήμα 26. Μέσοι όροι συγκεντρώσεων ΝΟ 3 στα νερά όλων γεωτρήσεων κατά μήκος του Γαλλικού ποταμού από τις πηγές έως τις εκβολές κατά το έτος 2004. Σχήμα 27. Μέσοι όροι συγκεντρώσεων ΝΟ 3 στα νερά όλων γεωτρήσεων κατά μήκος του Γαλλικού ποταμού από τις πηγές έως τις εκβολές κατά το έτος 2005. Σχήμα 28. Μέσοι όροι συγκεντρώσεων ΝΟ 3 στα νερά όλων γεωτρήσεων κατά μήκος του Γαλλικού ποταμού από τις πηγές έως τις εκβολές κατά το έτος 2006. 55 56 57 58 59 60 60 61 62 63 64 64 65 65

Κατάλογος χαρτών Χάρτης 1. Απεικόνιση γεωτρήσεων του Δήμου Εχεδώρου Χάρτης 2. Απεικόνιση γεωτρήσεων του Δήμου Καλλιθέας. Χάρτης 3. Απεικόνιση γεωτρήσεων του Δήμου Γαλλικού. Χάρτης 4. Απεικόνιση γεωτρήσεων του Δήμου Κιλκίς και Κρουσσίων (1). Χάρτης 5. Απεικόνιση γεωτρήσεων του Δήμου Κιλκίς και Κρουσσίων (2). Χάρτης 6. Απεικόνιση γεωτρήσεων του Δήμου Κιλκίς και Κρουσσίων. 33 35 37 39 39 41

1. ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Ευχαριστώ ιδιαίτερα τον επιβλέποντα καθηγητή μου κ. Τσιούρη Σωτήρη, για την καθοδήγησή του κατά τη διάρκεια διεξαγωγής της παρούσας μεταπτυχιακής εργασίας, για την κατανόηση που έδειξε στις δυσκολίες που αντιμετώπισα και για την υπομονή του στις επανειλημμένες διορθώσεις του κειμένου της διατριβής. Ευχαριστώ, επίσης μια ομάδα ανθρώπων που εργάζονται στους Δήμους που επισκέφθηκα, οι οποίοι με εξυπηρέτησαν, όσον αφορά την συλλογή στοιχείων ποιότητας νερού και μου έδωσαν σχετικές πληροφορίες. Αυτοί οι κύριοι και κυρίες είναι οι παρακάτω : Από το Δήμο Εχεδώρου ο κ. Σιωμάδης Σ., από το Δήμο Καλλιθέας: ο κ. Μπόζιας, από το Δήμο Γαλλικού: οι κύριοι Βογιατζής Α., Πηλείδης Π., Θεοδωρίδης Γ. (Δήμαρχος) και ο κ. Τριαντάφυλος (υδρονομέας), από τη Δημόσια Επιχείρηση Ύδρευσης- Αποχέτευσης Κιλκίς (Δ.Ε.Υ.Α.Κ) και τον Βιολογικό Καθαρισμό Κικλίς: οι κύριοι Γιοβανούδης Χ., Αποστολίδης Ν. και Αμανατίδου Ειρήνη, από το Δήμο Κρουσσίων: ο κ. Γαβριηλίδης (Δήμαρχος Κρουσσίων κατά την τετραετία 2002-2006) και η κ. Γραμματικοπούλου Καλλιόπη και από το Ινστιτούτο Γεωλογικών και Μεταλευτικών Ερευνών (Ι.Γ.Μ.Ε): η κ. Καλούση. Ευχαριστώ, την κ. Τσακίρη Μαίρη, καθηγήτρια της Σχολής Τοπογράφων του Πολυτεχνείου Θεσσαλονίκης και τον κ. Συλλαίο Ν. καθηγητή της Γεωπονικής σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου για την πολύτιμη βοήθειά τους στην εξεύρεση των χαρτών που παραθέτω στην εργασία μου. 1

2. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο Γαλλικός ή Εχέδωρος ποταμός, έχει λεκάνη απορροής γύρω στα 1000 km² (Γεράκης κ.ά., 2007., Σοπιάδης, 2001) και εμφανίζει ροή μόνο κατά περιόδους, τόσο στα υψηλά όσο και στα χαμηλότερα τμήματά του. Το μεγαλύτερο μέρος της λεκάνης απορροής του ανήκει διοικητικά στο νομό Κιλκίς και το υπόλοιπο στο Νομό Θεσσαλονίκης (χάρτες Α-ΣΤ, παράρτημα Α). Ο ποταμός πηγάζει από το όρος Δύσωρο (υψόμετρο από την επιφάνεια της θάλασσας 860m), που μαζί με το όρος Μαυροβούνιο (υψόμετρο 1179m) σχηματίζουν την οροσειρά Κρούσσια (χάρτης ΣΤ, παράρτημα Α). Η οροσειρά Κρούσσια είναι αυτή που διαχωρίζει στα ανατολικά, τη λεκάνη του ποταμού Γαλλικού από τη γειτονική λεκάνη του ποταμού Στρυμόνα. Στα όρια του Δήμου Γαλλικού, στο ύψος της πρώην κοινότητας Καμπάνης, διαχωρίζεται σε δύο κλάδους (χάρτης Γ, παράρτημα Α). Νότια της πόλης του Κιλκίς περίπου 17 km και 2,7 km νότια της Νέας Σάντας συναντά τον Ξηροπόταμο (Κουρού Ντερέ) και συνεχίζει την διαδρομή ανάμεσα από τη Ν.Φιλαδέλφεια και το Μεσαίο (χάρτες Β&Γ, παράρτημα Α). Φτάνει τις εγκαταστάσεις ΕΥΑΘ, πρώην ΟΥΘ, όπου υπάρχουν γεωτρήσεις με σύστημα φίλτρων άμμου (Δερμεσόνογλου 2006, πρωσωπική επικοινωνία) και συνεχίζει κατεβαίνοντας αριστερά αφήνει στα ανατολικά τα χωριά Πεντάλοφο και Νεοχωρούδα, περνά δυτικά από τα Διαβατά και τη Νέα Μαγνησία, έξω και ανατολικά από τη Σίνδο και δυτικά από το Καλοχώρι και εκβάλλει μετά από πορεία 65km στο Θερμαϊκό κόλπο δέκα χιλιόμετρα δυτικά της Θεσσαλονίκης (χάρτης Α, παράρτημα Α). Ο Γαλλικός ποταμός, όπως κάθε υδάτινο οικοσύστημα, παρέχει διάφορα αγαθά και υπηρεσίες στον άνθρωπο. Μία πολύ αξιόλογη αξία αυτού του ποταμού, είναι η υδρευτική. Ολόκληρος ο νομός Κιλκίς, πολλοί οικισμοί δυτικά της Θεσσαλονίκης και ένα μέρος της πόλης αυτής, υδρεύονται από γεωτρήσεις δημόσιες και ιδιωτικές που έχουν κατασκευασθεί στην κοίτη του και στη λεκάνη απορροής του Γαλλικού ποταμού. Σύμφωνα με μελέτη του Ινστιτούτου Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών (Ι.Γ.Μ.Ε.) οι υδρευτικές γεωτρήσεις, οι οποίες είναι συνεχούς χρήσης έχουν σαν χρόνο άντλησης 16 ώρες ημερησίως επί 360 ημέρες το έτος (Καλούση, 1999). Ένας ιδιαίτερος λόγος μελέτης αυτών των γεωτρήσεων είναι οι πιέσεις που ασκούνται στην περιοχή λόγω της αύξησης του πληθυσμού της Θεσσαλονίκης και των γύρω Δήμων, και των ποικίλων δραστηριοτήτων που οδηγούν στην υποβάθμιση των επιφανειακών και υπόγειων υδροφορέων του ποταμού Γαλλικού. 2

Στην Ελλάδα το ενδιαφέρον των επιστημόνων για τη ρύπανση των υπόγειων νερών ξεκινά στα μέσα της δεκαετίας του 70, όπου ορισμένες ερευνητικές εργασίες έχουν αντικείμενο την καταγραφή νιτρικών στα υπόγεια νερά (Μενκίσογλου κ.ά 1977, Μουρκίδης και Μενκίσογλου 1981, Μουρκίδης και Μενκίσογλου 1982) και την υφαλμύρωση παράκτιων υδροφορέων (Βουτσά κ.ά. 1990, Σούλιος 1999, Καλούση κ.ά. 1999) και άλλες που αναφέρονται στην ανάπτυξη μαθηματικών μοντέλων που περιγράφουν τη μεταφορά της μάζας (Antonopoulos και Papazafiriou, 1990). 2.1 Ιστορική αναδρομή της ποιότητας νερών της περιοχής Σε μελέτη υδροχημικής κατάστασης γεωτρήσεων της Σίνδου και της Ιωνίας, που πραγματοποιήθηκε τα έτη 1989 και 1990, παρατηρήθηκαν υψηλές τιμές χλωριούχων, ενώ οι τιμές των συγκεντρώσεων των νιτρικών βρέθηκαν σε χαμηλά επίπεδα εκτός από περιοχές με έντονη γεωργική δραστηριότητα όπως είναι η Γέφυρα και η Ιωνία (Νέα Μαγνησία) και Διαβατά (Βουτσά κ.ά., 1990). Τα έτη 1996 και 1997, η πεδινή περιοχή δυτικά της Θεσσαλονίκης βρέθηκε να έχει περιοχές που περιέχουν κατάλληλο για ανθρώπινη κατανάλωση υπόγειο νερό με κάποιες εξαιρέσεις που κατά τόπους παρουσίαζαν προβλήματα υφαλμύρωσης ή υπερβολικής περιεκτικότητας σε κάποια ιόντα (π.χ. σιδήρου) (Σούλιος, 1999). Από μελέτη της ποιοτικής κατάστασης των επιφανειακών και υπόγειων νερών του Ν. Θεσσαλονίκης, που διεξήγαγε η μονάδα του Ινστιτούτου Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών (Ι.Γ.Μ.Ε.) της Κ. Μακεδονίας (Καλούση κ.ά., 1999), προέκυψαν τα εξής στοιχεία: Στο Δ.Δ. της Σίνδου και οι πέντε γεωτρήσεις που το υδρεύανε παρουσίασαν τιμές χλωρίου υψηλότερες των θεσμοθετημένων ορίων τα έτη 1997 και 1998, ενώ σε μία από αυτές βρέθηκε υπέρβαση του ορίου και στο στοιχείο μαγγάνιο. Στο Δ.Δ. Μεσαίο μία εκ των τεσσάρων υδρευτικών γεωτρήσεων παρουσίασε υπέρβαση των ορίων νομοθεσίας σε σίδηρο το έτος 1995 και σε βόριο τα έτη 1997 και 1998, ενώ μια άλλη παρουσίασε υπέρβαση σε σίδηρο το έτος 1998. Το ίδιο διάστημα η γεώτρηση που ύδρευε το Δ.Δ. Νέας Φιλαδέλφειας είχε καλής ποιότητας νερό. Στο Δ.Δ. Νεοχωρούδας μία από τις οκτώ υδρευτικές γεωτρήσεις, εμφάνισε υπέρβαση σε χλώριο το έτος 1996, ενώ μία άλλη εμφάνισε υπέρβαση σε νιτρικά τα έτη 1996, 1997 και 1998. Στο Δ.Δ. Πενταλόφου δύο εκ των τριών υδρευτικών γεωτρήσεων παρουσίασαν υπέρβαση σε βόριο το έτος 1997. Σε τέσσερις 3

χημικές αναλύσεις που έγιναν σε δύο διαφορετικά σημεία επιφανειακών νερών του ποταμού Γαλλικού στο ύψος των δημοτικών διαμερισμάτων Νέας Φιλαδέλφειας και Καλοχωρίου τα έτη 1996 και 1997, δείχνουν ότι το έτος 1996 το νερό στην περιοχή του Καλοχωρίου παρουσίαζε συγκεντρώσεις νατρίου και καλίου 234,48 και 14,36 mg/l αντίστοιχα. Οι υπόλοιπες φυσικοχημικές παράμετροι ήταν εντός των επιτρεπτών ορίων. Το έτος 1996 στα επιφανειακά νερά του ποταμού Αξιού παρατηρήθηκε υπέρβαση του θεσμοθετημένου ορίου σε τιμές σιδήρου και μαγγανίου, ενώ τα υπόλοιπα στοιχεία βρίσκονται σε φυσιολογικά επίπεδα (Καλούση κ.ά., 1999). Σε σχετικές αναλύσεις των υπόγειων νερών της λεκάνης απορροής του Γαλλικού ποταμού τα έτη 1998-99 ( Σοπιάδης,2001) έδειξαν τα εξής: Η περιεκτικότητα σε νιτρικά κυμαινόταν από 0 έως 47,33 mg/l με μέγιστο επιτρεπτό όριο τα 50 mg/l. Οι συγκεντρώσεις των νιτρωδών και αμμωνιακών κυμάνθηκαν από μηδέν έως 0,03mg/l και μηδέν έως 0,44 mg/l αντίστοιχα, βρισκόμενες μέσα στα επιτρεπτά όρια. Η περιεκτικότητα σε χλώριο κυμαινόταν από 13,47 έως 124,08 mg/l.με μέγιστο επιτρεπτό όριο τα 200mg/l. Η περιεκτικότητα σε ιόντα νατρίου και καλίου κυμάνθηκε από 18,86 έως 61,64 mg/l και από 1,56 έως 7,82 mg/l αντίστοιχα, που ήταν συγκεντρώσεις μέσα στα επιτρεπτά όρια. Οι συγκεντρώσεις θειικών ιόντων κυμάνθηκαν από 17,77 έως 377mg/l και ενός μόνο δείγματος, το οποίο πάρθηκε από την περιοχή Αγ. Παντελεήμονα, η συγκέντρωση υπερέβη το ανώτερο επιτρεπτό θεσμοθετημένο όριο των 250mg/l. Τα έτη 1999 και 2000 στο πλαίσιο του προγράμματος «ελέγχου ποιότητας επιφανειακών υδάτων σε Μακεδονία και Θράκη» το εργαστήριο γεωργικών φαρμάκων του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου ερεύνησε την ποιότητα επιφανειακών νερών ποταμών και λιμνών Μακεδονίας και Θράκης, της οποίας τα αποτελέσματα για τους ποταμούς Αξιό, Λουδία και Αλιάκμονα δυτικά του ποταμού Γαλλικού έχουν ως εξής: Στον ποταμό Αξιό βρέθηκαν συγκεντρώσεις νιτρικών, σιδήρου, και φωσφορικών, οι οποίες υπερέβαιναν τα όρια της νομοθεσίας (Μουρκίδου, 2002). Τα επιφανειακά νερά του είχαν κριθεί κατάλληλα μόνο για άρδευση. Τα νερά του ποταμού Λουδία, για την ίδια χρονική περίοδο, βρέθηκαν τελείως ακατάλληλα για οποιαδήποτε χρήση, γεγονός αναμενόμενο αφού είναι στραγγιστικό κανάλι, δεχόμενο ποικίλα απόβλητα σημειακών και μη σημειακών πηγών ρύπανσης. Η ποιότητα του ποταμού Αλιάκμονα δείχνει να υποβιβάζεται στην κάθοδο του προς το δέλτα. Χαρακτηριστικές είναι οι υψηλές συγκεντρώσεις σιδήρου κατά τόπους σε ορισμένα σημεία του ποταμού. 4

Οι Μάττας κ.ά. (2005) κατέγραψαν φαινόμενα νιτρορύπανσης σε νερά γεωτρήσεων της περιοχής Νέας Σάντας, Μεσσαίου, Αγ. Παντελεήμονα και Γαλλικού. Οι ερευνητές αυτοί παρατήρησαν υπέρβαση το έτος 2004 (Μάττας κ.ά., 2005. Global NEST Journal, 2007.) Συγκεκριμένα παρατηρήθηκε υπέρβαση του ορίου (των 50mg/l) των νιτρικών ιόντων στο 25% περίπου του συνόλου των δειγμάτων (67 δείγματα), με μέση 38,6 και ανώτερη 172mg/l τον μήνα Μάιο. 2.2 Χημικές παράμετροι ποιότητας νερών και επιπτώσεις στον άνθρωπο-όρια-νομοθεσία 2.2.1. Ενώσεις αζώτου (Αμμωνία Νιτρώδη Νιτρικά ) Αμμωνία ( NH 3 ) Η αμμωνία υπάρχει στα επιφανειακά νερά και συνήθως στα διάφορα υγρά απόβλητα. Οι συγκεντρώσεις αυτής στα υπόγεια νερά είναι μικρές διότι προσροφάται στην άργιλο και δεν εκπλύνεται εύκολα από τα εδάφη. Παράγεται με αμμωνιωποίηση αζωτούχων ουσιών της οργανικής ουσίας και με υδρόλυση της ουρίας. Οι συγκεντρώσεις αμμωνιακού αζώτου ποικίλουν από μικρότερες των 10 μg/l σε φυσικά επιφανειακά και υπόγεια νερά, μέχρι πάνω από 30mg/l σε κάποια υγρά απόβλητα (Greenberg κ.ά. 1992). Η αμμωνία δεν επηρεάζει άμεσα την υγεία στις συγκεντρώσεις που ενδέχεται να υπάρχει στα πόσιμα νερά, αποτελεί όμως σημαντικό δείκτη ρύπανσης. Σε συγκεντρώσεις μεγαλύτερες από 0,2 mg/l δημιουργεί προβλήματα οσμής και γεύσης στο νερό. Επίσης συμβάλλει στο σχηματισμό νιτρωδών στα συστήματα ύδρευσης (Σκληβανιώυης, 1995). Nιτρικά ( NO 3 ) Νιτρώδη ( NO 2 ) Τα νιτρικά αποτελούν τμήμα του κύκλου του αζώτου στη φύση, επομένως υπάρχουν στα φυσικά νερά. Ενώσεις αζώτου υπάρχουν και στον αέρα, με αποτέλεσμα να παρασύρονται από τη βροχή ή να αποτίθενται στο έδαφος. Εκτός από τη ρύπανση, μέρος των αζωτούχων ενώσεων που υπάρχουν στην ατμόσφαιρα μπορεί να προέρχεται από αζωτούχα λιπάσματα. Το 30-50% ενός αζωτούχου λιπάσματος που έχει εφαρμοσθεί, μπορεί να χάνεται στην ατμόσφαιρα, ενώ το 30% μπορεί να 5

χαθεί με την έκπλυση. (Frissel and Van Veen, 1982, Jenkinson, 1982, Strewart and Rosswall, 1982). Στις βόρειες χώρες με μεγάλες δασικές εκτάσεις το νερό που προέρχεται από το λιώσιμο του χιονιού περιέχει μεγαλύτερη ποσότητα νιτρικών συγκριτικά με την ίδια ποσότητα νερού βροχόπτωσης (Overrein κ.ά., 1980, Tranter κ.ά., 1992) ή χιονόπτωσης (Tsiouris κ.ά. 1985). Αναφορά για την έκπλυση κατά το λιώσιμο του χιονιού γίνεται και από τους Helmisaari and Malconen, 1989, καθώς και από τον Pardo κ.ά., 1995. Ωστόσο η κύρια πηγή των νιτρικών θεωρείται η γεωργική γη. Η έκπλυση των νιτρικών είναι συνάρτηση της ποσότητας του προστιθέμενου λιπάσματος (Garwood &Tyson 1973, Hood 1976, Barrachough κ.ά. 1984), του τύπου και του χρόνου εφαρμογής του λιπάσματος (Clay κ.ά. 1993), της κοκομετρικής σύστασης του εδάφους (Webster κ.ά. 1986), των διαδικασιών που επηρεάζουν τις μετατροπές του αζώτου στο έδαφος όπως είναι η ανοργανοποίηση, η ακινητοποίηση και η απονιτροποίηση (Schepers και Mosier 1991), της αμειψισποράς (Meek κ.ά. 1995), της χρήσης γης (Knappe κ.ά. 2002), της δομής του εδάφους και της κατανομής των βροχοπτώσεων (Addiscott 1977, Phillips κ.ά. 1995, Poletlka κ.ά. 1995). Η δομή του εδάφους διαδραματίζει έναν πολύ σημαντικό ρόλο στον δρόμο μετακίνησης του νερού και των διαλυτών ουσιών (Brusseau και Rao 1990). Ο προσδιορισμός των διαφόρων ενώσεων του αζώτου στο πόσιμο νερό αποτελεί δείκτη για την υγειονομική ποιότητα του νερού. Σε πρόσφατα ρυπασμένα νερά το άζωτο βρίσκεται υπό την μορφή οργανικού αζώτου και αμμωνίας. Καθώς περνάει ο χρόνος το οργανικό άζωτο μετατρέπεται σταδιακά σε αμμωνία και αργότερα εάν υπάρχουν αερόβιες συνθήκες γίνεται οξείδωση της αμμωνίας σε νιτρώδη και νιτρικά. Με βάση τα παραπάνω, νερά που περιέχουν μεγάλη ποσότητα οργανικού αζώτου και αμμωνίας θεωρούνται ότι έχουν ρυπανθεί πρόσφατα και επομένως παρουσιάζουν άμμεσο κίνδυνο για τη δημόσια υγεία, ενώ νερά όπου το άζωτο βρίσκεται υπό μορφή νιτρικών σημαίνει ότι έχουν ρυπανθεί πριν από αρκετό καιρό. Τις τελευταίες δεκαετίες η συγκέντρωση των νιτρικών έχει αυξηθεί σημαντικά τόσο στα υπόγεια όσο και στα επιφανειακά νερά. Τα πόσιμα νερά που περιέχουν μεγάλες ποσότητες νιτρικών υπάρχει κίνδυνος να προκαλέσουν στα παιδιά την ασθένεια μεθαιμογλοβιναιμία, λόγω της αναγωγής τους σε νιτρώδη (Τσιούρης, 1999). H μεθαιμογλοβιναιμία είναι γνωστή ως σύνδρομο «κυάνωσης» των νηπίων ( Task 1978). Αναφέρθηκαν 14 θάνατοι σε σύνολο 139 περιπτώσεων νηπιακής 6

μεθαιμογλοβιναιμίας (Bosch κ.ά., 1950). Σε 278 περιπτώσεις «κυάνωσης» νηπίων, αναφέρει ο Οργανισμός Δημόσιας Υγείας της Αμερικής, αναφέρθηκαν 39 θάνατοι (Walton, 1951). Άλλα συμτώματα εκτός του κυανού χρώματος είναι η διάρροια και οι εμμετοί (Ewing και Mayon- White, 1951). Αρκετές επιδημιολογικές μελέτες έδειξαν ότι υπάρχει σχέση μεταξύ πρόσληψης υψηλής συγκέντρωσης νιτρικών και καρκίνου του στομάχου στον άνθρωπο (Caygill κ.ά., 1986, Weisenburger 1991). Τα νιτρώδη και νιτρικά, στο περιβάλλον του στομάχου αντιδρούν με αμίνες και αμίδια και σχηματίζουν νιτροζαμίνες και νιτροζαμίδια που είναι καρκινογόνες (Mirvish 1991). Με δεδομένο ότι τα νιτρικά είναι επικίνδυνα για την ανθρώπινη υγεία, η συγκέντρωσή τους στο πόσιμο νερό παρουσίαζε και θα παρουσιάζει πάντα ιδιαίτερο ενδιαφέρον. 2.2.2 Άλλα χημικά στοιχεία και οι επιπτώσεις τους στην ανθρώπινη υγεία Χαλκός Είναι βασικό στοιχείο για τον ανθρώπινο μεταβολισμό. Απαραίτητος σε πολλά ένζυμα. Λήψη υψηλών ποσοτήτων χαλκού προκαλεί γαστρεντερικές ανωμαλίες, ενώ στα νεογνά μπορεί να προκαλέσουν ακόμη και κήρωση του ύπατος. Τοξικότητα χαλκού είναι σπάνια στο γενικό πληθυσμό. Τα συμπτώματα της οξείας τοξικότητα από χαλκό περιλαμβάνουν τους κοιλιακούς πόνους, τη ναυτία, τον εμετό και τη διάρροια, τα οποία βοηθούν στο να αποτραπεί η πρόσθετη κατάποση και η απορρόφηση του χαλκού. Τα σοβαρότερα σημάδια της οξείας τοξίκωσης από χαλκό περιλαμβάνουν την σοβαρή βλάβη του συκωτιού, την ανεπάρκεια των νεφρών, το κόμμα και το θάνατο (ΗΒ11). Βόριο Το χημικό στοιχείο βόριο είναι μη-τοξικό, ενώ και οι πιο συνηθισμένες ενώσεις του έχουν χαμηλή τοξικότητα. Η κατάποση υπερβολικών ποσοτήτων βορίου μπορεί να προκαλέσει ναυτία, κώμα και άλλα συμπτώματα στεναχώριας (Σκληβανιώτης 2005, ΗΒ 5). 7

Θειικά Το θειϊκό ιόν αυτό καθ αυτό απορροφάται ελάχιστα από το ανθρώπινο πεπτικό σύστημα. Διεισδύει πολύ αργά διαμέσου της κυτταρικής μεμβράνης των θηλαστικών και αποβάλλεται γρήγορα από τον οργανισμό δια μέσου των νεφρών. Τα κύρια συμπτώματα υγείας από κατάποση μεγάλων δόσεων θειϊκών είναι η κάθαρση, η αφυδάτωση, και ο γαστρεντερικός ερεθισμός. Σε υψηλές συγκεντρώσεις οργανικά θειϊκά έχουν πιθανότητα να δράσουν σαν καρκινογόνοι και μεταλλακτικοί παράγοντες (Σκληβανιώτης, 1995). Οι ανόργανες θειϊκές ενώσεις έχουν μεταβλητή τοξικότητα η οποία εξαρτάται από το κατιόν το οποίο συνδιάζεται με το θειϊκό ιόν (ΗΒ16). Μαγγάνιο-Σίδηρος Το μαγγάνιο μπορεί να βρεθεί παντού στη γη. Είναι ένα από τα τρία απαραίτητα τοξικά ιχνοστοιχεία, χρειάζεται σαν συστατικό σε πολλά συστήματα ενζύμων και έχει σημαντικό ρόλο σε πολλές διαδικασίες του μεταβολισμού. Τα συμπτώματα της δηλητηρίασης μαγγανίου είναι παραισθήσεις, αφηρημάδα και βλάβη των νεύρων. Το μαγγάνιο μπορεί επίσης να προκαλέσει Parkinson, εμβολισμό των πνευμόνων και βρογχίτιδα. Όταν άνδρες εκτίθενται μακροχρόνια στο μαγγάνιο μπορεί να γίνουν σεξουαλικά ανίκανοι. Οι ενώσεις μαγγανίου είναι πειραματικά διφορούμενοι καρκινογόνοι παράγοντες (ΗΒ24, ΗΒ5). Η απορρόφηση του Mn από τον οργανισμό συνδέεται άμεσα με την απορρόφηση του σιδήρου. Ο σίδηρος στο πόσιμο νερό βρίσκεται συνήθως στην τρισθενή του μορφή. Συνεχής κατανάλωση νερού με υψηλές συγκεντρώσεις σιδήρου, μπορεί να προκαλέσει στον άνθρωπο και ιδιαίτερα στα παιδιά βλάβες στους ιστούς. Η ανεπάρκεια του σιδήρου περιορίζει την παράδοση οξυγόνου στα κύτταρα, με συνέπεια την κούραση, την κακή απόδοση στην εργασία και τη μειωμένη ανοσία. Αφ' ετέρου, τα υπερβολικά ποσά σιδήρου μπορούν να οδηγήσουν στην τοξικότητα και ακόμη και το θάνατο. Η τυχαία υπερβολική δόση προϊόντων που περιέχουν σίδηρο είναι η μεγαλύτερη αιτία των μοιραίων περιστατικών δηλητηρίασης στα παιδιά κάτω από 6 ετών (ΗΒ20). 8

Χλωριόντα Το ιόν χλωρίου είναι το πλέον διαδεδομένο στο ανθρώπινο σώμα και συμβάλλει στις οσμωτικές διεργασίες των εξωκυτταρικών υγρών. Υψηλές συγκεντρώσεις του στο νερό προσδίδουν μία δυσάρεστη γεύση (Σκληβανιώτης, 1995). Νάτριο Χρόνια υπερβολική λήψη νατρίου μπορεί να συσχετισθεί με την υπέρταση, όπως επίσης και με συμπτώματα τα οποία περιλαμβάνουν μεταβολή του ph των ούρων από αλκαλικό σε όξινο καθώς και υπερβολική αποβολή καλίου. (ΗΒ10). Κάλιο Το Κάλιο είναι αξιόλογο κατιόν των κυττάρων, παίζει πρωτεύοντα ρόλο στη λειτουργία της διέγερσης των νεύρων και των μυών και επίσης παίζει έναν σημαντικό ρόλο στη διατήρηση της ισορροπίας οξέων και βάσεων στο μεταβολισμό. Αφύσικα χαμηλές συγκεντρώσεις καλίου αναφέρονται ως υποκαλιαιμία, ενώ αφύσικα υψηλές συγκεντρώσεις καλίου αναφέρονται ως υπερκαλιαιμία. Η υπερκαλιαιμία συμβαίνει όταν η λήψη καλίου ξεπερνά την ικανότητα των νεφρών να το αποβάλλουν. (ΗΒ9). Η ανεπάρκεια καλίου στο αίμα είναι μια βαριά έλλειψη σε κάλιο, η οποία συνοδεύεται από μια αύξηση στο ph του αίματος και των ιστών. Η δυσλειτουργία αυτή επηρεάζει την μυϊκή λειτουργία και έχει ως αποτέλεσμα στη δυσκολία στην αναπνοή και την κατάποση και σε ορισμένες περιπτώσεις μπορεί να επιφέρει το θάνατο. Συμπτώματα έλλειψης καλίου είναι η αδυναμία, ανορεξία, ναυτία και εμετοί. Η έλλειψη καλίου προκαλεί δομική και λειτουργική βλάβη των νεφρών (Σκληβανιώτης, 1995). Αρσενικό Το αρσενικό βρίσκεται κυρίως στο φλοιό της γης. Υπολογίζεται πως η περιεκτικότητα στο φλοιό της Γης φθάνει περίπου τα 5 γραμμάρια ανά τόνο ενώ η περιεκτικότητά του γενικά στη φύση φθάνει τα 4 άτομα ανά 1 εκατομμύριο ατόμων Πυριτίου. Το μεγαλύτερο μέρος του είναι ενωμένο με άλλα στοιχεία σε διάφορα ορυκτά. Προκαλεί όγκους και δηλητηριάσεις. Συσχετίζεται με καρκίνο του δέρματος, του αναπνευστικού συστήματος και της ουροδόχου κύστης. Όσο πιο ψηλή είναι η συγκέντρωση του αρσενικού μέσα στο πόσιμο νερό, τόσο πιο επιθετικός και θανατηφόρος είναι ο καρκίνος της ουροδόχου κύστης (Σκληβανιώτης 2005, ΗΒ16, ΗΒ24, ΗΒ5). 9