ΠΑΡΟΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ ΡΟΜΗ Η Πάρος βρίσκεται στο κέντρο του νησιωτικού συμπλέγματος των Κυκλάδων, μεταξύ Αντιπάρου και Νάξου. Είναι το τρίτο σε έκταση νησί των Κυκλάδων (186 τετ. χλμ.). Το έδαφός του είναι ορεινό. Το νησί πρωτοκατοικήθηκε από τους Μινωικούς Κρήτες, εξ ου και το πρώτο της όνομα «Μινώα». Κατόπιν από τους Ίωνες τον 8ο π.χ. αιώνα. Αργότερα οι Αρκάδες, με αρχηγό τον Πάρο κατακτούν το νησί. Οι Ίωνες και Αρκάδες ονομάζονται Παριανοί και το νησί Πάρος. Την περίοδο αυτή παρατηρείται μεγάλη άνθηση σε όλες τις καλές τέχνες. Στη μουσική και στην ποίηση ξεχωρίζει ο Αρχίλοχος, ισάξιος του Πινδάρου (680-640 π.χ.). Στη γλυπτική ο Σκόπας, ο Αγοράκριτος και ο Αριστίωνας. Στη ζωγραφική ο Νικάνωρ και ο Αρκεσίλαος. Από τον Λυχνίτη ή Φεγγίτη, το περίφημο μάρμαρο της Πάρου, κατασκευάζονται τα ονομαστότερα αγάλματα της αρχαιότητας, όπως ο Ερμής του Πραξιτέλη, η Αφροδίτη της Μήλου. Κατά τον 4ο μ.χ αιώνα, που ο χριστιανισμός εξαπλώνεται, η Πάρος κυριαρχείται από τους Ρωμαίους. Η Αγία Ελένη κτίζει τον θαυμαστό ναό της Εκατονταπυλιανής, στο πρότυπο της του Θεού Σοφίας της Κωνσταντινουπόλεως, με μοναδικό παλαιοχριστιανικό βαπτιστήριο, κιβώριο και σύνθρονο. Από τις αλλεπάλληλες επιδρομές Σαρακηνών πειρατών το νησί ερημώνεται, ενώ το 1207 αρχίζει η κατοχή των Φράγκων και κτίζεται το κάστρο της Παροικιάς. Ο αρχικουρσάρος ναύαρχος Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσσα καταστρέφει την Πάρο το 1537 και την παραδίδει στους Τούρκους το 1560. Οι διαμάχες Τούρκων και Βενετών για την επικράτηση προκαλούν ατελείωτες περιπέτειες στους κατοίκους του νησιού. Η Πάρος συμμετείχε ενεργά στους απελευθερωτικούς αγώνες του 1821 (Μαντώ Μαυρογένους). Φιλοξένησε πολλούς πρόσφυγες κατά την Μικρασιατική καταστροφή του 1922, και τέλος ανέλαβε ενεργό δράση στην αντίσταση του 1940.
Η ΜΟΥΣΙΚΗ ΚΑΙ ΤΑ ΜΟΥΣΙΚΑ ΟΡΓΑΝΑ ΤΗΣ ΠΑΡΟΥ Τα μουσικά όργανα που συναντάμε στην Πάρο σήμερα είναι : Η τσαμπούνα (άσκαυλος), σουραύλι (είδος φλογέρας), τουμπάκι (το πληνθίον), που οι ρίζες τους είναι από την αρχαιότητα, όπου με την πάροδο του χρόνου, όπως και στα περισσότερα νησιά του Αιγαίου, αντικαταστάθηκαν με το βιολί και το λαούτο. Αξιοσημείωτο είναι ότι στην Πάρο συναντάμε σε πολύ δυναμική μορφή το κλαρίνο και λιγότερο το σαντούρι. Η παρουσία των οργάνων αυτών δείχνει την επιρροή που είχε το νησί από τη Μικρά Ασία και την υπόλοιπη Ηπειρωτική Ελλάδα, μιας που η Πάρος ως πόλος έλξης των οικονομικών παραγόντων της εποχής, τους προσέλκυσε και έφεραν μαζί τους την κουλτούρα και τα όργανα που έπαιζαν στην πατρίδα τους, και προσαρμόστηκαν στον ιδιαίτερο χαρακτήρα των Παριανών. Δυστυχώς σήμερα η τσαμπούνα και το τουμπί είναι όργανα προς εξαφάνιση στην Πάρο και είναι λίγοι αυτοί που προσπαθούν να τα διατηρήσουν και να τα διασώσουν. Όσο για τη σημερινή κατάσταση στη μουσική, δυστυχώς οι περισσότεροι οργανοπαίχτες της Πάρου επηρεάστηκαν από τους γείτονές τους, τους Ναξιώτες. Αγνοούν ή σνομπάρουν τη μουσική παράδοση της Πάρου, με αποτέλεσμα τη μουσικοχορευτική παράδοση να τη συναντάμε μόνο μέσα από τους συλλόγους και τα χορευτικά συγκροτήματα ή από μεμονωμένους ανθρώπους που αγαπάνε πραγματικά το νησί τους. ΟΙ ΧΟΡΟΙ ΤΗΣ ΠΑΡΟΥ ΑΓΕΡΑΝΟΣ Είναι ο χαρακτηριστικότερος χορός της Πάρου όπου χορεύεται και τραγουδιέται την περίοδο της Αποκριάς χωρίς τη συνοδεία μουσικών οργάνων. Τον συναντάμε σε τρία ρυθμικά μέτρα : 4/4, 5/4 και σπανιότερα σε 3/4. Η συνήθης λαβή είναι από τους ώμους αγκαλιαστά ενώ σπανιότερη είναι η σταυρωτή ή θηλυκωτά. ΣΥΡΤΟΣ Αγαπητός χορός που εκφράζει τους ντόπιους σε όλες τις εκδηλώσεις χαράς, όπως πανηγύρια, παρέα στο σπίτι, μέχρι το γάμο, τη βάπτιση και άλλα. Ο συρτός χορεύεται από δύο ζευγάρια που πραγματοποιούν το σχήμα μαιάνδρου, εσωτερικά βρίσκονται γυναίκες κρατώντας τα αριστερά τους χέρια, ενώ εξωτερικά τις κρατάνε οι άνδρες με μαντήλια. Οι άνδρες ρυθμίζουν την κινητικότητα του χορού. ΒΟΥΡΓΑΡΙΚΟΣ Ή Μπουργάρικος (2/4), ανδρικός χορός με λαβή από τους ώμους, πλέον ξεχασμένος. Χορευόταν με τη συνοδεία τσαμπούνας και παλιότερα φλογέρας. Ίδια μορφή χορού και ονομασίας εμφανίζεται και στην Κέα.
ΜΠΑΛΟΣ (2/4), ο πιο διαδεδομένος και αγαπητός χορός στη νεότερη γενικά και ο μόνος που μπορούμε να συναντήσουμε σήμερα στην Πάρο τόσο έντονα. Δυστυχώς όμως, χωρίς να διατηρηθεί ο χαρακτήρας του χορού από τα παλαιότερα χρόνια. Ουσιαστικά όταν μιλάμε για τον τοπικό μπάλο αναφερόμαστε : α) στον τσαμπουνιστό και β) στον μπάλο με βιολί, όπου συναντάμε διαφορές κυρίως στο χορευτικό ύφος. Λόγω της ευρείας διάδοσης παρατηρούνται χορευτικές διαφορές, ακόμα και από χωριό σε χωριό. Ο μπάλος είναι ζευγαρωτός χορός και αποτελεί το αποκορύφωμα της έκφρασης των μερακλήδων στα γλέντια. Σημαντικό είναι να αναφερόμαστε στη διαφορετική συνοδεία λαούτου που χαρακτηρίζει το μπάλο σε σχέση με το συρτό. ΚΑΛΑΜΑΤΙΑΝΟΣ Ο χορός αυτός χορευόταν συνήθως την περίοδο της Αποκριάς και παλιότερα, πολλές φορές, δεν τον διέκριναν από τον Αγέρανο. Ουσιαστικά είναι ο γνωστός πανελλήνιος χορός, σε επτάσημο ρυθμό, στον οποίο όμως οι Παριανοί έδωσαν το δικό τους τοπικό χαρακτήρα και τον διαφοροποίησαν ακόμα και από περιοχή σε περιοχή. Τον συναντάμε σε κυκλική μορφή, με λαβή από τα χέρια. ΧΑΣΑΠΙΚΟΣ (Λεύκες) (2/4), ανδρικός χορός με λαβή από τους ώμους, επηρεασμένος από τον αντίστοιχο της Κούλουρης, τον οποίο οι κάτοικοι του ορεινού χωριού Λεύκες διαμόρφωσαν ανάλογα με τον τοπικό χαρακτήρα. Ο ιδιαίτερα αγαπητός σκοπός του προέρχεται από τη Σύρο. Δυστυχώς, δεν έχει διαδοθεί στους νέους και είναι λίγοι οι μεγαλύτεροι που τον κρατούν ακόμα ζωντανό. Δεν πρόκειται για ένα χορογραφημένο χασάπικο μιας παρέας, αλλά για ένα κοινά αποδεκτό χορό σε όλο το χωριό. ΠΑΝΩ ΖΕ Αποκριάτικο παιχνίδι, στο οποίο συμμετέχουν μόνο άντρες. Ο πρώτος του παιχνιδιού κρατάει στα χέρια του μία ζώνη, η οποία παίζει καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη του παιχνιδιού. Κατά τη διάρκεια του παιχνιδιού τραγουδάνε τα χαρακτηριστικά δίστιχα : «πάνω Ζε, κάτω Ζε, για περάστε για ορίστε, Στα γαϊδούρια μας καθίστε» ΣΟΥΣΤΑ Έχει διασωθεί μόνο η μελωδία στην οποία συναντάμε κοινές μελωδικές γραμμές με τη σούστα της Αμοργού. Οι προφορικές μαρτυρίες λένε για ένα αργό μερακλήδικο μπάλο όπου επιτρεπόταν και το πιάσιμο της λαβής από τα χέρια με μαντήλι, σε αντίθεση με την σούστα της Κρήτης και των Δωδεκανήσων όπου η ταχύτητα είναι γρήγορη, βλέπουμε πως στις Κυκλάδες η σούστα είναι πολύ αργή.
ΣΤΙΧΟΙ ΑΜΥΓΔΑΛΟΤΣΑΚΙΣΜΑΤΑ (Αγέρανος) Κάθομαι και σε σκέφτομαι και το μαντήλι βρέχω Πάνε δυο μήνες που φυες και γράμμα σου δεν έχω Αμυγδαλοτσακίσματα σου στέλνω χαιρετίσματα Της θάλασσας τα κύματα πατώ και δε βουλιούνε Σαν θέλω εγώ να σ αγαπώ, κανέναν δε φοβούμαι Αμυγδαλοτσακίσματα σου στέλνω χαιρετίσματα Τα μάτια σου έχουν έρωτα και μέσα ψιχαλίζουν Και μέσα στο ψιχάλισμα καράβια αρμενίζουν Στα όρη βγαίνει η κάπαρη, τα λόγια σου είναι ζάχαρη Ήθελα να χα δυο καρδιές, τη μια να στη χαρίσω Την άλλη να την έχω εγώ για να μπορώ να ζήσω Αμυγδαλοτσακίσματα σου στέλνω χαιρετίσματα ΟΛΕΣ ΟΙ ΔΑΦΝΕΣ (Αγέρανος) Όλες οι δάφνες- δάφνες, όλες οι δαφνοπούλες Όλες εφίλησά τες και κορφολόγησά τες Μόνο μια δάφνη- δάφνη, δάφνη δαφνοπούλα δε μπορώ να τη φιλήσω και να τη κορφολογήσω Φίλα Θοδωρή, φίλα τη διπλανή σου Φίλα τη διπλανή σου δεξιά ζερβά δική σου Φίλα Ελένη φίλα, φίλα το διπλανό σου Φίλα το διπλανό σου, δεξιά ζερβά δικό σου Όλες ο δάφνες δάφνες, όλες οι δαφνοπούλες Όλες εφίλησά τες και κορφολόγησά τες.
ΒΑΣΙΛΙΟΠΟΥΛΑ (Καλαματιανός) Βασιλιοπούλα εθέριζε κι ήτονε γκαστρωμένη Δεμάτι βά-δεμάτι βάνει από τη μια, δεμάτι από την άλλη Και μες στη με και μες στη μέση κάθισε Και μές στη μέση κάθισε χρυσόν υγιό κι κάνει Μες στη ποδιά μες στην ποδία της το βαλε και πάει το ρεματήσει Στο δρόμο που στο δρόμο που επήγαινε μια πέρδικαι ανταμώνει Ώρα καλή ώρα καλή σου κόρη μου Ώρα καλή σου κόρη μου που βγαίνεις εδώ πέρα Χρυσόν υγιό εγέννησα και πάω το ρεματήσω Μώρη σκύλα μώρη άπονη μωρή σκύλα μωρή άπονη μωρή σκύλα μωρή άπονη Μωρή κατηραμένη Εγώ χω δεκαοκτώ πουλιά και σκω να τα αναθρέψω Κι εσύ έκανες χρυσόν υγιό και πα το ρεματίσεις Μες στην ποδιά της το βαλε στο σπίτι της πηγαίνει Και μες στην κούνια το βαλε νανάρισμα του λέει Κοιμήσου αστρα-κοιμήσου αστραπαδάκι μου με το χρυσό χεράκι Με διαμαντέ-με διαμαντένιο βούλωμα και με τ αλυσιδάκι Γιε μου σα γί γιε μου σα γίνεις κυνηγός γίνεις και παληκάρι Αν ανταμώ - αν ανταμώσεις πέρδικα Αν ανταμώσεις πέρδικα να μη την εσκοτώσεις Η πέρδικα η πέρδικα είναι η μάνα σου Η πέρδικα είναι η μάνα σου κι εγώ είμαι η μητριά σου ΕΙΧΑ ΜΙΑΝ ΑΓΑΠΗ (Καλαματιανός) Είχα μιαν αγάπη, αγάπη στον καιρό μου Αυτή ήτανε τα μάτια μου, αυτή ήτανε το φως μου Με του γυαλού τα κύματα σου στέλνω χαιρετίσματα Μα την αγαπούσα πιστά και πιστεμένα Μα εκείνη η αφιλότιμη κορόιδευε εμένα Γαρουφαλάκι τσάκισα και μέσα σε ζωγράφισα μιαν ημέρα πέρασα από τη γειτονιά της Και την εκαλημέρισα της είπα τ όνομά της Αμυγδαλοτσακίσματα σου στέλνω χαιρετίσματα Καλημέρα μήλο μου, γλυκό μου πορτοκάλι Που σαν και σένα μάτια μου στον κόσμο δεν είναι άλλη Αμυγδαλάκια δυο λογιών, το ένα εσύ και τ άλλο εγώ.
Η ΑΝ ΡΙΚΗ ΦΟΡΕΣΙΑ ΤΗΣ ΠΑΡΟΥ Η ανδρική φορεσιά της Πάρου ακολουθεί σε γενικές γραμμές τον τύπο της Αιγαιοπελαγίτικης και Μικρασιάτικης βράκας. Η φορεσιά αυτή είναι αυστηρή στο χρώμα και λιτή στη διακόσμηση με σταθερό διαχρονικά, το βασικό της σχήμα. Απ ότι φαίνεται όλοι σχεδόν οι Παριανοί φορούσαν βράκα. Οι προύχοντες μόνο ντυνόταν καμιά φορά με τούρκικης προέλευσης ενδύματα, αντερί, τζουμπέ κ.τ.λ. Αργότερα φόρεσαν και αυτοί βράκα, όσοι δεν φόρεσαν «φράγκικα» ρούχα. Η ανδρική φορεσιά της Πάρου αποτελείται από τη βράκα, το πουκάμισο, το γιλέκο, το φέσι ή σκούφο, τις κάλτσες, τα ποδήματα, το ζωνάρι και τα εσώρουχα ενώ τον χειμώνα φορούσαν και ένα μανικωτό ζακέτο. Θα ήταν χρήσιμο να παρουσιάσουμε την παριανή ανδρική φορεσιά σε τρία ενδυματολογικά σύνολα. Ένα με βάση τη μαύρη βράκα, ένα με την γαλάζια / μπλε και ένα με την λευκή. Το σύνολο με τη μαύρη βράκα, αποτελείται από τη μαύρη βράκα, ριγωτό πουκάμισο, χρωματιστό ζωνάρι, μαύρες κάλτσες βελούδινο γιλέκο και μαύρο βελούδινο φέσι. Το σύνολο με τη γαλάζια ή μπλε σκούρα βράκα αποτελείται εκτός από την ίδια τη βράκα, χρωματιστό ζωνάρι, το πουκάμισο, συνήθως λευκό, μπλε κόκκινο γιλέκο, άσπρες κάλτσες και κόκκινο φέσι. Το σύνολο με τη λευκή βράκα περιλαμβάνει, εκτός της βράκας, λευκό ή ριγωτό πουκάμισο, λευκό γιλέκο, μαύρο ζωνάρι, λευκές κάλτσες και λευκό πλεκτό σκούφο.
Η ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΦΟΡΕΣΙΑ ΤΗΣ ΠΑΡΟΥ Για την γυναικεία φορεσιά του νησιού η λαογραφική έρευνα αποδείχτηκε πολύ δυσκολότερη από την έρευνα για την ανδρική μια και βρέθηκαν κομμάτια από διαφορετικούς τύπους φορεσιών από αντίστοιχες εποχές. Μια κατάταξη που μπορεί να βοηθήσει είναι η χρονολογική και η ταξική. Βρέθηκαν κομμάτια που στοιχειοθετούν αναγεννησιακή και μεταγενέστερη φορεσιά της Πάρου, που φορέθηκε από τις αρχόντισσες του νησιού περί τον 16 ο -17 ο αιώνα. Η έρευνα επίσης έφερε στο φως στοιχεία φορεσιάς, που πιθανότατα φορέθηκε από αστές της Παροικιάς τον 19 ου αιώνα. Η καλύτερη λαογραφικά στηριγμένη φορεσιά της Πάρου είναι αυτή των αρχών του 20 ου αιώνα. Παράλληλα υπήρχε πάντα η καθημερινή αγροτική φορεσιά για τις απλές γυναίκες της Πάρου. 1. Η µεσαιωνική/αναγεννησιακή φορεσιά (1572-1800)-η φορεσιά από τον 16ο έως τον 18ο αιώνα. Τα υπάρχοντα στοιχεία που έχουν σωθεί είναι κυρίως τα εσωτερικά κομμάτια ενώ για το φόρεμα υπάρχουν κυρίως προφορικές μαρτυρίες. Οι αρχόντισσες του νησιού φορούσαν φόρεμα από μετάξι και εσωτερικά πουκαμίσα, πορτελάτο και μισοφόρι. Στο κεφάλι υπήρχε πάντα μεταξωτό μαντήλι και στα πόδια λευκές κάλτσες και πασουμάκια ή σκαρπίνια. Πολλές φορές υπήρχε και λευκή ποδιά. Οι απλές γυναίκες της Πάρου φορούσαν μακρύ μεσάτο φόρεμα γκρι ή μπλε και λευκό μαντήλι στο κεφάλι. Τα εσωτερικά κομμάτια ήταν περίπου τα ίδια με τις φορεσιές της αρχόντισσας. 2. Η γυναικεία φορεσιά του 19ου αιώνα Η φορεσιά του 19ου αιώνα επηρεάζεται ακόμα περισσότερο από τη δυτική μόδα της εποχής και ξεφεύγει από τον τύπο που υπήρχε έως τότε. Τα υφάσματα που χρησιμοποιούνται είναι τώρα διαφορετικά αλλά και ο κεφαλόδεσμος αλλάζει ριζικά. Η φορεσιά αποτελείται από βαμβακερό φόρεμα, ποδιά, μεσοφόρι και χρωματιστό επενδύτη. Ενδιαφέρον έχει ο κεφαλόδεσμος με εσωτερικό κόκκινο φεσάκι και λευκό μαντήλι.
3. Η γυναικεία φορεσιά της Πάρου το 1900 έως το 1940. Η γυναικεία φορεσιά στις αρχές του 20ου αιώνα είναι έντονα επηρεασμένη από την μόδα των χωρών της δυτικής Ευρώπης, αφού η θάλασσα έφερνε τους νησιώτες σε επαφή με τη Ανατολή και τη Δύση. Υπήρχαν κάποιες διαφορές ανάμεσα στην λαϊκή ενδυμασία και σ αυτήν της αστικής τάξης γεγονός που δείχνει τις ταξικές διαβαθμίσεις της περιόδου. Η φορεσιά έχει διασωθεί σε αρκετά μέρη του νησιού παρ ότι πολλές φορεσιές πουλήθηκαν ή μεταποιήθηκαν κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής για να καλυφθούν οι οικονομικές ανάγκες της παριανής οικογένειας. Η γιορτινή παριανή φορεσιά της περιόδου αυτής αποτελούνταν από μακριά φούστα σε διάφορα χρώματα ενώ στο πάνω μέρος είχε αντίστοιχου χρώματος και υφάσματος πουκαμισάκι. Στο κεφάλι έβαζαν το παπάζι, είδος καπέλου, ενώ τα παπούτσια λεγόταν στιβάλια. Εσωτερικά φορούσαν το πορτελάτο, το μισοφόρι, την πουκαμίσα και τον μπούστο που έφεραν περίτεχνα κεντήματα. Η καθημερινή φορεσιά ακολουθούσε την ίδια περίπου γραμμή αλλά με φθηνότερα υφάσματα, ποδιά και κεφαλομάντηλο ενώ δεν είχε κεντήματα. Ευχαριστώ θερμά για τις πολύτιμες πληροφορίες τους : Τον Μανώλη Χανιώτη όσον αφορά την ιστορική αναδρομή και την μουσική παράδοση της Πάρου. Τον Λευτέρη Μενέγο και την Υπαπαντή Ρούσσου για τις φορεσιές της Πάρου. Τους λιγοστούς ντόπιους της Πάρου που για αυτούς ακόμα η παράδοση είναι τρόπος ζωής. ΓΙΩΡΓΟΣ ΛΙΑΡΟΣ