ΚΩΜΙΑΚΗ ΝΑΞΟΥ 1 Οµιλία στο Συνέδριο «Η Νάξος διά µέσου των αιώνων», Κωµιακή 4.9.08 «Εις τα βασιλικά όρη της Νάξου υπάγεται και ο ήµος Κορωνίδος που έχει πρωτεύουσα την Κωµιακή. Το µέρος αυτό έχει µια εντελώς ξεχωριστή φύση που ξεχωρίζουν οι άνθρωποι, τα βουνά, τα φυτά. Η πρωτεύουσα της Κωµιακής είναι ένα πλουσιώτατον αγροκήπιον γιατί πάντα έχει βλάστηση..». Αυτά γράφει µεταξύ άλλων ο Μ. Κοντελιέρης στο βιβλίο του «Νάξος» το 1929. Η περιοχή της Κωµιακής απλώνεται σε έκταση 42.310 στρεµµάτων στo Βόρειο, BA και B τµήµα της Νάξου, σε µια έκταση όπου δεσπόζει ο ορεινός όγκος του βουνού «Κόρωνος», του οποίου η ψηλότερη κορυφή είναι 997 µ. και καταλήγει στις βόρειες βραχώδεις, απόκρηµνες και θαλασσόδαρτες ακτές του νησιού. Ανατολικά µια χαµηλότερη βουνοσειρά που ξεκινά από την βουνοκορφή «Μαυροµάρι», που ανήκει στο βουνό «Κόρωνος», καταλήγει στη θάλασσα και σχηµατίζει τον όρµο του Απόλλωνα. Είναι ο χαµηλού ύψους, αλλά απότοµος όγκος του «Καλοέρου», µε σχεδόν κατακόρυφες πλαγιές στα ανατολικά και επίσης απότοµες στα δυτικά. Στην κορυφή του σχηµατίζεται µικρή κοιλάδα. Τα απότοµα αυτά κορφοβούνια σχηµατίζουν ενδιάµεσα βαθιά ρέµατα, µε πολλές πηγές νερού και άγρια βλάστηση, που συγκλίνουν µέσα απ τον «Τρανό Ρυάκα» στην εύφορη κοιλάδα του Ροπιάτη και στη συνέχεια στον όρµο του Απόλλωνα. Στη δυτική πλευρά του ορεινού συγκροτήµατος του βουνού «Κόρωνος», µε ορίζοντα δηλ. τη θαλάσσια έκταση µεταξύ Πάρου-Μυκόνου, σχηµατίζονται µερικά εγκάρσια παράβουνα µε ενδιάµεσες δροσερές ρεµατοκοιλάδες. Σηµαντικότερες είναι οι περιοχές Σκεπόνι, Μυρίσης, Κανάς, Αµπράµ, Κάµπος, Χίλια Βρύση, Φανερωµένη και βορειότερα η µαγευτική Αγιά, ο Φαρακλός, οι Αρέλες, ο Απόλλωνας. Στα χαµηλότερα διαµορφώνονται αλλεπάλληλοι γραφικοί όρµοι, συνεχόµενες σ αυτούς µικρές κοιλάδες µε αµπελοσκεπείς πλαγιές, αλλά και µικρές πεδινές εκτάσεις (Κάµπος, Φανερωµένη). Το χωριό της Κωµιακής είναι χτισµένο σε υψόµετρο 550-600 µέτρα, έχει ανοικτό ορίζοντα προς το Ικάριο πέλαγος και βρίσκεται σε θέση που δεν ήταν ορατή από τα παράλια για τον φόβο των πειρατών. Οι γύρω απ το χωριό πλαγιές είναι εύφορες, µε πολλά αµπέλια, περιβόλια, πηγές, νερόµυλους. Τα ρέµατα ενώνονται µε τον «Τρανό Ρυάκα» που εκβάλει στον όρµο του Απόλλωνα. Ο τόπος κατοικείται αδιάκοπα από τους προϊστορικούς χρόνους, όπως καταδεικνύεται από την ανεύρεση τριών τάφων τους οποίους ανέσκαψε το 1908 ο Κλων Στέφανος στη θέση Φερεντάκη, πίσω απ την εκκλησία του Αγίου Κων/νου νότια του οικισµού της Κωµιακής, οι οποίοι χρονολογούνται από τον ίδιο στην εποχή 2770-2300 π.χ. Πανάρχαιος είναι και ο θολωτός Μυκηναϊκός τάφος της Κωµιακής, ο οποίος βρίσκεται στην κατάφυτη κοιλάδα βόρεια του χωριού, όπου βρίσκονται οι εξοχές της Χωστής, του Αξού, του Ανέυρου, του Ρινιδιού, του Γυαλά, του Ρωµανού, της Κατσάγρας κ.λπ., εξοχές ιδιαίτερου αρχαιολογικού ενδιαφέροντος, αλλά ανεξερεύνητες ακόµη απ την αρχαιολογική σκαπάνη, ενδεχοµένως λεηλατηµένες από τους αρχαιοκαπήλους. 1
ΚΩΜΙΑΚΗ ΝΑΞΟΥ 2 Ο θολωτός Μυκηναϊκός τάφος βρίσκεται στη βορινή πλευρά του οικισµού και σε απόσταση 200 περίπου µέτρων από τα όρια του οικισµού, κοντά στη βρύση της Χωστής, από την οποία και σήµερα υδρεύεται τµήµα του χωριού. Ο θολωτός µυκηναϊκός τάφος της Κωµιακής, χτισµένος από µεγάλους ακατέργαστους γρανιτένιους ογκολίθους κυκλικά κατά το «εκφορικό σύστηµα» από ένα ύψος και πάνω έχει διάµετρο 3,40 µ. ύψος 2,60 µ. και η οροφή του καλύπτεται από υπερµεγέθη πλάκα. Η αρχιτεκτονική και το µέγεθός του δείχνουν ότι δεν είναι ο τάφος ενός κοινού θνητού. Εξ άλλου οι τάφοι αυτής της κατηγορίας ανήκουν κατά τους αρχαιολόγους σε επιφανή πρόσωπα, σε τοπικούς άρχοντες, σε βασιλείς κ.λπ. Ο τάφος χρονολογείται στην Υστεροελλαδική Ι και την ΥΕ ΙΙ περίοδο, περίπου στο τέλος του 15 ου αι. π.χ. Με βάση αυτή την χρονολόγηση ο τάφος πιθανώς είναι σύγχρονος µε την πρώτη ακµή του µετέπειτα µεγάλου αστικού κέντρου στη Γρόττα της Νάξου. Ο τάφος ανασκάφηκε το 1908 από τον αρχαιολόγο Κλων Στέφανο και είναι ο µοναδικός που έχει βρεθεί στη Νάξο (στις Κυκλάδες έχουν συνολικά βρεθεί τρεις (Τήνος, Μύκονος, Κωµιακή Νάξου). Το µνηµείο αυτό παρέµεινε ξεχασµένο για πολλές δεκαετίες, τόσο από τους αρχαιολόγους, όσο και από τους ντόπιους, ενώ οι ιδιοκτήτες του αµπελιού, από άγνοια προφανώς, έχτισαν ξανά από µπροστά την είσοδο του τάφου µε πεζούλι και φύτεψαν από πάνω αµπέλι. Το 1995 ύστερα από πολύµηνες αναζητήσεις και έρευνες ο τάφος εντοπίστηκε από τον γράφοντα, χάρη και στην παρατηρητικότητα του αγρότη Γιάννη Α. Βιτζηλαίου (Μαρινογιάννη). Η αρχαιολογική υπηρεσία, που ειδοποιήθηκε αµέσως, τον άνοιξε, τον καθάρισε και έγινε επισκέψιµος στο κοινό. Ήδη εκατοντάδες τουρίστες κάθε καλοκαίρι τον επισκέπτονται. Κατά πάσα πιθανότητα ο τάφος αυτός ανήκει σε κάποιον τοπικό άρχοντα, σε κάποια οικογένεια επιφανών προσώπων της περιοχής, όπως εξάλλου συµβαίνει και µε όλους τους µυκηναϊκούς τάφους που βρέθηκαν σε διάφορα µέρη της Ελλάδας. Το όνοµα αυτού του άρχοντα δεν προκύπτει από τα φτωχικά ευρήµατα του τάφου, ο οποίος εξ άλλου βρέθηκε συληµένος. Φαίνεται όµως το όνοµά του έµεινε στη µνήµη των κατοίκων της περιοχής και συνδέθηκε, τόσο µε τον τάφο του, όσο και µε την γύρω τοποθεσία και έγινε τοπωνύµιο, όπως συχνότατα συµβαίνει µε πρόσωπα, κτίσµατα και γενικά ανθρώπινα έργα. Ο ίδιος ο θολωτός τάφος ονοµάζεται από τους ντόπιους Αξός και κατ επέκταση και η γύρω από αυτόν τοποθεσία: «Στον Αξό». Πολλοί από τους ηλικιωµένους κατοίκους της «απάνω γειτονιάς» του χωριού, που συνορεύει µε την περιοχή, αλλά και η ιδιοκτήτρια του αµπελιού Καλλιόπη Ιω. Μουστάκα, (πέθανε το 1997 σε ηλικία 88 ετών), µου αφηγήθηκαν ότι: «οι παλαιοί ρίχνανε τα ρούχα των απεθαµένων στον Αξό, µια µεγάλη τρύπα στην άκρια ενός αµπελιού εκεί κοντά στη βρύση τση Χωστής». Πρόκειται για την τρύπα που άνοιξαν αρχαιοκάπηλοι κατά την αρχαιότητα στο επάνω µέρος της νότιας πλευράς του τάφου και εισήλθαν στο εσωτερικό του για να τον λεηλατήσουν. Η ύπαρξη του θολωτού µυκηναϊκού τάφου στην τοποθεσία Αξός και η άµεση σύνδεσή του µε το τοπωνύµιο αυτό, µας οδηγεί στην εκτίµηση ότι κάποιος επιφανής, κάποιος άρχοντας, ο οποίος πιθανώς ονοµαζόταν Νάξος ή Αξός, µπορεί να έζησε και να πέθανε κατά τη µακρινή αρχαιότητα στην περιοχή αυτή και το όνοµά του να έµεινε εκεί ως ανάµνηση. 2
ΚΩΜΙΑΚΗ ΝΑΞΟΥ 3 Η ονοµασία Αξός «στον Αξό» αναφέρεται και σε παλαιά έγγραφα (προικοσύµφωνα, πωλητήρια κ.λπ.). Σε προικοσύµφωνο µε αριθµό 3527 και ηµεροµηνία 4.11.1896 του συµβολαιογράφου Ιωάννου Εµµ. Βενιεράκη, που κάνουν ο κτηµατίας Αναγνώστης Λιαρµάκη Βιτζηλαίος και η σύζυγός του Μαρία το γένος Βασ. Ιω. Κρητικού στον γιο τους Γεώργιο, αναφέρεται: «25: Τον αγρόν καλούµενον Αξώ κείµενον πέριξ του ενταύθα χωρίου, πλησιάζοντα µε οµοίους του Αντωνίου Χαντζοπούλου και λοιπών». Γλωσσολογικά το τοπωνύµιο «Αξός» συνδέεται άµεσα µε το όνοµα «Νάξος». Παλιοί Ναξιώτες φιλόλογοι ( Ζ. Φραγκίσκος,. Οικονοµίδης κ.α.) καταγράφουν την εξέλιξη του ονόµατος της Νάξου ως εξής: Νάξος > Αξία > Αξιά > Άξος. Είναι φανερό ότι το Αξός ταυτίζεται µε το Άξος µε καταβιβασµό του τόνου, γλωσσικό φαινόµενο πολύ συχνό, όπως και το γλωσσικό φαινόµενο της προσθήκης του αρχικού Ν στο όνοµα Νάξος, που ερµηνεύεται ως «κατ αιτιατικήν συνεκφορά». Το φαινόµενο της «κατ αιτιατικήν συνεκφοράς» του ν συναντάται συχνά στο γλωσσικό ιδίωµα της περιοχής: αγωγός>αωός>αός> (υδραύλακας), τον αό> το ναό> ο ναός, ώµος>νώµος-τον ώµο> το νώµο> ο νώµος. Κατά την αρχαία παράδοση ο αρχηγός των πρώτων οικιστών της Νάξου ονοµαζόταν Νάξος. Σύµφωνα µε άλλο µύθο ο Νάξος ή Αξός ή Όαξος ήταν γιος του Απόλλωνα από τον έρωτά του µε την Ακάλλη, κόρη του βασιλιά της Κρήτης Μίνωα. Το τοπωνύµιο «Αξός» συναντάται στην Κρήτη, όπου επίσης συνδέεται και συγχέεται µε την αρχαία Κρητική πόλη Νάξο. Συναντάται ακόµη στην Καππαδοκία της Μ. Ασίας (περιοχή Νίγδης) όπου υπήρχε ελληνικό χωριό ονοµαζόµενο «Αξός», το οποίο οι ντόπιοι ονόµαζαν και Ναξό. Οι Έλληνες κάτοικοί του, µετά την Μικρασιατική καταστροφή και την ανταλλαγή των πληθυσµών (1924), µεταφέρθηκαν και εγκαταστάθηκαν έξω από τα Γιαννιτσά όπου έκτισαν το χωριό Αξός, που σήµερα έχει εξελιχθεί σε κωµόπολη. Με το ίδιο όνοµα, Αξός, υπάρχει και στην Κρήτη (περιοχή Μυλοποτάµου) σηµαντική κωµόπολη. Και τα τρία αυτά τοπωνύµια, η Αξός της Κωµιακής, η Αξός της Καππαδοκίας και η Αξός της Κρήτης, συνδέονται γλωσσικά µε το όνοµα Νάξος και θεωρούνται από τους γλωσσολόγους προελληνικά. Στην ευρύτερη περιοχή της Κωµιακής διασώζονται πλήθος ερειπωµένων κτισµάτων και έργων, τα ελληνικά (κάστρα προϊστορικά στις θέσεις Κανά και γυναικόπετρα πάνω απ τη Χίλια Βρύση), τα χαλκιδιά, ορυχεία χαλκού στη θέση Άϊ ηµήτρης στον Απόλλωνα κοντά στο αρχαίο λατοµείο και πιθανώς εργαστήρια χαλκού, τα κεραµειά, τα µαρµάρινα λιοτρίβια, που έχουν εντοπιστεί σε διάφορες εξοχές, τα καµίνια, οι φούρνοι, οι νερόµυλοι, οι πολυάριθµες ληνούδες, µερικές απ τις οποίες πανάρχαιες, οι µάντρες, οι µιτάτοι, οι προστιάδες, οι διάσπαρτοι παντού αρχαίοι τάφοι και τα συγκροτηµένα αρχαία νεκροταφεία. Υπάρχουν πολλά τοπωνύµια µε το όνοµα «µνηµόρι», µε πολυάριθµους συληµένους συνήθως προϊστορικούς κιβωτιόσχηµους τάφους, σε πολλές περιοχές της περιφέρειας Κωµιακής, πολλοί απ τους οποίους είναι λαξευµένοι σε βράχους. Όλα αυτά µας οδηγούν στο συµπέρασµα ότι η περιοχή κατοικείται από τον άνθρωπο αδιάκοπα επί χιλιάδες χρόνια. 3
ΚΩΜΙΑΚΗ ΝΑΞΟΥ 4 Αρκετά από αυτά τα προϊστορικά νεκροταφεία επισκέφτηκε το 1908 ο Κλών Στέφανος και ανέσκαψε τάφους στις θέσεις Απόλλωνα, Γαλάτη, Ρετζαούνη, Φερεντάκη. Στον Απόλλωνα, δεν αναφέρει συγκεκριµένα την θέση, ο Στέφανος ανέσκαψε διπλό κιβωτιόσχηµο τάφο. Στον κάτω τάφο (38 α) βρέθηκαν ένα µαρµάρινο αγγείο, µια παλέτα και ένας τριπτήρας, όπως ήταν η συνήθεια, µαζί µε ένα µαχαίρι και, κατ εξαίρεση, µε µία στενή σµίλη. Ο επάνω τάφος (38β) περιείχε τρεις επιπεδόµορφους χάλκινους πελέκεις, οι οποίοι, όπως και η σµίλη, χρησιµοποιούνταν χωρίς αµφιβολία στην κατεργασία ξύλου, ένα εγχειρίδιο της ύστερης πολιτισµικής οµάδος Κέρου- Σύρου και ένα µαρµάρινο κρατηρίσκο (καντήλα) της πολιτισµικής οµάδος Γρόττας- Πηλού, όπως αναφέρει ο Γ. Παπαθανασόπουλος στην εργασία του «Κυκλαδικά Νάξου», Αρχ. ελτίο 1961/62 σ. 104-151. Άλλος ένας µαρµάρινος κρατηρίσκος από αυτή τη θέση βρίσκεται στο Μουσείο Ashmolean της Οξφόρδης (ΑΕ 420). 539. Ο διπλός τάφος 38 στον Απόλλωνα υποδηλώνει και οικογενειακή παράδοση σε κάποια τέχνη (Παπαθανασόπουλος). Μία πιθανή ερµηνεία είναι ότι οι δυο αυτοί διαδοχικοί τάφοι ανήκαν σε πατέρα και γιό ξυλουργούς. Στη βουνοκορφή του Καλοέρου, πάνω απ τον όρµο του Απόλλωνα, σώζονται σε µεγάλη έκταση τα ερείπια του προϊστορικού κάστρου του Καλοέρου. Πρόκειται για ένα κάστρο τεράστιο σε έκταση, µε κυκλώπεια τείχη, το οποίο λειτούργησε ως παρατηρητήριο και φρούριο από τους προϊστορικούς µέχρι τους βυζαντινούς χρόνους και την τουρκοκρατία. Σώζονται ακόµη εκεί τα ερείπια προϊστορικών πύργων, τµήµα του κυκλώπειου τείχους, µεγάλο τµήµα των βυζαντινών τειχών, µεγάλος αριθµός δεξαµενών νερού της βυζαντινής εποχής που είναι κατασκευασµένες από κουρασάνι και το βουνό είναι γεµάτο από αρχαία όστρακα. Στη θέση «Καστράκι» του Απόλλωνα, στου Απολλώνου το βουνί αλλιώς, αλλά και σε όλη την έκταση που είναι κτισµένος ο οικισµός του Απόλλωνα και µέχρι τον όρµο «Αφόρµους» δυτικά του οικισµού, εκτείνεται το αρχαίο λατοµείο του Απόλλωνα, µε τον υπερµεγέθη ηµίεργο κούρο (11 µέτρα) από τους αρχαιότερους που υπάρχουν στον ελληνικό χώρο, ο οποίος παριστάνει τον πωγωνοφόρο θεό ιόνυσο. Στην κορυφή του λόφου «Καστράκι» και στη θέση «γράµµατα», στη νότια πλευρά του απότοµου βράχου, βρίσκεται η επιγραφή «όρος χωρίου ιερόν Απόλλωνος». Σ αυτή τη θέση υπήρχε πιθανότατα ναός αφιερωµένος στον Θεό Απόλλωνα. Το όνοµα του οικισµού προέρχεται από την αρχαία αυτή επιγραφή, που χρονολογείται στα τέλη του 5 ου και τις αρχές του 4 ου αιώνα π.χ.. Στον χώρο γύρω από τον κούρο υπάρχουν ως σήµερα έντονα τα σηµάδια και τα αποµεινάρια των εκτεταµένων δραστηριοτήτων του αρχαίου λατοµείου στα 300 περίπου χρόνια που λειτούργησε (6 ος, 5 ος και 4 ος αι. π.χ.). Είναι εκατοντάδες οι µαρµάρινοι ηµικατεργασµένοι όγκοι που αποκόπηκαν από εκεί και µεταφέρθηκαν στη ήλο, την πόλη της Νάξου, τη Θήρα, τη Σάµο, την Κάτω Ιταλία, και σε άλλα µέρη του αρχαίου ελληνικού κόσµου. Στον χώρο αυτό έχουν βρεθεί και άλλοι κούροι, µερικοί από τους οποίους βρίσκονται σε ελληνικά µουσεία και άλλοι σε µουσεία του εξωτερικού (Βερολίνο κ.λπ.). Ένας από αυτούς πουλήθηκε τη δεκαετία του 1960 από ντόπιους σε ξένους αρχαιοκαπήλους και βρέθηκε αργότερα στο γνωστό µουσείο 4
ΚΩΜΙΑΚΗ ΝΑΞΟΥ 5 Γκετύ του Λος Άντζελες της Αµερικής, το οποίο πρόσφατα έγινε γνωστό από την υπόθεση της γνωστής βίλας στη «Σχοινούσα», η οποία µέχρι πριν µερικά χρόνια ήταν παγκόσµιο κέντρο διακίνησης προϊόντων αρχαιοκαπηλίας. Στη συνέχεια ο κούρος παραχωρήθηκε στο µουσείο Princeton της Αµερικής όπου τον εντόπισε η αρχαιολόγος κ. Αλευρά και τον µελέτησε δίνοντάς του το όνοµα «ο κούρος του «Princeton». Στα δυο πανάρχαια λατοµεία της Νάξου, στον Απόλλωνα και στο Φλεριό (Μέλανες-Ποταµιά) γεννήθηκε η µεγαλύτερη τέχνη της αρχαιότητας, η ελληνική µαρµαρογλυπτική. Από τα δυο αυτά αρχαία λατοµεία προέρχονται τα περισσότερα µαρµάρινα έργα και µνηµεία που βρίσκονται στο ιερό νησί των αρχαίων Ελλήνων τη ήλο, αλλά και δεκάδες κούροι που µεταφέρθηκαν στις περιοχές του αρχαίου ελληνικού κόσµου. Εκτεταµένα αποµεινάρια του µόλου του αρχαίου λιµανιού του Απόλλωνα βρίσκονται στη θέση «Μάρµαρα», στην ακτή µπροστά από το παλιό ξενοδοχείο «Αίολος». Σώζεται σε µεγάλη έκταση ο µόλος του αρχαίου λιµανιού, τον οποίο οι ντόπιοι ονοµάζουν «στα µάρµαρα». Ο µόλος είναι κατασκευασµένος από µεγάλους µισοκατεργασµένους µαρµάρινους ογκόλιθους. Μέχρι τη δεκαετία 1960 ο µόλος σωζόταν σε όλο του σχεδόν το µέγεθος όπως προκύπτει από φωτογραφίες προπολεµικές. Αλλά όταν κατασκευαζόταν ο σηµερινός κυµατοθραύστης αφαιρέθηκαν µεγάλος αριθµός ογκολίθων και χτίστηκαν στο νέο κυµατοθραύστη. Στο σηµείο που βρίσκεται ο αρχαίος µόλος αποδεικνύεται ότι κατέληγε και ο «αρχαίος δρόµος», πάνω στον οποίο µετέφεραν µε το σύστηµα της διολίσθησης τους ηµίεργους κούρους και τους άλλους µαρµάρινους όγκους, για να τους φορτώσουν στα πλοία και να τους µεταφέρουν στη ήλο και αλλού. Τα ίχνη του «αρχαίου δρόµου» εντοπίστηκαν γύρω στα 1970 κατά τη διάνοιξη των θεµελίων παρακείµενων στην περιοχή αυτή οικοδοµών, όπως και κατά τη διάνοιξη της αµαξιτής οδού Απόλλωνα-Κωµιακής το 1930 στο ίδιο σηµείο. Σύµφωνα µε τις µαρτυρίες ντόπιων ο «αρχαίος δρόµος» ήταν στρωµένος επιµελώς µε πλάκες από µάρµαρο. Ο αρχαίος δρόµος» ήταν ένα µαρµαροστρωµένο φαρδύ µονοπάτι, που ξεκινούσε από το εσωτερικό του αρχαίου λατοµείου και έφθανε µέχρι την ακτή µπροστά στον αρχαίο µόλο. Τέτοιοι «δρόµοι» βρίσκονται σε όλα σχεδόν τα αρχαία λατοµεία µαρµάρου. Το τοπωνύµιο «Κωµιακή», όπως υποστηρίζει ο καθηγητής Ιω. Προµπονάς παραπέµπει στην ύπαρξη αρχαίου οικισµού, που έφερε το όνοµα Κώµη, γύρω απ τον οποίο αναπτύχθηκαν µικρότεροι οικισµοί, το Σκεπόνι, ο Απόλλωνας, ο Μυρίσης, η Χίλια Βρύση, η Αγιά κ.α. (Ι. Προµπονάς: «Το τοπωνύµιο Κωµιακή», βιβλίο Κωµιακή τ. β ). Το τοπωνύµιο Κωµιακή συναντάται καταγραµµένο σε έγγραφα από το 1537 και µετά και αυτό είναι το παλαιό όνοµα του χωριού και της ευρύτερης περιοχής. Το όνοµα Κορωνίς-Κορωνίδα εµφανίζεται για πρώτη φορά το 1834, όταν ιδρύθηκαν στο πρώτο ελληνικό κράτος οι δήµοι και ανάµεσα σ αυτούς ο ήµος Κορωνίδος Νάξου µε πρωτεύουσα την Κωµιακή. Το όνοµα Κορωνίς έχει προφανώς σχέση µε τη νύµφη Κορωνίδα, τροφό του Απόλλωνα, που κατά την παράδοση ζούσε 5
ΚΩΜΙΑΚΗ ΝΑΞΟΥ 6 στο βουνό «Κόρωνος», η ψηλότερη κορυφή του οποίου βρίσκεται νότια του οικισµού Κωµιακή, πάνω από το Σκεπόνι. Ο οικισµός της Κωµιακής ουδέποτε ονοµάστηκε Κορωνίς. Το όνοµα Κορωνίς προσδιορίζει τον ήµο και αργότερα την Κοινότητα, όχι όµως το χωριό. Στα επίσηµα έγγραφα ίδρυσης του ήµου Κορωνίδος αναφέρεται ως πρωτεύουσα το χωριό Κωµιακή. Αλλά και στο νόµο µε τον οποίο ιδρύθηκαν για πρώτη φορά οι κοινότητες (1912) αναφέρεται η Κοινότητα Κορωνίδος, η οποία περιλαµβάνει τους οικισµούς Κωµιακή, Απόλλωνα και Σκεπόνι. Το χωριό αναπτύχθηκε και απέκτησε ξεχωριστή σηµασία (όπως και τα άλλα γειτονικά χωριά της βόρειας Νάξου), κατά την περίοδο των αραβικών επιδροµών στο Αιγαίο (µέσα 7 ου έως µέσα 10 ου αι.), όταν οι παράλιοι οικισµοί της ευρύτερης περιοχής εγκαταλείφθηκαν από τους κατοίκους τους από τον φόβο των πειρατών και των συχνών επιδροµών, λεηλασιών και αρπαγών ανθρώπων και αγαθών από τους Σπαντήδες, όπως αποκαλούσαν τους πειρατές. εν σώθηκαν όµως µέσα στην Κωµιακή σαφή στοιχεία από τους χρόνους εκείνους κατά τους οποίους κτίστηκε πιθανότατα το µοναστήρι της Αγιάς και ίσως ο ναός των Αγίων Θεοδώρων στον οµώνυµο όρµο. Στην Κωµιακή και στην ευρύτερη περιοχή της υπάρχουν σηµαντικές εκκλησιές, παλαιοχριστιανικές, βυζαντινές και µεταβυζαντινές, καθώς και δυο µοναστήρια, το µοναστήρι της Αγιάς και το µοναστήρι της Φανερωµένης. Μέσα στο χωριό υπάρχει µόνο ο υστεροβυζαντινός ναός των Ταξιαρχών, ο ποίος αποτελεί το βόρειο κλίτος του ενοριακού ναού της Θεοσκέπαστης, του οποίου η αρχική φάση (το καθολικό) ανήκει πιθανόν στους µέσους βυζαντινούς χρόνους. Λίγο έξω απ το χωριό προς τα βόρεια (500 µέτρα) και πάνω στον δρόµο προς τον Απόλλωνα βρίσκεται ο βυζαντινός κοιµητηριακός ναός του Αγίου Γεωργίου, που πρόσφατα αναπαλαιώθηκε, ενώ νότια του χωριού (1000 µέτρα) και πάνω στον δρόµο προς Σκαδό και Σταυρό Κεραµωτής στη θέση Βλακού βρίσκεται ο πιθανότατα βυζαντινός δίκλιτος ναός της Ζωοδόχου Πηγής-Αγίου Κων/νου (Βλακιώτισσας). Στον απέναντι από την Κωµιακή λόφο του Τρούλου, πάνω στο µονοπάτι Κωµιακής- Ανέφαµα) βρίσκεται ο βυζαντινός ναός του Αγίου Νικολάου µε πολλές και σηµαντικές αγιογραφίες. Στον 10ο αιώνα ανήκει το Μοναστήρι της Αγιάς στην οµώνυµη θέση, που γιορτάζει στις 15 Αυγούστου και ήταν το αρχαιότερο και σηµαντικότερο Πανναξιακό πανηγύρι, µε παραδόσεις, θαύµατα και ιστορίες, µε τα άφθονα νερά και τη µοναδική σε αγριότητα και οµορφιά φύση. Το πανηγύρι αυτό σήµερα έχει ξαναζωντανέψει και συγκεντρώνει κάθε 15αύγουστο χιλιάδες προσκυνητών. Προς το τέλος του 16 ου αι. χτίστηκε το ιστορικό Μοναστήρι της Φανερωµένης (1557), που γιορτάζει επίσης στις 15 Αυγούστου. Παλαιοί είναι και άλλοι ναοί όπως ο Άγ. Γιώργης ο Σκεπονίτης στο Σκεπόνι, η Σωτείρα πάνω απ το Σκεπόνι, η Αγία Αναστασία στου Κανά (ο σηµερινός καινούριος ναός χτίστηκε στα ερείπια του βυζαντινού ναού που υπήρχε εκεί), οι Άγ. Θεόδωροι ναός παλαιοχριστιανικός επίσης ανακαινισµένος, ο επίσης παλαιός ναός του Αγ. Μάµα στον Κάµπο (ανακαινισµένος δίπλα από τα ερείπια του παλαιού ναού), ο Άγ. Φωκάς (Άι Φικάς) στον οµώνυµο όρµο του Απόλλωνα, ναός επίσης παλαιοχριστιανικός. Τις εκκλησίες της περιοχής έχει µελετήσει και δηµοσιεύσει ο 6
ΚΩΜΙΑΚΗ ΝΑΞΟΥ 7 αρχαιολόγος Γ. Μαστορόπουλος στον 3 ο τόµο του βιβλίου µου «ΚΩΜΙΑΚΗ» που εκδόθηκε το 2005. Στο κεντρικό τµήµα του χωριού, που είναι και το παλαιότερο, κτισµένο σε απόκρηµνο σηµείο, που δεν είναι ορατό από τη µεριά της θάλασσας, για να µην το βρίσκουν εύκολα οι Σπαντήδες πειρατές, υπάρχει φράγκικο κάστρο, σηµαντικά τµήµατα του οποίου διασώζονται, καθώς και ο «πύργος του φράγκου», διώροφο σπίτι (του Καρουσοµανώλη), όπως µαρτυρείται από γραπτές και προφορικές αναφορές. Στην ευρύτερη περιοχή της Κωµιακής υπάρχουν επίσης οι φράγκικοι πύργοι του φεουδάρχη Γριµάλδι στο Σκεπόνι, το πυργάκι του Ντερεµόν στου Κανά, ο πύργος των Κόκκων-Σπανών στην Αγιά και ένας πύργος που δεν ολοκληρώθηκε στο Μαυροµάρι. Όλα αυτά τα µνηµεία επιβεβαιώνουν την ανάπτυξη στην περιοχή ισχυρών φεουδαρχικών δοµών κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας. Συνήθως η Κωµιακή και οι εξοχές της ήταν για τους φεουδάρχες τόποι παραθερισµού και γι αυτό οι πύργοι και τα πυργόσπιτα (πλην του πύργου της Αγιάς) ήταν µικρού µεγέθους. Η ζωή στην περιοχή συνεχίστηκε αδιάκοπα καθ όλη τη διάρκεια της Φραγκοκρατίας-Τουρκοκρατίας. Στην Κωµιακή διασώζεται ένα απ τα ελάχιστα τούρκικα τοπωνύµια της Νάξου, το τοπωνύµιο Γκισιµές (βρύση). Έτσι ονοµάζεται, ως σήµερα, η παραδοσιακή βρύση του χωριού και η περιοχή στο κάτω µέρος του χωριού, που αρδεύεται από αυτή τη βρύση, όπου υπάρχουν πολλά περιβόλια. Οι Κωµιακίτες, όπως και οι άλλοι Ναξιώτες, ανέπτυξαν στενές σχέσεις µε τα παράλια της Μ. Ασίας, την Πόλη και τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου. Μέχρι το 1897 πολλοί Ναξιώτες κι ανάµεσά τους Κωµιακίτες πήγαιναν και δούλευαν σε εποχιακές αγροτικές εργασίες, κυρίως στα αµπέλια, στην περιοχή της Σµύρνης και των Βουρλών, όπως και στην Πόλη, πολλοί από τους οποίους έµειναν εκεί, ιδίως στα Βουρλά. Οι κάτοικοι αυτής της κατεξοχήν ελληνικής πόλης ήταν στη συντριπτική τους πλειοψηφία Ναξιώτες κι ανάµεσά τους πολλοί Κωµιακίτες, όπως οι Κορέδες, µεγαλέµποροι σταφίδας και προύχοντες των Βουρλών, πολλοί απ τους οποίους βρήκαν µαρτυρικό θάνατο από τους Τσέτες, όταν µπήκαν στα Βουρλά και τα έκαψαν στις αρχές Σεπτεµβρίου 1922. Αποτέλεσµα αυτών των σχέσεων της Κωµιακής µε την Ανατολή είναι και το γεγονός ότι στην Κωµιακή κατέφυγαν κυνηγηµένοι απ τους Τούρκους το 1822 τα αδέλφια Μαστροεργάκης και Μαστροκώστας Αγγελής από το Αϊβαλί και δηµιούργησαν την πολυπληθή οικογένεια Αγγελή. Επίσης και άλλες οικογένειες της Κωµιακής έχουν ρίζες Μικρασιάτικες. Οι Καρούσηδες είναι Χιώτες, οι Μπιτζηλαίοι-Βιτζηλαίοι είναι απ το Αϊβαλί και ένα παρακλάδι του, οι Μπιτζηλάκηδες από την Κρήτη, που αργότερα έγιναν κι αυτοί Μπιτζηλαίοι-Βιτζηλαίοι. Οι Λεβαϊαννάδες είναι απ την Ικαριά. Το αρχικό τους επίθετο ήταν Κόχυλας, επίθετο που και σήµερα συναντάται ευρύτατα στην Ικαρία. Οι Χατζόπουλοι µε ρίζες απ την Πόλη. Οι Κορέδες (Κορρέδες) µε ρίζες από τους 7
ΚΩΜΙΑΚΗ ΝΑΞΟΥ 8 Άγιους τόπους. Οι Χωριανόπουλοι από την Πελοπόννησο, όπως και οι Πιτταράδες. Οι Αλιµπερτάδες και οι Φρατζέσκοι µε ρίζες από Φράγκικες οικογένειες φεουδαρχών. Στην Κωνσταντινούπολη έφυγε σε νεαρή ηλικία και ο Κωµιακίτης Σακελάριος Ι. Χωριανόπουλος, (γεννήθηκε το 1763 στην Κωµιακή) γιος του παπα- Γιάννη Εµµ. Χωριανόπουλου, του γενάρχη των Χωριανοπουλαίων της Κωµιακής (ήρθε από το Χαλκί όπου ήταν παπάς ο πατέρας του και η καταγωγή τους είναι από τη Σπάρτη). Ο Σακελάριος σε νεαρή ηλικία έφυγε στην Πόλη ή το Άγιο Όρος όπου εκάρη µοναχός και ονοµάστηκε Άνθιµος. Το 1789 χειροτονήθηκε διάκος και συνδέθηκε µε στενή φιλία µε τον Εθνοµάρτυρα Γρηγόριο Ε. Το 1797 έγινε πρωτοσύγκελος του Οικουµενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως και τον ίδιο χρόνο εκλέχτηκε µε την υποστήριξη του Οικουµενικού Πατριάρχη Γρηγορίου Ε, µητροπολίτης Σµύρνης. Ο Άνθιµος παρέµεινε Μητροπολίτης Σµύρνης επί 24 χρόνια. Το 1821 στις σφαγές της Σµύρνης συνελήφθη από τους Τούρκους και εστάλη σιδηροδέσµιος στην Κων/πολη, όπου σώθηκε χάρη σε υψηλά ιστάµενους φίλους του, για να συλληφθεί όµως και πάλι λίγους µήνες αργότερα µαζί µε άλλους ιεράρχες και να ριχτεί στις πιο άγριες φυλακές της Κων/πολης. Εκεί, όντας φυλακισµένος, εκλέχτηκε Οικουµενικός Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, ονοµασθείς Άνθιµος Γ. Ο Άνθιµος παρέµεινε Πατριάρχης µέχρι το 1824, όταν οι Τούρκοι τον καθαίρεσαν και τον εξόρισαν στη µακρινή Καππαδοκία. Ο Σουλτάνος σχεδίαζε τη δολοφονία του, επειδή αρνιόταν να αποκηρύξει την Επανάσταση του 21, αλλά φοβήθηκε την αντίδραση των λαών της Ευρώπης. Πέθανε το 1842 σε ηλικία 80 ετών στη Σµύρνη και τάφηκε στο προαύλιο της αγαπηµένης του εκκλησιάς του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου στον απάνω µαχαλά της Σµύρνης. Στο ναό αυτό βρισκόταν αναρτηµένο µέχρι το 1922 το πορτραίτο του. Κατά την ίδια περίοδο της επανάστασης του 1821 πολλοί Ναξιώτες µε αρχηγό τον Κωµιακίτη Φιλικό Νικόλαο Μικώνιο έσπευσαν να πολεµήσουν στον απελευθερωτικό αγώνα του Έθνους και αγωνίστηκαν ηρωικά. Ο Μικώνιος ανδραγάθησε και τραυµατίστηκε σε πολλές ναυµαχίες και µάχες. Ο Νικόλαος Μικώνιος είναι, µαζί µε τον Ιωάννη Παπαρρηγόπουλο (Λινάρδο) από τον αµαριώνα, οι σηµαντικότεροι Ναξιώτες αγωνιστές του 1821. Γιος του Νικολάου Μικωνίου ήταν ο Ελευθέριος Μικώνιος, στρατηγός και για πολλά χρόνια Βουλευτής Νάξου και Κυκλάδων. Κωµιακίτης είναι και ένας από τους πρώτους, κατά τον Μανώλη Γλέζο ο πρώτος, ναξιώτες κοµµουνιστές. Ο Μήτσος Λεβογιάννης, λατόµος και οικοδόµος, που έφυγε απ το χωριό σε ηλικία 15 χρόνων, ορφανός από µάνα και στ λατοµεία της Γκράβας στο Γαλάτσι πρωτοστάτησε στην ίδρυση της Οµοσπονδίας Οικοδόµων Ελλάδας. Μέλος του ΣΕΚΕ και στη συνέχεια του ΚΚΕ από το 1923 και µέχρι το 1949 αφιέρωσε τη ζωή του στους αγώνες του ΚΚΕ. Συνελήφθη από το καθεστώς της 4 ης Αυγούστου 1936 και φυλακίστηκε στο κολαστήριο της Ακροναυπλίας, όπου το καθεστώς και ο Μανιαδάκης συγκέντρωσαν όλα τα κορυφαία και επικίνδυνα στελέχη του ΚΚΕ που ήταν εξόριστοι σε διάφορα µέρη της Ελλάδας (νησιά, ορεινά χωριά 8
ΚΩΜΙΑΚΗ ΝΑΞΟΥ 9 κ.λπ.) για να τους παραδώσουν στη συνέχεια στους Γερµανούς κατακτητές και να εκτελεστούν οι περισσότεροι απ αυτούς κάθε φορά που οι Γερµανοί έκαναν αντίποινα στον αγωνιζόµενο ελληνικό λαό. Το 1944 τον µετέφεραν µαζί µε άλλους στο νοσοκοµείο-φυλακή «Σωτηρία» απ όπου τους απελευθέρωσε µε µια καλά οργανωµένη επίθεση ο ΕΛΑΣ. Με την απελευθέρωση πήρε µέρος στα εκεµβριανά στην ΑΘήνα. Το 1948 τον έστειλε το κόµµα στη Θες/νίκη να αναδιοργανώσει την Κοµµατική Οργάνωση που είχε εξαρθρωθεί από την Ασφάλεια. Εκεί συνελήφθη µαζί µε άλλα 24 στελέχη του παράνοµου ΚΚΕ, βασανίστηκαν, δικάστηκαν στο στρατοδικείο και ο αρχηγός της «σπείρας» όπως τον αποκαλούσαν οι «Αρχές» και οι εφηµερίδες, Μήτσος Λεβογιάννης, καταδικάστηκε µαζί µε άλλους 4, µεταξύ των οποίων και δυο γυναίκες, 4 φορές σε θάνατο και εκτελέστηκαν στις φυλακές Επταπυργίου το ξηµέρωµα της 30 Ιουνίου 1949. Από τα αναπτυγµένα παράλια της Μ. Ασίας οι Κωµιακίτες και οι άλλοι Ναξιώτες έφεραν πολλά πολιτισµικά στοιχεία και κυρίως µουσικά ακούσµατα πάνω στα οποία καλλιέργησαν την παραδοσιακή µας µουσική. Η Κωµιακή µαζί µε τον Κυνίδαρο και την Απείρανθο αποτελούν την κοιτίδα της ναξιώτικης µουσικής παράδοσης. Ο Μπιτζηλαιαδίστικος χορός και σκοπός, που µόνο στην Κωµιακή χορευόταν και τραγουδιόταν, είναι χαρακτηριστικό δείγµα του ρόλου που έπαιξαν οι κάτοικοι της περιοχής αυτής στη διαµόρφωση και εξέλιξη της παραδοσιακής ναξιώτικης µουσικής, αυτής που σήµερα την ονοµάζουν (κακώς) νησιώτικη µουσική. Ο Κωµιακίτης βιολάτορας Θεοφάνης Παντελιάς ο σηµαντικότερος Ναξιώτης βιολιτζής, µε τα µουσικά ακούσµατα που έφερε απ τη Μ. Ασία γύρω στα 1920 µε 1925, συνέβαλε καθοριστικά στην εξέλιξη και τον εµπλουτισµό της παραδοσιακής ναξιώτικης µουσικής. Αν και σύντοµη χρονικά η παρουσία του Θεοφάνη Παντελιά (1920-1930) στην δηµοτική µουσική παράδοση της Νάξου, αποτελεί αυτή σταθµό καθοριστικό στη µετεξέλιξη και τον εµπλουτισµό της. Η σηµερινή παραδοσιακή ναξιώτικη µουσική έχει τις βάσεις της σ αυτή την περίοδο. Η ιστορία αυτού του τόπου και η πορεία των κατοίκων του διά µέσου των αιώνων είναι πολύ σπουδαία, άγνωστη όµως µέχρι πρόσφατα κι ως σήµερα στους πολλούς. Χρέος µας είναι να τη µελετήσουµε, να την αναδείξουµε και να τη διδάξουµε στις νεότερες γενιές. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Κοντελιέρης: Νάξος (1929) Πρακτικά Αρχαιολογικής Εταιρείας (Π.Α.Ε.) 1908, σ. 115 Πρακτικά Α Συνεδρίου µε θέµα «Η Νάξος διά µέσου των αιώνων» σ. 831 Ν.Ι.Λεβογιάννης: Κωµιακή τ. Α 1996 Ν.Ι.Λεβογιάννης: Κωµιακή τ. Β 2001 Ν.Ι.Λεβογιάννης: Κωµιακή τ. Γ 2005 Ν.Α. Κεφαλληνιάδης: Τα κάστρα της Νάξου. 9
ΚΩΜΙΑΚΗ ΝΑΞΟΥ 10 Γ. Παπαθανασόπουλος: Κυκλαδικά Νάξου, Αρχ. ελτίο 1961/62 Γεωργία Κοκκορού-Αλευρά: «Τα αρχαία λατοµεία µαρµάρου της Νάξου», Αρχαιολογική Εφηµερίς 131 (1992) Όλγα Φιλανιώτου: «Ο θολωτός Μυκηναϊκός τάφος Χωστής Κωµιακής», εφ. Κορωνίδα, Οκτ.-εκ. 2003, σ. 5 Αγγελική Σίµωσι: «Ένα αρχαίο λιµενικό έργο στον Απόλλωνα Νάξου» περ. Ναξιακά τχ. 26(64) Σεπτ-Νοεµβρ. 2007. Ν.Α. Κεφαλληνιάδης: Οι εκκλησίες της Νάξου και οι θρύλοι των. Γ. Μαστορόπουλος: «Το µοναστήρι της Αγιάς», Πρακτικά Α Συνεδρίου «Η Νάξος διά µέσου των αιώνων (1994) Ν.Κεφαλληνιάδης: «Η Μονή Φανερωµένης», Οι εκκλησίες της Νάξου και οι θρύλοι των, τ. Α. Ιω. Κ. Προµπονάς: «Το τοπωνύµιο Κωµιακή», Κωµιακή τ. Β σ. 15 Ν.Ι.Λεβογιάννης: «Τα βοσκίστικα- το λεξιλόγιο των βοσκών και της βοσκιάς στην Κωµιακή Νάξου», εκτενής αναφορά στα βασικά χαρακτηριστικά του γλωσσικού ιδιώµατος της Κωµιακής. Ν.Ι.Λεβογιάννης: «Το τοπωνύµιο Αξός», Κωµιακή τ. Γ, σ.23 Γ.Μαστορόπουλος: «Οι εκκλησίες της Κωµιακής», Κωµιακή τ. Γ σ. 37-96 Κατερίνα Μαστοροπούλου: «Το τοπωνύµιο Αξός στην Κωµιακή», περ. Αρχατός τχ. 1/καλοκαίρι 2005, σ. 18 Στάθης Φατούρος: «Νάξος ή Αξός», περ. Αρχατός, τχ. 2/Οκτ-Νοεµβρ. 2005, σ, 14. Οικονοµιδης, Οµότιµος καθηγητής Παν/µίου Αθηνών: «Το τοπωνύµιο Αξός στην Κωµιακή», περ. Αρχατός τ. 3/Ιαν.-Φεβρ. 2006, σ. 31 10