ΙΕΡΑ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΗ ΑΘΗΝΩΝ

ΙΕΡΑ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΗ ΑΘΗΝΩΝ ΜΕΛΕΤΗ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ ΦΟΡΗΤΩΝ ΚΕΙΜΗΛΙΩΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ Ι. ΜΟΝΗΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ ΠΕΝΤΕΛΗΣ ΗΛΙΑΣ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ & ΣΙΑ ΣΥΝΤΗΡΗΤΕΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΚΑΙ ΕΡΓΩΝ ΤΕΧΝΗΣ ΑΘΗΝΑ, ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ - ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2012

ΙΕΡΑ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΗ ΑΘΗΝΩΝ ΕΡΓΟ: ΜΕΛΕΤΗ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ ΦΟΡΗΤΩΝ ΚΕΙΜΗΛΙΩΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ Ι. ΜΟΝΗΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ ΠΕΝΤΕΛΗΣ ΕΚΠΟΝΗΣΗ ΜΕΛΕΤΗΣ: ΗΛΙΑΣ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ ΚΑΙ ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ ΣΥΝΤΗΡΗΤΕΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΚΑΙ ΕΡΓΩΝ ΤΕΧΝΗΣ 2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σελ. 4-14 Α. ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΒΙΒΛΙΑΚΟΥ & ΑΡΧΕΙΑΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ ΤΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ..Σελ. 15-55 Β. ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΜΕΤΑΛΛΙΝΩΝ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ & ΙΕΡΩΝ ΣΚΕΥΩΝ...Σελ. 56-111 Γ. ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΛΙΘΙΝΩΝ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ..Σελ. 113-120 Δ. ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ ΑΠΟ ΟΡΓΑΝΙΚΕΣ ΥΛΕΣ...Σελ. 121-123 ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΕΚΘΕΣΗΣ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ Σελ.125 3

ΜΕΛΕΤΗ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ ΦΟΡΗΤΩΝ ΚΕΙΜΗΛΙΩΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ Ι. ΜΟΝΗΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ ΠΕΝΤΕΛΗΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τα προς μελέτη αντικείμενα στεγάζονται στο λεγόμενο «Παλαιό Γηροκομείο» κτίσμα του 16ου αιώνα που βρίσκετε έξω από τον περίβολο της μονής. Όπως αναφέρεται στο έντυπο «Οδηγός του μουσείου της Ιεράς Μονής Κοιμήσεως Θεοτόκου» του Ιωάννου Βολανάκη αρχαιoλόγου (Πεντελη1973). Το κτίριο, το οποίο χρησιμοποιήθηκε τελευταία ακόμη και ως χοιροστάσιο, αναστηλώθηκε και ανακαινίστηκε τη δεκαετία του 70 με πρωτοβουλία του τότε ηγουμένου της Μονής Αρχιμανδρίτη Θεόκλητου Φεφέ και μετατράπηκε σε μουσείο. Ο μουσειακός χώρος σχεδιάστηκε και εκτελέστηκε από τον συντηρητή κ. Ιωάννη Γκερέκο. Το μουσείο παρέμεινε για δύο δεκαετίες περίπου επισκέψιμο για το κοινό αλλά ανεστάλη η λειτουργία του λόγω προβλημάτων που προέκυψαν στον χώρο και τα εκθέματα. Η μελέτη αυτή, σκοπό έχει να καταγράψει και να αναδείξει τα προβλήματα των εκθεμάτων, να μελετήσει τις αιτίες που τα προκάλεσαν και να προτείνει μεθόδους συντήρησης, αποκατάστασης και διατήρησης των κειμηλίων ώστε να αποφευχθούν περαιτέρω μη αναστρέψιμες φθορές. Υφιστάμενη Κατάσταση Ύστερα από επιτόπια εξέταση ως προς το μέγεθος των φθορών και των προβλημάτων κρίνεται αναγκαία η άμεση απομάκρυνση και μεταφορά των κειμηλίων σε χώρο σταθερών συνθηκών θερμοκρασίας και υγρασίας. Όπως και η άμεση επέμβαση με σωστικά μέτρα προκειμένου να σταθεροποιηθούν οι φθοροποιοί παράγοντες που συνεχίζουν να επηρεάζουν τα κειμήλια. Επίσης κρίνεται απαραίτητη η συντήρηση των εκθεμάτων το συντομότερο δυνατόν προκειμένου να αδρανοποιηθεί η φθοροποιός διαδικασία, να αποκατασταθούν οι φθορές και να διατηρηθούν τα κειμήλια στο χρόνο. 4

Οι αιτίες που προκάλεσαν τα πολλαπλά προβλήματα είναι οι εξής: Συγκέντρωση υψηλών ποσοστών σχετικής υγρασίας RH% καθώς και έντονες διακυμάνσεις αυτής στο εκθεσιακό χώρο Μεγάλες διακυμάνσεις της θερμοκρασίας. Σημειώνουμε ότι ο χώρος δεν κλιματίζεται. Άμεση έκθεση των κειμηλίων στην εισερχόμενη από τα παράθυρα έντονη ηλιακή ακτινοβολία. Σημειώνουμε ότι τα παράθυρα είναι μεγάλου μεγέθους χωρίς παραθυρόφυλλα ή εσωτερική κάλυψη. Οι υαλοπίνακες των παραθύρων δεν φέρουν φίλτρα για την αποκοπή της UV (υπεριώδους) ακτινοβολίας. Λόγω των υψηλών ποσοστών σχετικής υγρασίας, τα κονιάματα της τοιχοποιίας παρουσιάζουν αποσάρθρωση και κονιορτοποίηση. Η αποκόλληση των κονιαμάτων είχε ως αποτέλεσμα την κατάρρευση αυτών όχι μόνο σε όλο το χώρο αλλά και πάνω στις προθήκες όπως και στα εκθέματα. Η ακαταλληλότητα των προθηκών λόγω ακατάλληλων υλικών και σχεδιασμού είχε ως αποτέλεσμα την εισχώρηση κονιαμάτων, ρύπων και εντόμων εντός των προθηκών με αποτέλεσμα την άμεση προσβολή των εκθεμάτων. Τα υλικά των προθηκών όπως ξύλο και ύφασμα κρίνονται ακατάλληλα διότι ευνοούν την οξείδωση των οργανικών υλικών όπως το χαρτί και το δέρμα, υλικά κατασκευής του βιβλιακού και αρχειακού υλικού. Πρόκειται για υδρόφιλα υλικά και δεδομένου των υψηλών ποσοστών υγρασίας και του μη επαρκούς εξαερισμού του χώρου ευνόησαν τη συγκέντρωση και συμπύκνωση της υγρασίας εντός των προθηκών και προκλήθηκε η ανάπτυξη μυκήτων και η περαιτέρω αποδόμηση των οργανικών υλικών κατασκευής των βιβλίων. Επίσης το ξύλο και το ύφασμα καθότι οργανικά υλικά και τα δύο είναι ιδανική τροφή για τα ξυλοφάγα έντομα. Η κάλυψη των προθηκών με επάλληλα συρόμενα τζάμια δεν είναι επαρκής για την προστασία των εκθεμάτων, διότι η υγρασία εισχώρησε στο εσωτερικό των προθηκών με αποτέλεσμα την ανάπτυξη μυκήτων και την οξείδωση των μεταλλικών αντικειμένων. Τα επάλληλα συρόμενα τζάμια δεν στεγανοποιούν τις προθήκες με αποτέλεσμα να εισέρχονται έντομα όπως το έντομο silverfish το οποίο προσβάλει οργανικά υλικά όπως χαρτί και δέρμα. Παρατηρούμε επικαθήσεις στρωμάτων σκόνης, κονιαμάτων και ρύπων εντός των προθηκών σε σημείο που η όψη των αντικειμένων είναι δυσδιάκριτη. 5

Τα υλικά στήριξης, παρουσίασης και ανάρτησης που βρίσκονται σε άμεση επαφή με τα αντικείμενα αποδείχθηκαν ακατάλληλα διότι καθώς οξειδώθηκαν επέφεραν φθορές στα αντικείμενα. Ο χώρος δεν διέθετε κεντρικό κλιματισμό και σε συνδυασμό με τον μη επαρκή εξαερισμό του χώρου, την εγκατάλειψη και τα υψηλά ποσοστά θερμοκρασίας και υγρασίας που επικρατούσαν στο χώρο δημιούργησαν συνθήκες που ευνοούν την ανάπτυξη μυκήτων, βακτηριδίων και ξυλοφάγων εντόμων που προσέβαλλαν τα οργανικά υλικά των εκθεμάτων και οξείδωσαν τα μεταλλικά στοιχεία αυτών. Η άμεση και μακροχρόνια έκθεση των κειμηλίων στο ηλιακό φως και στην υπεριώδη ακτινοβολία επέφεραν αποχρωματισμό και φωτοοξείδωση καθώς δεν είχε προβλεφθεί η προστασία των παραθύρων με φίλτρα αποκοπής UV ακτινοβολίας. Ακολουθεί διατήρησης των εκθεμάτων. φωτογραφική τεκμηρίωση του μουσειακού χώρου και της κατάστασης Η μελέτη περιλαμβάνει της εξής γενικές ενότητες: Α. ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΒΙΒΛΙΑΚΟΥ & ΑΡΧΕΙΑΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ ΤΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ Β. ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΜΕΤΑΛΛΙΝΩΝ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ & ΙΕΡΩΝ ΣΚΕΥΩΝ Γ. ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΛΙΘΙΝΩΝ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ Δ. ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ ΑΠΟ ΟΡΓΑΝΙΚΕΣ ΥΛΕΣ 6

7 Εικόνα 1: Άποψη από τον εσωτερικό χώρο του μουσείου

8 Εικόνα 2: Άποψη από τον εκθεσιακό χώρο

Εικόνα 3: Προθήκη με παλαίτυπα και βιβλία. Η απουσία κρυστάλλου και το ακατάλληλο, για έκθεση αντικειμένων, υδρόφιλο υλικό κατασκευής (ξυλεία) της προθήκης, έχουν επιφέρει σημαντικές φθορές στο χαρτί Εικόνα 4: Προθήκη σε πολύ κακή κατάσταση με διάσπαρτα μετάλλινα εκθέματα και απουσία κρυστάλλου. 9

10 Εικόνα 5: Προθήκη τύπου «ντουλάπα» με τρεις ελεύθερες πλευρές θέασης, σε πολύ κακή κατάσταση με έντονη την παρουσία μυκήτων (μούχλας) στο εσωτερικό της πλάτη της.

Εικόνα 6: Επιδαπέδια προθήκη. Διακρίνονται νομίσματα και πόρπες ζωνών 11 Εικόνα 7: Προθήκη τύπου «ντουλάπα» με θραυσμένο το πρόσθιο κρύσταλλό της. Διακρίνεται αργυρό κηροπήγιο και ποιμαντορική ράβδος

Εικόνα 8: Επιδαπέδια προθήκη με επικλινές υπόβαθρο χωρίς κρύσταλλο. Σκόνη, ρύποι, υπολείμματα σοβά και ανάπτυξη μυκήτων στο υφασμάτινο υπόβαθρο Εικόνα 9: Προθήκη τύπου «ντουλάπα». Αργυρά και μολύβδινα αντικείμενα μαζί με φορητές εικόνες στα γυάλινα ράφια. Ανάπτυξη μυκήτων στην υφασμάτινη πλάτη της προθήκης 12

Εικόνα 10: Ευαγγέλιο σκεπασμένο από σκόνη Εικόνα 11: Βιβλία και έντυπα πάνω σε σκυριανό τραπεζάκι 13

14 Εικόνα 12: Τμήμα προθήκης. Αργυρό κηροπήγιο και ποιμαντορική ράβδος

Α. ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΒΙΒΛΙΑΚΟΥ ΚΑΙ ΑΡΧΕΙΑΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ ΤΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ Το μουσείο της Ιεράς Μονής Κοιμήσεως Θεοτόκου Πεντέλης εκτός των άλλων αντικειμένων τα οποία χρήζουν συντήρησης περιλαμβάνει χαρτώο υλικό όπως λιτά έγγραφα, χειρόγραφα και έντυπα βιβλία, πατριαρχικά σιγίλια, τούρκικα φιρμάνια καθώς και επιστολές και διπλώματα. Στο χώρος φύλαξής τους επικρατούν μη σταθερές συνθήκες υγρασίας και θερμοκρασίας. Τα υψηλά ποσοστά υγρασίας είχαν ως αποτέλεσμα την ανάπτυξη μυκήτων τόσο στην επιφάνεια των προθηκών όσο και στην επιφάνεια των αντικειμένων. Επικαθήσεις σκόνης, χωμάτων και σοβά συναντούμε ακόμη και στα αντικείμενα τα οποία είναι τοποθετημένα εντός των προθηκών, τα δέ υλικά των προθηκών είναι ακατάλληλα πλέον για τη φύλαξη των αντικειμένων. Η οξείδωση του χαρτιού είναι εμφανής και παρατηρούμε φθορές στη στάχωση και τα καλύμματα των βιβλίων. Τα δε πατριαρχικά σιγίλια και τα τούρκικα φιρμάνια αν και τοποθετημένα σε κορνίζες με τζάμι έχουν υποστεί την επίδραση της υγρασίας με αποτέλεσμα τη δημιουργία ανωμαλιών στην επιφάνειά τους. Η μακρόχρονη παραμονή στο ακατάλληλο αυτό περιβάλλον και η έλλειψη φροντίδας είχε ως αποτέλεσμα την εισχώρηση σκόνης, ρύπων και εντόμων εντός του εσωτερικού της κορνίζας. Οι παραπάνω φθοροποιοί παράγοντες αποτελούν άμεση απειλή για τα αντικείμενα. Πιο αναλυτικά, κατά την in situ φωτογράφηση του χαρτώου υλικού καταγράφηκαν τα εξής αντικείμενα: 15

Α1. Περιγραφή της κατάστασης διατήρησης πατριαρχικών σιγιλίων και τούρκικων φιρμανιών 1. Φιρμάνι (διάταγμα) τουρκικό, (Νο 18) Διαστάσεων 48 Χ 58 εκ., γραμμένο με μελάνι αιθάλης στην τουρκική γλώσσα και αραβική γραφή, η οποία βαίνει από δεξιά προς τα αριστερά. Φέρει μωαμεθανική χρονολογία 1221, από Εγείρας (1806-1807 μχ.) Άνω και στο μέσον υπάρχει μονόγραμμα (Tugra= Τουγράς) γραμμένο με κόκκινο μελάνι. Εικόνα 13: Φιρμάνι (διάταγμα) τουρκικό, (Νο 18) 16

Κατάσταση Διατήρησης Το χαρτί φέρει έντονες πτυχώσεις και ανάπτυξη μυκήτων στην επιφάνειά του λόγω της επίδρασης της υγρασίας. Σκόνη και έντομα έχουν εισχωρήσει στο εσωτερικό της ξύλινης κορνίζας στην οποία έχει αναρτηθεί. Τα υλικά ανάρτησης όπως το χαρτόνι της πλάτης είναι ακατάλληλο και τα καρφιά στήριξης έχουν οξειδωθεί. Τα δέ περιθώρια του έργου έρχονται σε άμεση επαφή με το ξύλο της κορνίζας με αποτέλεσμα την οξείδωση και τη δημιουργία μηχανικών φθορών στην περίμετρό του. Κηλίδες από την επίδραση της υγρασίας και την οξείδωση του χαρτιού είναι εμφανής κατά τόπους. 2. Σιγίλιο Πατριαρχικό, (Νο 19) Διαστάσεων 33 Χ 48 εκ., χειρόγραφο με μελάνι αιθάλης, φέρει χρονολογία 1818. Εκδόθηκε από τον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Κύριλλο ΣΤ. Με το σιγίλιο αυτό ρυθμίζονται θέματα που αφορούν τη Μονή Πεντέλης. Εικόνα 14: Σιγίλιο Πατριαρχικό, (Νο 19) 17

Κατάσταση Διατήρησης Το σιγίλιο είναι τοποθετημένο σε ξύλινη κορνίζα με τζάμι. Το χαρτί του αντικειμένου έχει υποστεί φθορές από υγρασία με αποτέλεσμα τη δημιουργία επιφανειακών ανωμαλιών και κίτρινων κηλίδων οξείδωσης κατά τόπους. Η γραφή διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση. Παρατηρούμε κατά τόπους μηχανικές φθορές και απώλειες του χαρτιού. Το έγγραφο φέρει πτυχώσεις κατά μήκος και κατά πλάτος λόγω παλαιότερης αναδίπλωσής του σε μικρότερο μέγεθος. Τα υλικά ανάρτησης όπως το χαρτόνι της πλάτης έχουν προσβληθεί από την υγρασία με πιθανή ανάπτυξη μυκήτων στο εσωτερικό του και χρήζει άμεσης αντικατάστασης. 3. Σιγίλιο Πατριαρχικό Διαστάσεων 31 Χ 44 εκ., χειρόγραφο με μελάνι αιθάλης, του έτους 1765. Εκδόθηκε από τον Οικουμενικό Πατριάρχη Σαμουήλ Χαντζερή (1763-1768) και αναφέρεται στην καταπάτηση των κτημάτων της Μονής από τους περίοικους. Εικόνα 15: Σιγίλιο Πατριαρχικό 18

Κατάσταση Διατήρησης Το σιγίλιο είναι τοποθετημένο σε ξύλινη κορνίζα με τζάμι. Παρατηρούμε κηλίδες καφετίζων χρώματος σε όλη την επιφάνεια του χαρτιού λόγω εισχώρησης υδάτων στο εσωτερικό της κορνίζας. Η ανάπτυξη μυκήτων στην πίσω πλευρά του έργου είναι ορατή και το χαρτόνι ανάρτησης χρήζει άμεσης αντικατάστασης. Το χαρτί φέρει πτυχώσεις κατά μήκος και πλάτος λόγω παλαιότερης αναδίπλωσης αυτού. Η επιφάνειά του δε, φέρει έντονες ανωμαλίες επιπέδου λόγω της απορρόφησης μεγάλων ποσοστών υγρασίας. 4. Φιρμάνι (Διάταγμα) Τούρκικο Διαστάσεων 48 Χ 58 εκ., χειρόγραφο με μελάνι αιθάλης, στην τουρκική γλώσσα με αραβική γραφή. Στο πάνω μέρος αυτού υπάρχει μονόγραμμα (Tugra= Τουγράς) σχεδιασμένο με μαύρο μελάνι και φέρει χρονολογία 224 από Εγείρας (1809-1810 μ.χ.) Εικόνα 16: Φιρμάνι τούρκικο 19

Κατάσταση Διατήρησης Το έγγραφο είναι τοποθετημένο σε ξύλινη κορνίζα με τζάμι. Η επίδραση της υγρασίας έχει προκαλέσει την ανάπτυξη μυκήτων κυρίως στην κάτω πλευρά του εγγράφου. Κηλίδες οξείδωσης του χαρτιού παρατηρούμε τοπικά όπως και μηχανικές φθορές κυρίως στην περίμετρο. Πτυχώσεις κατά μήκος και κατά πλάτος του εγγράφου παρατηρούμε λόγω παλαιότερης αναδίπλωσης αυτού σε μικρότερο μέγεθος. Η εισχώρηση ρύπων και εντόμων είναι εμφανής στο εσωτερικό της κορνίζας ενώ η πλάτη ανάρτησης του έργου είναι από ακατάλληλα υλικά προσβεβλημένα από υγρασία με επακόλουθη την ανάπτυξη μυκήτων. 5. Φιρμάνι (Διάταγμα) Τούρκικο Διαστάσεων 48 Χ 58 εκ, χειρόγραφο με μελάνι αιθάλης, στην τούρκικη γλώσσα με αραβική γραφή. Στο πάνω μέρος αυτού υπάρχει μονόγραμμα (Tugra= Τουγράς) σχεδιασμένο με μαύρο μελάνι. Εικόνα 17: Φιρμάνι τούρκικο 20

Κατάσταση Διατήρησης Το φιρμάνι είναι τοποθετημένο σε ξύλινη κορνίζα με τζάμι. Παρατηρούμε έντονες ανωμαλίες του επιπέδου του χαρτιού και ανάπτυξη μυκήτων κατά τόπους κυρίως στην περίμετρο. Η εισχώρηση επιφανειακών ρύπων και σκόνης στο εσωτερικό της κορνίζας είναι ορατά. Παρατηρούμε επίσης έντονη οξείδωση του χαρτιού με αποτέλεσμα να φέρει καφετίζων χρώμα. ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ 21 Σύνταξη του Δελτίου εργασιών συντήρησης Φωτογραφική τεκμηρίωση πριν τη συντήρηση, στο ορατό φάσμα, σε ψηφιακή μορφή Απομάκρυνση του έργου από την κορνίζα αφαίρεση των παλαιών υλικών ανάρτησης Απολύμανση Στεγνός καθαρισμός στο recto και verso του έργου με πινέλο Στεγνός καθαρισμός του έργου Υλικά: γόμα σε τρίμα (document cleaning powder), βινυλική γόμα καθαρισμού εγγράφων, σπόγγος αφαίρεσης επιφανειακών ρύπων, μαλακότριχο πινέλο. Δοκιμές διαλυτότητας των μελανιών με απιονισμένο νερό και αλκοόλη Σταδιακή ύγρανση του χαρτιού σε ειδικό θάλαμο με ψυχρό ατμό παραγόμενο από υπερήχους. Εξοπλισμός: suction table s chamber, ultrasonic humidifier. Ψεκασμός με απιονισμένο νερό και αλκοόλη σε αναλογία 50:50, για αύξηση της απορροφητικότητας του χαρτιού προκειμένου να ακολουθήσει ο υγρός καθαρισμός. Υγρός καθαρισμός με ψεκασμό απιονισμένου νερού στην τράπεζα υψηλής απορρόφησης (suction table). Υλικά: Hollytex, στυπόχαρτα. Τοπικός καθαρισμός κηλίδων με την εφαρμογή απιονισμένου νερού τοπικά με πινέλο. Χρήση χημικών διαλυτών όπως πετρελαϊκός αιθέρας και αμμωνία, μόνο όπου κριθεί απαραίτητο. Αποξίνωση με ψεκασμό ημικορεσμένου διαλύματος CaOH 2, ph: 10.0 12.0, σε νερό, στην τράπεζα υψηλής απορρόφησης (suction table). Υλικά: Hollytex, στυπόχαρτα. Κολάρισμα του χαρτιού με μεθυλοκυτταρίνη Tylose, σε αναλογία 2% κ.β. Στερεώσεις μηχανικών φθορών με ιαπωνικό χαρτί Tengujo 9gr. Συμπληρώσεις απωλειών του χαρτιού με ιαπωνικό χαρτί καταλλήλου βάρους και τόνου ανάλογο του πάχους και της υφής του αυθεντικού χαρτιού. Υλικά: Κόλα Μεθυλοκυτταρίνη tylose σε αναλογία 8% κ.β., στυπόχαρτα, hollytex, χαρτόνι και βαρίδια για το πρεσάρισμα. Πρεσάρισμα Επιπεδοποίηση του χαρτιού στην πρέσα. Υλικά: hollytex και στυπόχαρτα Φωτογράφηση του έργου μετά τη συντήρηση, στο ορατό φάσμα, σε ψηφιακή μορφή Κατασκευή χάρτινου πλαισίου passé partout, από αντιόξινο μουσειακό χαρτόνι 1250gr 1700gr. και λινή αντιόξινη ταινία Ανάρτηση του έργου στο passé partout με λωρίδες ιαπωνικού χαρτιού (Hayaku hinging paper). Όπου δεν απαιτείται passé partout, κατασκευή φακέλου ενθυλάκωσης εγγράφων από melinex

Τοποθέτηση του έργου σε κορνίζα Συμπλήρωση του Δελτίου Εργασιών Συντήρησης Παρατηρήσεις: Η μέθοδος υγρού καθαρισμού των χειρογράφων στην τράπεζα υψηλής απορρόφησης επιλέχθηκε με βάση την ποιότητα των μελανιών. Σημειώνουμε ότι κατά βάση το μελάνι που έχει χρησιμοποιηθεί είναι αιθάλης και η χρωστική για τα «τουγράς» ακουαρέλα. Η ευαισθησία του μελανιού και της χρωστικής στο νερό επιβάλει τη χρήση του ειδικού μηχανήματος προκειμένου να μη γίνει διάχυση των μελανιών στο χαρτί. 22

Α2. Περιγραφή της κατάστασης διατήρησης εντύπων και βιβλίων 1. Έντυπο Ευαγγέλιο, σλάβικο, (Νο 110) Έντυπο Ευαγγέλιο, σχήματος quarto, διαστάσεων 45 Χ 32 εκ. γραμμένο στην παλιά σλαβική γλώσσα. Έχει εκδοθεί στη Μόσχα κατά το έτος 1862, επί τσάρου Αλεξάνδρου του Β. Εικόνα 18: Έντυπο Ευαγγέλιο, σλάβικο, (Νο 110) (Εμπροσθόφυλλο) 23

24 Εικόνα 19: Έντυπο Ευαγγέλιο, σλάβικο, (Νο 110) (Οπισθόφυλλο)

Κατάσταση Διατήρησης Το βιβλίο φέρει κάλυμμα από κόκκινο βελούδο διακοσμημένο με χρυσά ελάσματα. Στην έμπροσθεν όψη του καλύμματος εικονίζεται η Ανάσταση του Χριστού ενώ τις γωνίες κοσμούν χρυσά ανάγλυφα ελάσματα που εικονίζουν τους τέσσερεις Ευαγγελιστές. Στην πίσω όψη και στο κεντρικό κόσμημα εικονίζεται η σκηνή του δείπνου εις Εμμαούς. Οι γωνίες είναι διακοσμημένες με τριγωνικού σχήματος χρυσά ελάσματα με φυτικά μοτίβα και κεντρικό ρόδακα. Σώζεται μόνο η επάνω αριστερή γωνία. Η κατάσταση διατήρησης του καλύμματος δεν είναι καλή. Παρατηρούμε επικαθήσεις ρύπων, μηχανικές φθορές κυρίως στην περίμετρο των πινακίδων και στη ράχη του βιβλίου. Έντονη είναι η ανάπτυξη μυκήτων στην επιφάνεια του υφάσματος. Η στάχωση του βιβλίου είναι χαλαρή ενώ έχει αποκολληθεί το εξώφυλλο από το σώμα του βιβλίου Η προμετωπίδα του βιβλίου φέρει περιμετρική διακόσμηση με φυτικό διάκοσμο από Εικόνα 20: Έντυπο Ευαγγέλιο, σλάβικο, (Νο 110) (Εσωτερικά) φύλλο χρυσού. Αυτή διατηρείται σε άριστη κατάσταση. Περιμετρικά εικονίζονται οι τέσσερις ευαγγελιστές και στο κέντρο αναγράφεται ο τίτλος του βιβλίου. Στην κάτω πλευρά της προμετωπίδας υπάρχει σφραγίδα οθωμανική καθώς και μία επιγραφή στην αραβική γλώσσα. 25

Το σώμα του βιβλίου χρήζει απολύμανσης αφού είναι έντονη η επίδραση της υγρασίας και των επιφανειακών ρύπων με αποτέλεσμα την ανάπτυξη μυκήτων. Το σώμα του βιβλίου είναι βιβλιοδετημένο με βαμβακερές ταινίες (φακαρόλα) και η βιβλιοδεσία διατηρείται σε αρκετά καλή κατάσταση. Στο εσωτερικό των τευχών παρατηρούμε επιφανειακούς ρύπους και μηχανικές φθορές του χαρτιού σε μικρή έκταση. 2. Έντυπο Ευαγγέλιο, σλάβικο Σχήματος quarto, διαστάσεων 47 Χ 35 εκ. γραμμένο στην παλιά σλαβική γλώσσα. Εκδόθηκε στη Μόσχα το 1892 επί του τσάρου Αλέξανδρου Γ. Το βιβλίο φέρει κάλυμμα από πορφυρό βελούδο με διακοσμητικά χρυσά ελάσματα. Στο κεντρικό διακοσμητικό ανάγλυφο έλασμα της έμπροσθεν πλευράς του καλύματος εικονίζεται η Ανάσταση του Χριστού. Στις γωνίες εικονίζονται οι τέσσερις ευαγγελιστές. Η πίσω πλευρά του εξωφύλλου φέρει στο κεντρικό διακοσμητικό έλασμα το σταυρό της σταύρωσης του Χριστού. Τις γωνίες κοσμούν χρυσά ελάσματα με φυτικά μοτίβα και κεντρικό ρόδακα. Το κάλυμμα φέρει κλείστρα. 26 Εικόνα 21: Έντυπο Ευαγγέλιο, σλάβικο

27 Εικόνα 22: Έντυπο Ευαγγέλιο, σλάβικο. Πρόσθια όψη. Σημαντικό πάχος από σκόνη, τρίμματα σοβά και ρύπων

Κατάσταση Διατήρησης Η έμπροσθεν όψη του καλύματος είναι εξ ολοκλήρου καλυμμένη με παχύ στρώμα σκόνης. Παρατηρούμε μηχανικές φθορές του υφάσματος κυρίως στην περίμετρο των πινακίδων και στη ράχη του βιβλίου. Το βελούδινο κάλυμμα λόγω της επίδρασης της υγρασίας έχει αποκολληθεί από τις πινακίδες του εξωφύλλου. Η στάχωση των τευχών του βιβλίου διατηρείται σε αρκετά καλή κατάσταση. Το χαρτί φέρει κηλίδες καφετίζων χρώματος λόγω της υγρασίας και της οξείδωσης του χαρτιού. Μύκητες από την επίδραση της υγρασίας έχουν προσβάλει κατά τόπους το χαρτί. Μηχανικές φθορές και απώλειες του χαρτιού παρατηρούμε σε μικρή έκταση. Ωστόσο σκόνη και υγρασία έχει εισχωρήσει στο εσωτερικό των τευχών και χρήζει άμεσης συντήρησης. Εικόνα 23: Το ευαγγέλιο εσωτερικά. Διακρίνεται η φθορά του χαρτιού από την υγρασία και την οξείδωση του χαρτιού 28

3. Έντυπο Ευαγγέλιο 18 ου αι. Μεγάλου μεγέθους quarto, με στάχωση από σκούρο κόκκινο βελούδο και ασημένια διακοσμητικά πάμφυλα. Την έμπροσθεν πλευρά του εξωφύλλου κοσμούν μεταλλικά ανάγλυφα διακοσμητικά με κεντρικό θέμα την Ανάσταση του Χριστού. Τις τέσσερις πλευρές του κεντρικού διακοσμητικού και σε σχήμα σταυρού κοσμούν τέσσερις αστερίσκοι ανθέμια. Στις γωνίες του εξωφύλλου εικονίζονται οι τέσσερις Ευαγγελιστές, σε τριγωνικού σχήματος μεταλλικά ανάγλυφα ελάσματα. Τη ράχη προστατεύουν και κοσμούν τρία ορθογώνια μεταλλικά ελάσματα χωρίς διακόσμηση. Το κάλυμμα του βιβλίου φέρει μεταλλικά κλείστρα. 29

Κατάσταση διατήρησης Το βελούδινο υφασμάτινο κάλυμμα του βιβλίου φέρει έντονες τις φθορές από την επίδραση των υψηλών ποσοστών υγρασίας που επικρατούν στο χώρο αφού έχουν αναπτυχθεί επάνω σε αυτό αποικίες μυκήτων λευκού χρώματος. Το κάλυμμα φέρει κατά τόπους φθορές και απώλειες, ενώ τα καρφιά που συγκρατούν τα διακοσμητικά μεταλλικά μοτίβα έχουν οξειδωθεί και αποδόμισαν τοπικά το ύφασμα. Τα διακοσμητικά του εξωφύλλου, της ράχης όπως και τα κλείστρα είναι από ασήμι και διατηρούνται σε αρκετά καλή κατάσταση αν εξαιρέσουμε τη μερική απώλεια της κάτω δεξιά διακοσμητικής γωνίας. Το σώμα του βιβλίου φέρει στάχωση με νεύρα και διατηρείται σε καλή κατάσταση. Ωστόσο η υγρασία, η οξείδωση του χαρτιού και τα έντομα έχουν επηρεάσει τη δομή και όψη του χαρτιού. Το χαρτί φέρει οξειδώσεις κατά τόπους, μηχανικές φθορές κυρίως στην περίμετρο των φύλλων και χρήζει άμεσης απολύμανσης, υγρού καθαρισμού και αποξίνωσης. Οι πινακίδες του καλύματος καθότι ξύλινες χρήζουν απεντόμωσης και περαιτέρω συντήρησης καθότι οι μύκητες έχουν εισχωρήσει στο εσωτερικό του καλύματος. Τα δέ πρώτα τετράδια του βιβλίου υπό την επίδραση της υγρασίας και των μυκήτων έχουν κολλήσει μεταξύ τους και καθιστούν το άνοιγμα και τη φωτογράφηση του εσωτερικού του βιβλίου προς το παρόν αδύνατη. 30

4. Έντυπο Ευαγγελιστάριο Μεγάλου σχήματος quarto. Εκδόθηκε στην Βενετία το 1737 από τον τυπογράφο Αντώνιο Βόρτολι και επιμελήθηκε ο Νικόλαος Σάρος. Το βιβλίο είναι δερματόδετο με χρυσά έκτυπα διακοσμητικά στοιχεία. Στο κεντρικό διακοσμητικό μοτίβο εικονίζεται εντός ναού η σταύρωση του Χριστού, ενώ τις γωνίες κοσμούν οι τέσσερις ευαγγελιστές. Περιμετρικά το εξώφυλλο είναι διακοσμημένο με φυτικό μοτίβο. Εικόνα 24: Έντυπο Ευαγγελιστάριο 31

Κατάσταση Διατήρησης Το κάλυμμα του βιβλίου φέρει μηχανικές φθορές κυρίως στη ράχη και την περίμετρο των πινακίδων. Οι γωνίες των πινακίδων φέρουν απώλειες και αποκολλήσεις του δέρματος της βιβλιοδεσίας. Επικαθήσεις σκόνης παρατηρούμε στην επιφάνεια του καλύματος. Το δέρμα έχει χάσει την ελαστικότητά του και χρήζει λίπανσης. Η στάχωση του τευχών είναι αρκετά χαλαρή και έχει αποκολληθεί το εξώφυλλο από το σώμα του βιβλίου. Το χαρτί φέρει οξείδωση με αποτέλεσμα να έχει κιτρινίσει κατά τόπους. Απώλειες και μηχανικές φθορές του χαρτιού παρατηρούμε κυρίως στα πρώτα και τελευταία τεύχη του βιβλίου καθώς και στην περίμετρο αυτών Εικόνα 25: Το εσωτερικό του Ευαγγελισταρίου 32

5. Ωρολόγιον το μέγα Έντυπο, μεγάλου σχήματος, quarto. Εκδόθηκε στην Βενετία το 1884 στο τυπογραφείο του Φοίνικος. Πρόκειται για την 4 η έκδοση την οποία διόρθωσε και διαίρεσε σε τρία μέρη ο Βαρθολομαίος Κουτλουμουσιανός, ο Ίμβριος. Την έκδοση επέβλεψε και επιμελήθηκε ο ιερομόναχος Σπυρίδων Ζερβός. Εικόνα 26: Το Εμπροσθόφυλλο του ωρολογίου 33

Κατάσταση Διατήρησης Το βιβλίο φέρει πανόδετη βιβλιοδεσία με ανάγλυφα φυτικά κοσμήματα κυρίως στην περίμετρό του. Λόγω της υγρασίας και των επικαθίσεων σκόνης το ύφασμα του καλύματος έχει φουσκώσει με αποτέλεσμα να μην είναι άμεσα ορατή η διακόσμηση. Περισσότερες μηχανικές φθορές παρατηρούμε στη ράχη της βιβλιοδεσίας και την περίμετρο των πινακίδων. Επικαθήσεις σκόνης, λευκού σοβά και ανάπτυξη μυκήτων παρατηρούμε στην επιφάνεια του καλύματος. Το σώμα του βιβλίου φέρει χαλαρή στάχωση, το κάλυμμα έχει αποκολληθεί από το σώμα του βιβλίου. Μηχανικές φθορές, απώλειες του χαρτιού, επικαθήσεις χωμάτων και οξείδωση παρατηρούμε στο χαρτί των φύλλων του βιβλίου. Τα φύλλα των πρώτων και τελευταίων τευχών φέρουν τις πιο πολλές φθορές, ενώ παρατηρούμε απώλειες του χαρτιού στις πάνω και κάτω γωνίες των φύλλων. Εικόνα 27: Το εσωτερικό του ωρολογίου 34

6. Θείον και Ιερόν Ευαγγέλιο, Έντυπο, μεγάλου σχήματος, quarto. Εκδόθηκε στη Βενετία το 1785 στο τυπογραφείο του Δημητρίου Θεοδοσίου εκ Ιωαννίνων. Εικόνα 28: Η πρόσθια και η οπίσθια όψη του Ευαγγελίου. Φανερή η δράση των μυκήτων Κατάσταση Διατήρησης Το βιβλίο φέρει πανόδετο κάλυμμα μαύρου χρώματος, με δερμάτινη ράχη. Το κάλυμμα φέρει μηχανικές φθορές και απώλειες κυρίως στη ράχη και την περίμετρο των εξωφύλλων. Επικαθήσεις ρύπων παρατηρούμε στην επιφάνειά του και το χρώμα του καλύματος έχει ξεθωριάσει. Η πίσω πινακίδα του εξωφύλλου φέρει σημαντικές φθορές από την επίδραση των μυκήτων. Το σώμα του βιβλίου φέρει απώλειες στην επάνω πλευρά διότι έχει ξακριστεί στο παρελθόν με αποτέλεσμα το επάνω περιθώριο των φύλλων να είναι ελλιπές. Οι σελίδες φέρουν έντονες κηλίδες καφετίζων χρώματος λόγω της οξείδωσης του χαρτιού και την επίδραση της υγρασίας. Μηχανικές φθορές και απώλειες συναντούμε σε όλα σχεδόν τα φύλλα σε μικρή έκταση και κυρίως στις γωνίες. 35

Στο εσωτερικό του βιβλίου βρέθηκε χειρόγραφο με μαύρο και κόκκινο μελάνι. Το κείμενό του δίνει παραπομπές στον αναγνώστη. Φέρει ημερομηνία 21 Ιουλίου 1838. Επίσης βρέθηκε έγγραφο χειρόγραφο της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος με ημερομηνία 30 Δεκεμβρίου 1894. Πρόκειται για επιστολή η οποία απευθύνεται στον Ηγούμενο Πεντέλης κ. Ιερόθεο Μητροφάνους. Τα έγγραφα βρίσκονται σε αρκετά προστατευτικού φακέλου από melinex. καλή κατάσταση. Προτείνεται η κατασκευή 36 Εικόνα 29: Το εσωτερικό του βιβλίου

7. Μηναίον Απριλίου Έντυπο, μεγάλου σχήματος, quarto. Τυπώθηκε στη Βενετία το 1798 από το τυπογραφείο των Γλυκήδων εκ Ιωαννίνων. Εικόνα 30: Μηναίον Απριλίου 37

Κατάσταση Διατήρησης Το βιβλίο είναι δερματόδετο με καφέ σκούρο δέρμα και φέρει ανάγλυφη φυτική διακόσμηση στην περίμετρο των εξωφύλλων, ενώ στο κέντρο υπάρχει χρυσή έκτυπη η εικόνα της σταύρωσης σε μικρό μέγεθος. Το δέρμα φέρει μηχανικές φθορές και επικαθήσεις σκόνης. Το σώμα του βιβλίου είναι βιβλιοδετημένο με νεύρα και έχει αποκολληθεί από το εξώφυλλο. Έντονη είναι η επίδραση της υγρασίας στο εσωτερικό του βιβλίου. Ανάπτυξη μυκήτων παρατηρούμε κυρίως στα πρώτα και τελευταία τεύχη του βιβλίου. Το χαρτί έχει οξειδωθεί και φέρει κατά τόπους κηλίδες. Μηχανικές φθορές και επικαθήσεις ρύπων παρατηρούμε κυρίως στην περίμετρο των σελίδων. Εικόνα 31: Το εσωτερικό του βιβλίου. Η δράση των μυκήτων έχει αλλοίωση το χρώμα του χαρτιού και έχει δημιουργήσει κηλίδες 38

8. Λόγοι Εκκλησιαστικοί εκφωνηθέντες στη Μασσαλία το 1835 Έντυπο βιβλίο μικρού σχήματος, σε βιομηχανικό χαρτί. Τυπώθηκε στο τυπογραφείο του Π.Ν. Κλάδου, Ιωνική τυπογραφία στη Σμύρνη. 39 Εικόνα 32: Το έντυπο βιβλίο. Παχύ στρώμα σκόνης και οξείδωση του βιομηχανικού χαρτιού

Κατάσταση Διατήρησης Το εξώφυλλο του βιβλίου φέρει επικαθήσεις σκόνης και ρύπων. Το χαρτί έχει οξειδωθεί σε τέτοιο βαθμό ώστε να σπάει. Το βιβλίο δεν φέρει κάποιο εξώφυλλο, είναι χαρτόδετο με αρκετές φθορές στη ράχη του. Το πίσω εξώφυλλο είναι αποκολλημένο. Τα φύλλα φέρουν φθορές κυρίως στις γωνίες οι οποίες είναι αναδιπλωμένες. Έντονες είναι και οι μηχανικές φθορές του χαρτιού κατά μήκος της αριστερής πλευράς λόγω του ότι δεν προστατεύονται καθώς η χάρτινη ράχη έχει φθαρεί. 9. Εορτολόγιο Έντυπο μικρού σχήματος, τυπωμένο στη Βενετία το 1788 με επιμέλεια του Δ. Θεοδοσίου εκ Ιωαννίνων. Περιέχει τα δοξαστικά απολυτίκια και κοντάκια των κατά έτος εορταζομένων αγίων και των γιορτών του Τριωδίου και Πεντηκοσταρίου. Εικόνα 33: Το εορτολόγιο 40

Κατάσταση Διατήρησης Το βιβλίο είναι πανόδετο με μαύρο κάλυμμα και φέρει κόσμημα με χρυσό σταυρό στο έμπροσθεν εξώφυλλό του. Το εξώφυλλο φέρει επικαθήσεις σκόνης και ρύπων. Το κάλυμμα του βιβλίου όπως και τα εσώφυλλα είναι μεταγενέστερα του σώματος και διατηρούνται σε αρκετά καλή κατάσταση. Τα φύλλα είναι από χειροποίητο χαρτί. Φέρουν επιφανειακούς ρύπους κυρίως στα πρώτα και τελευταία φύλλα. Το χαρτί φέρει οξείδωση και κηλίδες λόγω της υγρασίας κατά τόπους. Τα φύλλα έχουν μηχανικές φθορές κυρίως στην περίμετρό τους. 10. Η Παλαιά Διαθήκη κατά τους Εβδομήκοντα, Έντυπο βιβλίο, μικρού σχήματος. Εκδόθηκε το 1725, ο τόπος έκδοσης δεν αναγράφεται. Η επιμέλεια του κειμένου έγινε από τον C. Vande Water και J. Van Poolsum. Πρόκειται για τον δεύτερο τόμο. Το βιβλίο στο εσώφυλλό του φέρει χειρόγραφη σημείωση: Αυτή εδωρήθει υπό του Γεωργίου Χρήστου Λαιμού (εφοπλιστού), εις μνήμη της συζύγου του Κατίγκως την 15 4-1972. Εικόνα 34: Το εξωτερικό και το εσωτερικό του βιβλίου 41

Κατάσταση Διατήρησης Το κάλυμμα του βιβλίου είναι μεταγενέστερο της έκδοσης του βιβλίου. Πρόκειται για πανόδερμα με επικολλημένη ράχη από μαύρο ύφασμα. Στην προμετωπίδα του βιβλίου αναγράφονται όλα τα σχετικά με την έκδοση στοιχεία. Το κάλυμμα του βιβλίου φέρει ρύπους και σκόνη. Το σώμα του βιβλίου διατηρείται σε αρκετά καλή κατάσταση, ωστόσο παρατηρούμε καφετίζων κηλίδα κατά μήκος της εσωτερικής πλευράς του φύλλου της προμετωπίδας λόγω παλαιότερης επέμβασης στερέωσης με ταινία σελοτέιπ. Η κόλα έχει απορροφηθεί από το χαρτί και έχει οξειδωθεί με την πάροδο του χρόνου. Στο εσωτερικό των τευχών παρατηρούμε ρύπους και μηχανικές φθορές του χαρτιού σε μικρή έκταση. Η οξείδωση του χαρτιού είναι εμφανής με τη μορφή κίτρινων κηλίδων κατά τόπους. 11. Της παλαιάς διαθήκης άπαντα Έντυπο βιβλίο, μικρού σχήματος. Τυπώθηκε στο Λονδίνο στο τυπογραφείο του Ρ. Ουαττς. Η χρονολογία της έκδοσης είναι δυσδιάκριτη. Πρόκειται για το κείμενο της Παλαιάς Διαθήκης από το εβραϊκό αρχέτυπο, γραμμένο στην κοινή ελληνική διάλεκτο Εικόνα 35: Τα άπαντα της Παλαιάς Διαθήκης. Έντονη διάβρωση από τη δράση των μυκήτων και της υγρασίας 42

.Κατάσταση Διατήρησης Το κάλυμμα του βιβλίου είναι πανόδετο με εσώγλυφα γεωμετρικά κοσμήματα ρομβοειδούς σχήματος. Το κάλυμμα φέρει έντονες επικαθήσεις σκόνης και ανάπτυξη αποικιών μυκήτων λευκού χρώματος. Μηχανικές φθορές παρατηρούμε στη ράχη και την περίμετρο του εξωφύλλου. Το σώμα του βιβλίου αποτελείται από βιομηχανικό χαρτί το οποίο φέρει έντονη οξείδωση τύπου foxing. Η βιβλιοδεσία διατηρείται σε αρκετά καλή κατάσταση όπως και το σώμα του βιβλίου. Ωστόσο η οξείδωση του χαρτιού έχει κάνει τις σελίδες ιδιαίτερα εύθραυστες. 12. Έντυπο βιβλίο 19 ου αι. Μικρού μεγέθους, δερματόδετο. (αγνώστων λοιπών στοιχείων) Εικόνα 36: Έντυπο βιβλίο 19 ου αι. Κατάσταση Διατήρησης Το κάλυμμα του βιβλίου είναι δερματόδετο με καφέ γυαλιστερό δέρμα. Φέρει έντονες επικαθήσεις σκόνης και κατά τόπους μικρές απώλειες στις πινακίδες. Εκτεταμένες μηχανικές φθορές παρατηρούμε στη ράχη και την περίμετρο του εξωφύλλου. Το εξώφυλλο έχει αποκολληθεί από το σώμα του βιβλίου. 43

Το σώμα του βιβλίου αποτελείται από βιομηχανικό χαρτί το οποίο φέρει έντονη οξείδωση. Η βιβλιοδεσία διατηρείται σε καλή κατάσταση όπως και το σώμα του βιβλίου. Ωστόσο η οξείδωση του χαρτιού έχει κάνει τις σελίδες ιδιαίτερα επιρρεπείς σε μηχανικές φθορές. 13. Έντυπο βιβλίο 19 ου αι Μικρού μεγέθους, δερματόδετο με ξύλινες πινακίδες και ραφτά κεφαλάρια στο σώμα του βιβλίου. Εικόνα 37: Έντυπο βιβλίο. Σε πολύ κακή κατάσταση εξαιτίας της υγρασίας και της σκόνης 44

Κατάσταση Διατήρησης Το βιβλίο είναι δερματόδετο με δέρμα καφετίζων χρώματος. Φέρει έντονες επικαθήσεις σκόνης και ανάπτυξη μυκήτων στην επιφάνειά του. Εκτεταμένες μηχανικές φθορές παρατηρούμε στη ράχη κυρίως στην πάνω και κάτω πλευρά και στην περίμετρο των πινακίδων. Φθορές και απώλειες του δέρματος και των πινακίδων παρατηρούμε κυρίως στις γωνίες του εξωφύλλου. Το κάλυμμα έχει αποκολληθεί από το σώμα του βιβλίου. Φθορές από ξυλοφάγα έντομα είναι ορατές στο εσωτερικό των ξύλινων πινακίδων. Το σώμα του βιβλίου αποτελείται από χειροποίητο χαρτί το οποίο φέρει μηχανικές φθορές και απώλειες των φύλλων κατά τόπους και κυρίως στα πρώτα και τελευταία τετράδια. Η οξείδωση του χαρτιού είναι ορατή αφού έχουν δημιουργηθεί καφετίζουσες κηλίδες στα φύλλα του βιβλίου. Η βιβλιοδεσία διατηρείται σε καλή κατάσταση, η επίδραση όμως της υγρασίας με την επακόλουθη ανάπτυξη μυκήτων στο εσωτερικό του σώματος του βιβλίου καθιστά άμεση την απολύμανση και περαιτέρω συντήρηση του αντικειμένου. 45