LIFE07 ENV/GR/000278 SOIL SUSTAINABILITY (So.S.) Αειφορική διαχείριση εδάφους στην Yδρολογική λεκάνη του Ανθεμούντα με βάση την Ευρωπαϊκή Θεματική στρατηγική για το έδαφος Ενέργεια 10: Ανάπτυξη Εργαλείου διαχείρισης ρυπασμένου Εδάφους Τίτλος παραδοτέου Στρατηγικό πλάνο δράσης για την εφαρμογή ελέγχου ρύπανσης υπεδάφους Φάσης Ι και Φάσης ΙΙ Δρ. Χρήστος Βατσέρης: Τεχνικός Διευθυντής Μελετητική Ομάδα Δρ. Θωμάς Τσατσαρέλης: Υπεύθυνος έργων Δρ. Απόστολος Καρτέρης: Υπεύθυνος έργων Δρ. Στυλιανός Παπαδόπουλος: Γενικός Διευθυντής ΙΟΥΝΙΟΣ 2010
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Περίληψη... 3 Summary... 4 1. Εισαγωγή... 5 1.1. Λόγοι για τους οποίους απαιτείται εκτέλεση ελέγχου ρύπανσης... 6 1.2. Μοντέλο Αξιολόγησης Πεδίου (Conceptual Site Model)... 6 1.3. Εκτίμηση επικινδυνότητας ρυπασμένου χώρου... 14 1.4. Επισκόπηση της διαδικασίας περιβαλλοντικού ελέγχου... 17 1.5. Η σημασία ενός περιβαλλοντικού ελέγχου... 18 2. Προκαταρκτικός περιβαλλοντικός έλεγχος (Φάση Ι)...20 2.1. Έρευνα γραφείου (desktop study)... 20 2.2. Έρευνα πεδίου... 23 3. Σχεδιασμός διατρητικής διερεύνησης πεδίου (Φάση II)...24 3.2. Επιλογή της θέσης και του αριθμού των θέσεων δειγματοληψίας διατρητικού περιβαλλοντικού ελέγχου... 27 3.2.1. Επιλογή θέσεων δειγματοληψίας...28 3.2.2. Επιλογή θέσεων δειγματοληψίας για τον προσδιορισμό μονοπατιών της διαφυγής της ρύπανσης...29 3.2.3. Επιλογή θέσεων για περιμετρικές δειγματοληπτικές γεωτρήσεις για ανίχνευση ρύπανσης εντός και εκτός πεδίου... 31 4. Μέθοδοι διατρητικής διερεύνησης πεδίου...32 4.1. Σκοπός διατρητικής διερεύνησης... 32 4.2. Τεχνικές διάνοιξης γεωτρήσεων... 32 4.3. Αποφυγή επέκτασης της ρύπανσης λόγω επικοινωνίας μεταξύ υδροφόρων οριζόντων... 35 5. Διερεύνηση εδάφους...37 5.1 Δειγματοληψία για ανάλυση ρύπων... 40 5.2 Επιλογή βάθους δειγματοληψίας και αριθμού δειγμάτων... 40 6. Διερεύνηση υπόγειων νερών...42 6.1. Σχεδιασμός δειγματοληπτικών γεωτρήσεων... 42 6.2. Τοποθέτηση φίλτρων... 45 6.3. Μήκος φίλτρων και μέγεθος οπών... 46 6.5. Καθαρισμός και ανάπτυξη των γεωτρήσεων... 47 6.6. Δοκιμές χαρακτηρισμού υδροφορέα... 48 6.7. Δειγματοληψία για ανάλυση ρύπων... 49 6.8. Προετοιμασία για δειγματοληψία... 50 6.9. Δειγματοληψία υπόγειου νερού... 50 6.9.1. Συλλογή δειγμάτων που περιέχουν VOCs...51 6.9.2. Συχνότητα δειγματοληψίας υπογείων νερών...51 6.10. Δοχεία δειγματοληψίας... 52 6.11. Διατήρηση δειγμάτων... 52 6.12. Έλεγχος ποιότητας... 53
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...54 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α ΡΥΠΟΙ ΣΕ ΕΔΑΦΟΣ ΚΑΙ ΥΠΟΓΕΙΑ ΝΕΡΑ...57 Α.1. Οδηγός για ρύπους και τεχνολογίες... 58 Α.2. Αλογονωμένοι VOCs... 66 Α.3. Μη Αλογονωμένοι VOCs... 67 Α.4. Αλογονωμένοι SVOCs... 68 Α.5. Μη αλογονωμένοι SVOCs... 68 Α.6. Καύσιμα... 69 Α.7. Μέταλλα και μεταλλοειδή... 70 Α.8. Εκρηκτικά... 70 Α.9. Ανόργανοι ρύποι σε υπόγεια νερά... 71 Α.10. Οργανικοί ρύποι σε υπόγεια νερά... 76 Α.11. Μικροβιολογικοί παράγοντες σε υπόγεια νερά... 76 Α.12. Φυσικά χαρακτηριστικά υπόγειου νερού... 77 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ B ΘΕΜΑΤΑ ΥΓΙΕΙΝΗΣ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΣΕ ΔΙΑΤΡΗΤΙΚΗ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΠΕΔΙΟΥ...78 Z:\INTERGEO-DATA\PROJECTS\E.U\G1770- Soil Sustainability\REPORT\DELIVERABLE Phase I+II investigation\deliverable INTERGEO - Στρατηγικό πλάνο δράσης 290410.doc 2
Περίληψη Στην παρούσα τεχνική έκθεση παρατίθεται ένα στρατηγικό πλάνο δράσης για την εφαρμογή ελέγχου ρύπανσης υπεδάφους Φάσης Ι (προκαταρκτική εξέταση) και Φάσης ΙΙ (διατρητική διερεύνηση πεδίου). Το 1 ο κεφάλαιο αφορά στην εισαγωγή της τεχνικής έκθεσης στην οποία παρατίθεται η επισκόπηση της διαδικασίας του περιβαλλοντικού ελέγχου και η σημασία του. Στο 2 ο κεφάλαιο παρατίθενται οι προδιαγραφές και ο τρόπος σχεδιασμού και υλοποίησης ενός προκαταρτικού περιβαλλοντικού ελέγχου (Φάση Ι), τόσο κατά την έρευνα γραφείου, όσο και κατά τη μετέπειτα επίσκεψη στο χώρο, για τη συλλογή και αξιολόγηση όλων των απαιτούμενων δεδομένων. Στη συνέχεια, το 3 ο κεφάλαιο αναφέρεται στο σχεδιασμό της διατρητικής διερεύνησης πεδίου (Φάση 2), στη σημασία της ποιότητας των δεδομένων και σε ζητήματα σχετικά με την επιλογή της θέσης και του αριθμού των θέσεων δειγματοληψίας για διατρητικό περιβαλλοντικό έλεγχο. Το 4 ο κεφάλαιο συμπληρώνει το προηγούμενο, καθώς σχετίζεται με τις μεθόδους της διατρητικής διερεύνησης πεδίου. Επίσης, τα 5 ο και 6 ο κεφάλαια αφορούν σε θέματα για τη διερεύνηση εδάφους και υπόγειων νερών, σχετικά με τη δειγματοληψία τους, το σχεδιασμό των δειγματοληπτικών γεωτρήσεων (πιεζομέτρων) και την εγκατάστασή τους. Τέλος στο Παράρτημα Α δίδεται ένας οδηγός κατάλογος για τους κυριότερους ρύπους που απαντώνται ανάλογα με τις δραστηριότητες των πεδίων. 3
Summary Aim of this technical report is to present a strategic action plan for the implementation of Phase I (preliminary) and Phase II (intrusive) environmental site investigation. The 1 st chapter regards the introduction of the technical report in which an overview of the site investigation process and its significance are stated. The 2 nd chapter describes the preliminary site investigation (Phase I), potential resources for the desktop study and important information to be validated during the site visit. Furthermore, chapter 3 provides an overview of the elements of an intrusive site investigation plan (Phase II), the importance of setting data quality objectives prior to starting the intrusive site investigation and fundamental information needed to determine the location and number of sampling positions. In addition, chapter 4 provides guidance on the selection of the appropriate intrusive site investigation method. Chapters 5 and 6 regard matters on soil and groundwater investigation, on their sampling, design and installation of groundwater monitoring wells. Finally, Annex A provides a guide catalogue of typical contaminants found at sites, in relation to their activities. 4
1. Εισαγωγή Οι ρύποι σε έδαφος και υπόγεια νερά μπορεί να είναι φυσικοί ή να έχουν προκληθεί από ανθρώπινες δραστηριότητες. Η φυσική ρύπανση μπορεί να είναι παρούσα σε πετρώματα και ιζήματα. Καθώς το υπόγειο νερό ρέει μέσα από τα ιζήματα, μέταλλα όπως σίδηρος και μαγγάνιο, διαλύονται και στη συνέχεια μπορεί να βρεθούν σε υψηλές συγκεντρώσεις στο νερό. Από την άλλη, απορροές από βιομηχανίες, αστικές δραστηριότητες, γεωργία και διαχείριση αποβλήτων μπορούν επίσης να επηρεάσουν την ποιότητα των υπόγειων νερών. Ρύποι από διαρροές δεξαμενών καυσίμων ή ατυχήματα με τοξικές χημικές ουσίες μπορεί να διαρρεύσουν στο υπόγειο νερό και να ρυπάνουν τον υδροφορέα. Παρομοίως φυτοφάρμακα και παρασιτοκτόνα μπορούν να συσσωρευτούν και να διαφύγουν στα υπόγεια νερά. Οι φυσικές ιδιότητες του υδροφορέα, όπως πάχος, τύπος πετρώματος ή ιζήματος και τοποθεσία, παίζουν σημαντικό ρόλο για την περίπτωση που οι ρύποι της επιφάνειας φτάνουν στα υπόγεια νερά. Ο κίνδυνος της ρύπανσης είναι μεγαλύτερος για ελεύθερους υδροφορείς, καθώς συνήθως είναι κοντύτερα στην επιφάνεια του εδάφους και δεν έχουν στην άνω επιφάνειά τους, περιοριστική στρώση για την παρεμπόδιση της εισχώρησης των ρύπων (υδροφορείς υπό πίεση, confined aquifers). Ο στόχος κάθε περιβαλλοντικού ελέγχου ρύπανσης πεδίου, στο πλαίσιο της εκτίμησης επικινδυνότητας δυνητικά ρυπασμένων πεδίων είναι να προσδιορίσει την παρουσία σχέσης μεταξύ πηγής μονοπατιού τελικού αποδέκτη, ώστε να διεξαχθεί ανάλυση επικινδυνότητας και να ληφθούν επαρκή μέτρα για τη διαχείριση του κινδύνου. Για το λόγο αυτό ο περιβαλλοντικός έλεγχος ρύπανσης θα πρέπει να παρέχει πληροφορίες για: - Την τοποθεσία, το μέγεθος και τα χαρακτηριστικά των πρωτογενών και δευτερογενών πηγών ρύπανσης. - Την έκταση κατά την οποία μονοπάτια έκθεσης της ρύπανσης ενός πεδίου είναι ενεργά. - Τα φυσικοχημικά χαρακτηριστικά του υπεδάφους, τα οποία επηρεάζουν τη διαφυγή της ρύπανσης και την επιλογή της μεθόδου απορρύπανσης. - Δυνητικά επηρεασμένους αποδέκτες. 5
Οι απαιτούμενες πληροφορίες για την εκτίμηση της επικινδυνότητας ενός πεδίου σχετίζονται άμεσα με το μέγεθος, την πολυπλοκότητα και τις πιθανές συνέπειες του υπό εξέταση προβλήματος. Βασικοί παράγοντες που επηρεάζουν τις απαιτούμενες πληροφορίες είναι: - Το ενδεχόμενο, η ρύπανση του πεδίου να απειλεί την ανθρώπινη υγεία και το περιβάλλον. Γενικά όσο μεγαλύτερος είναι ο ενδεχόμενος κίνδυνος, τόσο πιο λεπτομερή θα πρέπει να είναι τα συλλεγόμενα στοιχεία. - Το νομοθετικό πλαίσιο και απαιτήσεις. - Μελλοντική χρήση του πεδίου. 1.1. Λόγοι για τους οποίους απαιτείται εκτέλεση ελέγχου ρύπανσης Οι λόγοι για τους οποίους απαιτείται να διεξαχθεί έλεγχος ρύπανσης υπεδάφους είναι: - Η εκτίμηση της επικινδυνότητας για τους εργαζόμενους μετά από ένα ατύχημα (πχ διαρροές πετρελαίου ή άλλων χημικών προϊόντων). - Η εκτίμηση επικινδυνότητας για τελικούς αποδέκτες εκτός του πεδίου (ανθρώπους, οικοσυστήματα) μετά από ένα ατύχημα. - Η αξιολόγηση της πιθανότητας διασποράς της υφιστάμενης ρύπανσης εντός ή και εκτός του πεδίου. - Η συμμόρφωση στις απαιτήσεις της νομοθεσίας. - Η εκτίμηση της αξίας της γης πριν την αγορά ή πώλησή της. - Η ανταπόκριση σε διαμαρτυρίες γειτονικών ακινήτων (πχ μυρωδιές σε υπόγεια, ρύπανση σε επιφανειακά νερά ή άσχημη γεύση σε πόσιμο νερό). - Σε περιπτώσεις αλλαγής χρήσης του οικοπέδου (πχ από βιομηχανική σε οικιστική). 1.2. Μοντέλο Αξιολόγησης Πεδίου (Conceptual Site Model) Το Μοντέλο Αξιολόγησης Πεδίου είναι μια σχηματική ή και γραφική ποιοτική αναγνώριση των συνθηκών του πεδίου συνοψίζοντας τα γνωστά δεδομένα ή υπάρχουσες ενδείξεις για τις συνθήκες του πεδίου σε μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή. Το μοντέλο αξιολόγησης πεδίου αποτελεί τη βάση ολόκληρης της διεργασίας του περιβαλλοντικού ελέγχου και χρησιμοποιείται για να προσδιοριστούν: - Πιθανές πηγές, μονοπάτια και τελικοί αποδέκτες ρύπανσης - Πραγματικοί σε αντιπαράθεση με υποθετικούς κινδύνους και αναγκαιότητα δράσης - Μηχανισμοί μεταφοράς και εξασθένισης των ρύπων 6
- Κενά σε δεδομένα και η σημασία τους - Οικονομικές και αποδοτικές λύσεις αποκατάστασης Το Μοντέλο Αξιολόγησης Πεδίου είναι ένα δυναμικό εργαλείο το οποίο επαληθεύεται, διορθώνεται ή απορρίπτεται σε κάθε φάση του περιβαλλοντικού ελέγχου, καθώς λαμβάνονται νέες πληροφορίες. Αυτή η διεργασία συνεχίζεται μέχρι όλοι οι σχετικοί κίνδυνοι του πεδίου να έχουν αναγνωριστεί επαρκώς. Το επίπεδο της λεπτομέρειας που απαιτείται σε ένα Μοντέλο Αξιολόγησης Πεδίου υπαγορεύεται από την πολυπλοκότητα και τους στόχους του περιβαλλοντικού ελέγχου. Για παράδειγμα ένα αρχικό Μοντέλο Αξιολόγησης Πεδίου μπορεί να είναι επαρκές για να αποκλείσει επιπλέον συλλογή στοιχείων, ή να ολοκληρώσει την έρευνα πεδίου αν είναι ήδη γνωστές επαρκείς πληροφορίες σχετικά με το πεδίο. Το παρακάτω παράδειγμα χρησιμοποιείται για να γίνει περισσότερο κατανοητή η ανάπτυξη ενός Μοντέλου Αξιολόγησης Πεδίου και ο ρόλος του στη διαδικασία του περιβαλλοντικού ελέγχου. Σε αυτό το παράδειγμα ο περιβαλλοντικός έλεγχος διενεργείται για να αποφασιστεί αν η πηγή βενζολίου που ανιχνεύεται σε ένα πηγάδι σχετίζεται με τη λειτουργία κοντινής εγκατάσταση άντλησης πετρελαίου. Κατά τη διαδικασία του περιβαλλοντικού ελέγχου, περιβαλλοντικοί κίνδυνοι από άλλες ουσίες μπορεί να αποκαλυφθούν και να αναγραφούν στο Μοντέλο Αξιολόγησης Πεδίου. Στάδιο 1 Σχεδιασμός προκαταρκτικού Μοντέλου Αξιολόγησης Πεδίου που βασίζεται σε πληροφορίες έρευνας γραφείου (εικόνα 1). Υπόθεση: Βενζόλιο που ανιχνεύτηκε σε πηγάδι συνδέεται είτε με έκλυση πετρελαίου στην εγκατάσταση άντλησης, είτε με τη διαφυγή βενζίνης από πρατήριο καυσίμων. 7
Εικόνα 1: Μοντέλο Αξιολόγησης Πεδίου μιας εγκατάστασης άντλησης πετρελαίου και γειτονικής περιοχής, μετά από έρευνα γραφείου. Διαθέσιμα στοιχεία Τοπογραφικοί χάρτες και χάρτες υδροφόρου ορίζοντα Σχέδια των εγκαταστάσεων Καταγραφές λειτουργίας/αποθήκευσης των εγκαταστάσεων Καταστάσεις ποιότητας υπόγειου νερού Γεωλογικές/Υδρογεωλογικές εκθέσεις Ελλείψεις σε δεδομένα Πηγή/ποσότητες διαφυγής πετρελαίου Περιεκτικότητα πετρελαίου σε βενζόλιο Πιθανή διαφυγή πετρελαίου σε επιφανειακά χώματα και στο υπέδαφος Πιθανή έκθεση εργατών σε αποτιθέμενα χώματα Πιθανή διαφυγή συγκεντρώσεων αλάτων σε υπόγεια και επιφανειακά νερά Πιθανές πηγές βενζολίου στο πρατήριο καυσίμων Τύπος εδάφους Βάθος υδροφορέα στο πεδίο Κατεύθυνση υπόγειων νερών 8
Τρέχον Μοντέλο Αξιολόγησης Πεδίου Εγκατάσταση άντλησης Πετρελαίου Πρατήριο Καυσίμων Πηγές Μονοπάτια Αποδέκτες Αποθήκευση προϊόντων: πετρέλαιο, βενζίνη Εργασίες: πετρέλαιο, βενζίνη Σωληνώσεις/διανομή: πετρέλαιο, βενζίνη Μονάδα διαχείρισης αποβλήτων: πετρέλαιο Δευτερογενής πηγή ρύπανσης από ρυπασμένο υπέδαφος: πετρέλαιο, βενζίνη Διαλυμένο πλούμιο σε υπόγεια νερά: πετρέλαιο, βενζίνη Διήθηση και μεταφορά μέσω υπόγειων νερών: πετρέλαιο, βενζίνη Πόση νερού: πετρέλαιο, βενζίνη Οικιστικοί: πετρέλαιο, βενζίνη Βιομηχανικοί: Πετρέλαιο Εργάτες: πετρέλαιο, βενζίνη Οικοσύστημα: πετρέλαιο, άλατα Επόμενο βήμα: Επίσκεψη πεδίου Στάδιο 2 Βελτιωμένο Μοντέλο Αξιολόγησης Πεδίου που βασίζεται σε πληροφορίες μετά από επίσκεψη πεδίου (εικόνα 2). Υπόθεση: Το βενζόλιο που ανιχνεύτηκε σε πηγάδι συνδέεται είτε με έκλυση πετρελαίου στην εγκατάσταση άντλησής του, είτε με τη διαφυγή βενζίνης από πρατήριο καυσίμων. 9
Εικόνα 2: Μοντέλο Αξιολόγησης Πεδίου μιας εγκατάστασης άντλησης πετρελαίου και γειτονικής περιοχής, μετά από επιτόπια έρευνα. Νέα στοιχεία Ελλείψεις σε δεδομένα Επιφανειακή απορροή (απόθεση επιφανειακών αλάτων στον λάκκο) Διείσδυση πετρελαίου στο υπέδαφος της εγκατάστασης Κατεισδύσεις (έδαφος) Διάχυση συγκεντρώσεων αλάτων σε υπόγεια και επιφανειακά νερά Κηλίδες στο έδαφος (πετρέλαιο) Έκθεση εργατών σε αποθηκευμένο χώμα Ιστορικό διαφυγής βενζίνης (πρατήριο Πιθανή διείσδυση βενζολίου στο υπέδαφος καυσίμων) στο πρατήριο βενζίνης Επιπρόσθετη υδρογεώτρηση στην περιοχή Τύπος εδάφους (υδρογεώτρηση-3) Επιφανειακή υδατική απορροή (διακοπτόμενη) Βάθος υδροφόρου ορίζοντα στο πεδίο Κατεύθυνση ροής υπόγειου υδροφόρου ορίζοντα (ανατολικά) 10
Τρέχον Μοντέλο Αξιολόγησης Πεδίου Εγκατάσταση άντλησης Πετρελαίου Πρατήριο Καυσίμων Πηγές Μονοπάτια Αποδέκτες Αποθήκευση προϊόντων: πετρέλαιο, βενζίνη Εργασίες: πετρέλαιο, άλατα, έδαφος, βενζίνη Σωληνώσεις/διανομή: πετρέλαιο, βενζίνη Μονάδα διαχείρισης αποβλήτων: άλατα, έδαφος Διαλυμένο πλούμιο υπόγειου υδροφόρου ορίζοντα: πετρέλαιο, άλατα, βενζίνη Δευτερογενής πηγή ρύπανσης από ρυπασμένο έδαφος υπέδαφος: πετρέλαιο, άλατα, βενζίνη Επιφανειακές αποθέσεις και επιφανειακά νερά: άλατα Εκχύλιση και μεταφορά μέσω υπόγειων νερών: πετρέλαιο, άλατα, βενζίνη Πόση νερού: πετρέλαιο, βενζίνη Πτητικότητα και ατμοσφαιρικές κατεισδύσεις: πετρέλαιο, άλατα, έδαφος Πρόσληψη Απορρόφηση εδάφους: πετρέλαιο, άλατα Χρήση για αναψυχή/ευαίσθητα οικοσυστήματα: πετρέλαιο, άλατα Οικιστικοί: πετρέλαιο, βενζίνη Βιομηχανικοί: Πετρέλαιο, άλατα, έδαφος Εργάτες: πετρέλαιο, άλατα, βενζίνη Οικοσύστημα: πετρέλαιο, άλατα Επόμενο βήμα: Διατρητικός έλεγχος Στάδιο 3 Τελικό Μοντέλο Αξιολόγησης Πεδίου που βασίζεται σε πληροφορίες από τη συλλογή δεδομένων κατά την διατρητικό έλεγχο (εικόνα 3). 11
Εικόνα 3: Μοντέλο Αξιολόγησης Πεδίου μιας εγκατάστασης άντλησης πετρελαίου και γειτονικής περιοχής, μετά από διατρητικό έλεγχο. Υπόθεση: Το βενζόλιο που ανιχνεύτηκε σε πηγάδι συνδέεται με παλαιότερη διαρροή από υπόγεια δεξαμενή στο πρατήριο καυσίμων. Νέα στοιχεία Ελλείψεις σε δεδομένα Περιοχή ρύπανσης από αργό πετρέλαιο στο Περιεχόμενο του πλουμίου στο πιεζόμετρο 1 Έδαφος της εγκατάστασης Περιοχή ρύπανσης από τα επιφανειακά άλατα σε υπόγεια νερά και υπέδαφος, έδαφος και ιζήματα Δεδομένα ατμοσφαιρικής διασποράς, δειγματοληψία εδάφους Κατανομή ρύπανσης στο υπέδαφος του 12
πρατηρίου καυσίμων Βάθος των υπόγειων νερών στην εγκατάσταση άντλησης πετρελαίου Τύπος εδάφους (ψιλή άμμος) από το πιεζόμετρο 1 Τρέχον Μοντέλο Αξιολόγησης Πεδίου Εγκατάσταση άντλησης Πετρελαίου Πρατήριο Καυσίμων Πηγές Μονοπάτια Αποδέκτες Εργασίες: αργό πετρέλαιο, άλατα, Διήθηση και μεταφορά Οικιστικοί: βενζίνη έδαφος, βενζίνη στα υπόγεια νερά: άλατα, βενζίνη Σωληνώσεις/διανομή: βενζίνη Πόσιμο νερό: βενζίνη, Βιομηχανικοί: αργό πετρέλαιο, άλατα, έδαφος Μονάδα επεξεργασίας αποβλήτων: άλατα, έδαφος Επιφανειακά ιζήματα και επιφανειακά νερά: άλατα Επίδραση σε επιφανειακό έδαφος: αργό πετρέλαιο, άλατα, έδαφος Επίδραση σε υπέδαφος: αργό πετρέλαιο, άλατα, βενζίνη Διαλυμένο πλούμιο σε υπόγεια νερά: άλατα, βενζίνη πτητικότητα και Εργάτες: αργό πετρέλαιο, ατμοσφαιρική διασπορά: άλατα, έδαφος, βενζίνη αργό πετρέλαιο, άλατα, έδαφος Απορρόφηση από το Οικοσύστημα: άλατα έδαφος/ προσρόφηση: αργό πετρέλαιο, άλατα, έδαφος Επιφανειακά νερά: άλατα Αναψυχή/ευαίσθητα οικοσυστήματα: άλατα Στην ανάπτυξη του Μοντέλου Αξιολόγησης Πεδίου μπορούν επίσης να βοηθήσουν και διαγράμματα ροής σεναρίων έκθεσης σε ρύπανση. Για παράδειγμα, η εικόνα 4 απεικονίζει ένα διάγραμμα ροής σεναρίων έκθεσης μετά από την διατρητική έρευνα στην εγκατάσταση άντλησης πετρελαίου. 13
Εικόνα 4: Μοντέλο Αξιολόγησης Πεδίου διάγραμμα ροής σεναρίου έκθεσης για εγκατάσταση άντλησης πετρελαίου 1.3. Εκτίμηση επικινδυνότητας ρυπασμένου χώρου Η προτεινόμενη μέθοδος για την αξιολόγηση της ρύπανσης εδάφους και υπόγειων νερών είναι η χρήση μοντέλου εκτίμησης επικινδυνότητας. Είναι γενικά αποδεκτό ότι αυτή η προσέγγιση αποτελεί τον ενδεδειγμένο τρόπο για την πραγματική απεικόνιση του περιβαλλοντικού προβλήματος που προκύπτει από μια ορισμένη περιοχή, η οποία παρουσιάζει μια περιβαλλοντική επιβάρυνση. Βάσει αυτής της προσέγγισης η παρουσία ρύπων δε σημαίνει απαραίτητα ότι απαιτείται αποκατάσταση του υπό εξέταση χώρου, αλλά η ανάγκη και η έκταση της αποκατάστασης εξαρτάται με τους κινδύνους που τίθενται για την ανθρώπινη υγεία και το περιβάλλον. Αυτή η πρακτική διασφαλίζει ότι οι απαραίτητοι πόροι διατίθενται σε πραγματικούς και όχι πλασματικούς κινδύνους, ώστε να αποδώσουν πραγματικά περιβαλλοντικά οφέλη. 14
Οι κίνδυνοι ορίζονται βάσει της σχέσης μεταξύ πηγής μονοπατιού τελικού αποδέκτη. Το μονοπάτι είναι το μέσο (πχ εισπνοή ατμών, δερματική επαφή) με το οποίο η πηγή της ρύπανσης μπορεί να έχει αρνητικές επιπτώσεις σε έναν αποδέκτη (ανθρώπινη υγεία, ευαίσθητο περιβάλλον). Και τα τρία αυτά στοιχεία θα πρέπει να είναι παρόντα ώστε να δημιουργηθεί κίνδυνος. Το μέγεθος του κινδύνου θα καθοριστεί από τη φύση της πηγής και την έκταση κατά την οποία το μονοπάτι που συνδέει την πηγή με τον τελικό αποδέκτη είναι ολοκληρωμένη. Όλη η διαδικασία της ανάλυσης επικινδυνότητας απεικονίζεται στην εικόνα 5. 15
Εικόνα 5: Διάγραμμα ροής εκτίμησης επικινδυνότητας 16
1.4. Επισκόπηση της διαδικασίας περιβαλλοντικού ελέγχου Μια επισκόπηση της διαδικασίας περιβαλλοντικού ελέγχου απεικονίζεται στην εικόνα 6 Εικόνα 6: Επισκόπηση της διαδικασίας περιβαλλοντικού ελέγχου Η εικόνα 6 παρουσιάζει το Μοντέλο Αξιολόγησης Πεδίου (Conceptual Site Model CSM) ως το βασικότερο στοιχείο της διαδικασίας, καθώς έχει τον ρόλο της βάσης δεδομένων για τις υπάρχουσες πληροφορίες, της ερμηνείας αυτών των πληροφοριών και την καθοδήγηση για τη συλλογή νέων δεδομένων. Ο αντικειμενικός στόχος του Μοντέλου Αξιολόγησης Πεδίου είναι να προσδιορίσει πιθανή σύνδεση μεταξύ πηγής μονοπατιού τελικού αποδέκτη και κενά δεδομένων με μεθοδευμένο τρόπο, τα οποία πρέπει να καλυφθούν ώστε να διερευνηθεί η έκταση των συνδέσεων μεταξύ πηγής μονοπατιού τελικού αποδέκτη και να ληφθούν οι κατάλληλες αποφάσεις ανάλυσης επικινδυνότητας. 17
Τα δεδομένα από τον περιβαλλοντικό έλεγχο στη συνέχεια χρησιμοποιούνται για την ολοκλήρωση της ανάλυσης επικινδυνότητας και για να καθοριστεί αν υπάρχει ανάγκη για αποκατάσταση, παρακολούθηση ή δεν απαιτείται κάποια δράση. Ο περιβαλλοντικός έλεγχος δε θα πρέπει να θεωρείται ως μια απομονωμένη δράση, αλλά ως μια δυναμική διαδικασία που αποτελεί τμήμα της ανάλυσης επικινδυνότητας και της διαχείρισης του κινδύνου. Ειδάλλως ο έλεγχος μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα να μην συλλεχθούν τα απαιτούμενα βασικά δεδομένα, με αποτέλεσμα να μην εξαχθούν σωστά αποτελέσματα στην ανάλυση επικινδυνότητας. Επίσης περιττά δεδομένα μπορεί να έχουν ως αποτέλεσμα επιπρόσθετο κόστος περιβαλλοντικού ελέγχου. 1.5. Η σημασία ενός περιβαλλοντικού ελέγχου Ένας περιβαλλοντικός έλεγχος που δεν έχει σχεδιαστεί ή δεν έχει διεξαχθεί σωστά μπορεί να οδηγήσει σε: - Αποτυχία για τη συλλογή βασικών δεδομένων, έτσι ώστε σημαντικά μονοπάτια ρύπανσης ή έκθεσης σε ρύπανση μπορεί να μη ληφθούν υπόψη με αποτέλεσμα: o Επιβαρύνσεις δεν ανιχνεύονται παρά μόνο όταν εμφανιστούν στο μέλλον. Το κόστος της αποκατάστασης στην περίπτωση αυτή θα είναι πολύ μεγαλύτερο, όπως και η πιθανή αποζημίωση από τρίτους. o Απαντάται απρόβλεπτη ρύπανση κατά την φάση των εργασιών για την οποία μπορεί να μην έχει σχεδιαστεί στρατηγική αποκατάστασης και αποτυγχάνεται η τήρηση των στόχων στο επιθυμητό χρονικό διάστημα, αυξάνοντας έτσι το κόστος. o Η σημασία ενός μονοπατιού έκθεσης υπό ή υπερεκτιμάται οδηγώντας σε υπό ή υπερεκτίμηση της επικινδυνότητας. - Συλλογή όχι ιδιαίτερα σημαντικών στοιχείων o Συνήθως προκαλούνται από την έλλειψη ή κακό σχεδιασμό Μοντέλου Αξιολόγησης Πεδίου - Εξάπλωση της ρύπανσης και πιθανή δημιουργία νέων μονοπατιών όπου προηγουμένως δεν υπήρχαν (πχ διάνοιξη γεώτρησης δια μέσου αργιλικής στρώσης που προστατεύει υφιστάμενα υπόγεια νερά). - Υπερεκτίμηση ρύπανσης ή καταγραφή ρύπανσης ενώ δεν υφίσταται, από αιτίες όπως κακή τεχνική διάνοιξης γεώτρησης, λαθεμένο σχεδιασμό παρακολούθησης υπόγειων 18
νερών, κακή δειγματοληψία, αποθήκευση και ανάλυση δεδομένων, με αποτέλεσμα να διεξάγεται αποκατάσταση όταν δεν απαιτείται. - Επαναληπτικές ενέργειες περιβαλλοντικού ελέγχου, οι οποίες δεν συνεισφέρουν στην εκτίμηση του κινδύνου και στην ανάπτυξη μιας στρατηγικής διαχείρισης κινδύνου. Στον πίνακα 1 αναγράφεται η σχέση μεταξύ της επικινδυνότητας πιθανώς ρυπασμένων πεδίων και της σχετικής βαρύτητας που θα πρέπει να δοθεί στη διερεύνηση για πηγές και μονοπάτια. Ο πίνακας αυτός δεν είναι λεπτομερής, αλλά παρατίθεται για να δοθεί μια εποπτική εικόνα. Πίνακας 1: Σχέση μεταξύ επικινδυνότητας πιθανώς ρυπασμένων πεδίων και σχετικής βαρύτητας σε διερεύνηση πηγών και μονοπατιών Λόγοι διερεύνησης Παραδείγματα σεναρίων Βαρύτητα για Βαρύτητα πεδίου πηγές για μονοπάτια Έλεγχος πριν από αγορά, επένδυση για: Διερεύνηση των αρχικών συνθηκών του πεδίου Καθορισμός της ανάγκης - - - Πώληση και ανακατασκευή για κατοικία Πώληση και ανακατασκευή για βιομηχανική χρήση Πώληση γενικά Υψηλή Μέτρια Μέτρια Υψηλή Υψηλή Υψηλή λήψης μέτρων - Αγορά ρυπασμένου χώρου Υψηλή Υψηλή αποκατάστασης Καταμερισμός περιβαλλοντικής επιβάρυνσης Αξία των περιουσιακών στοιχείων Αξιολόγηση των κινδύνων που συνδέονται με τη διαφυγή της ρύπανσης εντός και εκτός πεδίου Αξιολόγηση των κινδύνων για τους εργαζομένους στο χώρο ύστερα από κάποιο ατύχημα (διαρροή ή υπερχείλιση) Συμμόρφωση με το αίτημα ενός ρυθμιστικού φορέα - Πιθανή εκτός πεδίου διαφυγή σε παρακείμενους αποδέκτες - Παράπονα από γειτονικές περιοχές (π.χ. οσμές σε υπόγεια, βρώμικο πόσιμο νερό, ίχνη σε επιφανειακά ύδατα) Καμία αλλαγή ιδιοκτησίας ή χρήσης Μη προσδιορισμός άμεσου κινδύνου - Πηγή που βρίσκεται κοντά σε ευαίσθητο αποδέκτη (π.χ. δημόσιο πηγάδι παροχής σε ευάλωτο υδροφόρο ορίζοντα) - Διαρροή κοντά στο κέντρο μεγάλου εργοστάσιου παραγωγής που βρίσκεται μακριά από υδροφορέα Μέτρια Μέτρια Χαμηλή Μέτρια Χαμηλή Υψηλή Υψηλή Μέτρια Υψηλή Μικρή 19
Βέλτιστος σχεδιασμός συστήματος απορρύπανσης - Επιλογή κατακράτησης των ρύπων - Επιλογή πλήρους απορρύπανσης - Παρακολούθηση φυσικής εξασθένησης της ρύπανσης Μέτρια Υψηλή Μικρή Μέτρια Υψηλή Υψηλή 2. Προκαταρκτικός περιβαλλοντικός έλεγχος (Φάση Ι) 2.1. Έρευνα γραφείου (desktop study) Η έρευνα γραφείου και η επίσκεψη στο πεδίο είναι συνήθως τα πρώτα στάδια της διαδικασίας του περιβαλλοντικού ελέγχου. Αντικείμενο της έρευνας γραφείου είναι να συντάξει και να τεκμηριώσει τις υπάρχουσες πληροφορίες σε επί τόπου και εκτός πεδίου συνθήκες που απαιτούνται για να δημιουργηθεί το Μοντέλο Αξιολόγησης Πεδίου. Πληθώρα πληροφοριών, τεκμηριωμένες ή όχι μπορεί να είναι διαθέσιμες, ανάλογα με το πεδίο, το ιστορικό του και τους ρύπους. Η συλλογή πληροφοριών δε θα πρέπει να περιοριστεί στην πηγή, αλλά να συμπεριλαμβάνει πληροφορίες σε πιθανά μονοπάτια διαφυγής και ευαίσθητους αποδέκτες (Πίνακες 2-4). Η έρευνα γραφείου θα πρέπει να περιλαμβάνει συνεντεύξεις, οι οποίες μπορεί να γίνουν είτε επί τόπου ή μέσω τηλεφώνου. Οι συνεντεύξεις μπορεί να είναι ιδιαίτερα αποκαλυπτικές για τις συνθήκες του πεδίου, ειδικά όσες σχετίζονται με τη λειτουργία και τις πρακτικές των εγκαταστάσεων. Για το σκοπό αυτό θα πρέπει να υπάρχει επικοινωνία με τα παρακάτω άτομα: - Διευθυντές - Κάτοικοι - Ιδιοκτήτες - Προσωπικό εγκατάστασης (ειδικά άτομα με αρκετά χρόνια εργασίας στο πεδίο) - Τοπικοί φορείς* - Ιδιοκτήτες γειτονικών ιδιοκτησιών* - Περιβαλλοντικοί σύμβουλοι/εργολάβοι* * Μπορεί να μην είναι εφικτό, λόγω εμπιστευτικότητας 20
Πίνακας 2: Πηγές προς εξέταση κατά την έρευνα γραφείου ΘΕΜΑ ΕΙΔΟΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ ΠΙΘΑΝΕΣ ΠΗΓΕΣ ΠΗΓΕΣ (ρύποι) Το είδος των χημικών προϊόντων / καυσίμων που παράγονται, αποθηκεύονται, διαχειρίζονται, φορτώνονται, διατίθενται επί τόπου Τρέχουσα και προηγούμενη χρήση Εντός και εκτός πεδίου χρήση Πεδία πάνω και κάτω από το έδαφος (πχ καλλιέργειες, διάθεση, απόβλητα, περιοχές καθαρισμού εξοπλισμού, διαρροές) Ποσότητα που διέφυγε Αποθήκευση (κατασκευή, ηλικία, υλικό) Χρήση της γης εντός και δίπλα στο πεδίο / σημερινή και παλαιότερη Βιομηχανική, κατοικίες, γεωργικές, μικτές αρχεία διαχείρισης αποβλήτων αρχεία περιβαλλοντικών διαρροών αρχεία αδειών αρχεία χημικών αναλύσεων Σχέδια κατασκευής Σχέδια έκτακτης ανάγκης Εκθέσεις ελέγχου ρύπανσης πεδίου Αρχεία υγείας εργαζομένων φύλλα MSDS Χάρτες: τοπογραφικοί γεωλογικοί υπογείων υδάτων χάρτες ζωνών σχέδια πόλης σχέδια πεδίου Δίκτυα κοινής ωφελείας (αποχετευτικό δίκτυο, καλώδια, πυρόσβεση κλπ) αεροφωτογραφίες, δορυφορικές εικόνες Αρχεία εταιρείας Δημόσιες υπηρεσίες Περιβαλλοντικές συμβουλευτικές εταιρείες Βιβλιοθήκες Εταιρείες κοινής ωφέλειας Εμπορικοί κατάλογοι και οργανισμοί Συνεντεύξεις με πρόσφατους μάρτυρες Διαδίκτυο Πίνακας 3: Πηγές προς εξέταση κατά την έρευνα γραφείου (συνέχεια) ΘΕΜΑ ΕΙΔΟΣ ΠΙΘΑΝΕΣ ΠΗΓΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ ΟΔΟΙ ΔΙΑΦΥΓΗΣ Καταστάσεις του πεδίου: κάλυψη εδάφους (π.χ., πλακόστρωτα / άστρωτος, αποχέτευση) τοπογραφία κτίρια (μέγεθος, τον τύπο, την κατασκευή, υπόγεια, θέση) ασφάλεια Κατασκευαστικά σχέδια Εκθέσεις ελέγχου ρύπανσης πεδίου Αρχεία υγείας εργαζομένων Τοπική και περιφερειακή γεωλογία: έδαφος και πετρώματα (τύπος, πάχος, πορώδες) βάθος στο βραχώδες υπόστρωμα Τοπική και περιφερειακή υδρογεωλογία: κατεύθυνση της ροής των υπογείων υδάτων και κλίσεις (ταχύτητα) γεωλογία υδροφόρου ορίζοντα (τύπος, πάχος, πορώδες, υδραυλική αγωγιμότητα) Χάρτες: τοπογραφικοί γεωλογικοί υπόγειων υδάτων χάρτες ζωνών σχέδια πόλης σχέδια πεδίου Αρχεία εταιρείας Δημόσιες υπηρεσίες Περιβαλλοντικές συμβουλευτικές εταιρείες Βιβλιοθήκες Συνεντεύξεις Διαδίκτυο 21
ΘΕΜΑ θέση των ζωνών τροφοδοσίας θέση των συστημάτων επιφανειακών υδάτων (πχ ρυάκια, ποτάμια, λίμνες, τέλματα, εκβολές ποταμών, υγρότοποι) εμπόδια της υπόγειας απορροής θέση πηγών πιεζόμετρα (τοποθεσία, κατασκευή, κατάσταση) ποιότητα των υπόγειων υδάτων Υπεδάφιες εγκαταστάσεις κοινής ωφέλειας (πχ σωληνώσεις, καλώδια, αποχέτευση) Τύπος (προϊόν, φυσικό αέριο, νερό, ηλεκτρικό ρεύμα, αποχέτευση όμβριων, αποχέτευση, τηλέφωνο, σηπτικά συστήματα) κατασκευαστικές λεπτομέρειες (ηλικία και υλικό) τοποθεσίες (τρέχουσες και παλιότερες) ΕΙΔΟΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ ΠΙΘΑΝΕΣ ΠΗΓΕΣ Πίνακας 4: Πηγές προς εξέταση κατά την έρευνα γραφείου (συνέχεια) ΘΕΜΑ ΕΙΔΟΣ ΠΙΘΑΝΕΣ ΠΗΓΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ ΑΠΟΔΕΚΤΕΣ (τρέχοντες ή μελλοντικοί) Πηγάδια τροφοδοσίας είδος των πηγαδιών τροφοδοσίας (πόσιμο νερό, μη πόσιμο, γεωργική, βιομηχανική, ιδιωτική, δημόσια χρήση) τοποθεσία κατασκευή (ηλικία, υλικό, βάθος) επιφανειακά ύδατα (είδος και ποιότητα των υδάτων) γείτονες (τύπος κτιρίου, αριθμός κατοικιών) θέσεις σχολείων, νοσοκομείων, παιδικών σταθμών και γηροκομείων Ευαίσθητα οικολογικά ενδιαιτήματα: Τοποθεσία απειλούμενα είδη μελλοντική χρήση της γης (εντός και περί του πεδίου ) βασικοί περιβαλλοντικοί φορείς Σχέδια κατασκευής Εκθέσεις ελέγχου ρύπανσης πεδίου Χάρτες: τοπογραφικοί γεωλογικοί υπόγειων υδάτων χάρτες ζωνών σχέδια πόλης σχέδια πεδίου Αεροφωτογραφίες, δορυφορικές φωτογραφίες Αρχεία εταιρείας Δημόσιες υπηρεσίες Περιβαλλοντικές συμβουλευτικές εταιρείες Βιβλιοθήκες Συνεντεύξεις Διαδίκτυο Υδροφόρος ορίζοντας: περιορισμοί και χρήση συστήματα επικοινωνίας ΘΕΜΑΤΑ ΥΓΙΕΙΝΗΣ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ (τρέχοντα ή Αρχεία διαχείρισης των αποβλήτων Αρχεία εταιρείας Δημόσιες υπηρεσίες 22
ΘΕΜΑ μελλοντικά) ΕΙΔΟΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ Αρχεία διαρροών Αρχεία αδειών Αρχεία χημικών αποθεμάτων Αρχεία εργαστηρίου Κατασκευαστικά σχέδια Σχέδια έκτακτης ανάγκης Περιβαλλοντικές εκθέσεις έρευνας πεδίου Αρχεία υγείας εργαζομένων Φύλλα MSDS ΠΙΘΑΝΕΣ ΠΗΓΕΣ Περιβαλλοντικές συμβουλευτικές εταιρείες Βιβλιοθήκες Εμπορικοί κατάλογοι και οργανισμοί Συνεντεύξεις 2.2. Έρευνα πεδίου Είναι πολύ σημαντικό να επαληθευθεί η αξιοπιστία και η πληρότητα των δεδομένων που χρησιμοποιήθηκαν αρχικά για να δημιουργηθεί το μοντέλο αξιολόγησης πεδίου (CSM). Για τον λόγο αυτό απαιτείται μια επίσκεψη στο πεδίο και στις γειτονικές περιοχές ώστε να γίνει: - Επαλήθευση των πληροφοριών που λήφθηκαν στην έρευνα γραφείου - Καταγραφή και σύνταξη νέων πληροφοριών που δεν προσδιορίστηκαν στην έρευνα γραφείου - Λήψη επιπροσθέτων δεδομένων για την αποτίμηση χωρικών σχέσεων (αποστάσεις) μεταξύ πηγών, μονοπατιών, αποδεκτών και άλλων στοιχείων. - Προσδιορισμός πιθανών περιορισμών πρόσβασης ή ειδικών απαιτήσεων, οι οποίες θα επιδράσουν στον περιβαλλοντικό έλεγχο. Στις έρευνες πεδίου είναι συχνά επιθυμητό να γίνεται μια ξενάγηση από κάποιον που γνωρίζει το πεδίο. Αν δεν υπάρχει η ευχέρεια για ξενάγηση, το προσωπικό που θα εκτελέσει τον έλεγχο θα πρέπει να πληροφορηθεί για θέματα υγιεινής και ασφάλειας πριν επισκεφτεί το πεδίο. Φωτογράφηση του χώρου και συνεντεύξεις με προσωπικό μπορεί συχνά να διευκολύνουν την έρευνα. Πριν την έρευνα πεδίου είναι συχνά χρήσιμο να ετοιμαστεί ένα σχέδιο του πεδίου (εικόνα 7) το οποίο απεικονίζει τόσο πληροφορίες πηγής-μονοπατιού-τελικού αποδέκτη από το μοντέλο 23
αξιολόγησης πεδίου, όσο και πρακτικές πληροφορίες για τοποθεσίες και αποστάσεις μεταξύ κτιρίων, δρόμων και οδών πρόσβασης, υπόγειων και υπέργειων εγκαταστάσεων, οι οποίες θα βοηθήσουν στην επιτόπου έρευνα. Εικόνα 7: Παράδειγμα σχεδίου πεδίου 3. Σχεδιασμός διατρητικής διερεύνησης πεδίου (Φάση II) Ο κατάλληλος σχεδιασμός διερεύνησης Φάσης II, διασφαλίζει ότι θα συλλεχθούν τα κατάλληλα και επαρκή δεδομένα ώστε: - Να επιβεβαιωθεί ή να βελτιωθεί το αρχικό Μοντέλο Αξιολόγησης Πεδίου (CSM) - Να αναγνωριστούν νέες πηγές ρύπανσης στο πεδίο 24