ΑΘΗΝΑ 2000 Ε. J. HOBSBA WM Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ 1848-1875 ΜΕΤΑΦΙ'ΑΣΗ ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ ΚΟ"Υ"ΡΤΟΒΙΚ Γ' ΕΚΔΟΣΗ ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΙΔΡΤΜΑ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ
ΚΕΦΑΑΑΙΟ JE' οι ΤΕΧΝΕΣ Πρέπει νά: τό βάλr;uμε xoci.a. aτι),ιιtjιχλά, ';η τήν ίστορί'χ σήμερα: Πι γράιροιιν τα. ι"6ιιχ ιiiiθρώπινι:ι: (i,,7oc =ι) δη,ιιιοuρ,r,σrvι κι:ί;:ι:ι.&. ':"r% lργα τ-r.,ς έλ),ηνιx,.ιχ/ης. ΆλΗ, ι:ipoυ <ό χ&νοιιμε a τ6, έχουμε χpιfας νά ά.νcιx.v.vψοvμε τι ιζλλοιξε ι;rυτιz --:-ι\: riνoprl!r:(",a δνττr; τ6σο ριζο,ά. ώ.πε σήμερα νά. r:apιxyoufle άπj.ώς βιαμηχa.νιχ,χ ;rprιϊ(n':' πoa'jτελείας, ένώ έ.>ιεινοι δημιοl.φγtjijσχιι Ιργιχ riχ-.ιr,ς. ΡΙΧΑΡΙ<., 13λΓΚΝΕI'1 J 'ιar{ γράφετε IΠ{lOW;; Kιxviva, δέν oι&ζετa, γι' avn:,ιj; σήμφa... Σ'T ν 6roxή μας, ir:()x ιt.-<er:tuutrnxη, ώpψ.6τητ και' ιfημοκfijιτιxi{, &. εξaρ-:?ρ{<χς. ά στεχο, ειναι μιιχ ιxπr:φχαιωμέvη μορφή. I1Ροnμr;Uμ.ε rf;v πρ6ζα., ;; όπο[α, καθώς έχει iaeuoep{ιx κινήσεων, σtη..ι?l-"νεϊ Πι:Ρισu6rEpo μ} T:r lvστιxτιx 'ii, δημοχρ3τlaς. Ει (.Ι'ljt Pt:ιJ.Kl,..,<, Ύ.i).).ο βo\ίλe')t' :;, rvpw στο 18772 Aν ό θρίιψ.βοζ -=-fις άσιικ'fις χοι'jω'jlcxς έδειχνε ν εύνοεί την έπιστημη, ητιχ,ι πολύ λιγότερο είίνo'uιoς για. τις τέχνες. Στις δημιουργικ.ες τέχνες, βέβocια, οί ά.ξιολογικες κρίσεις ειναι ϊ.άντα έξα.ιρετικ& uπoχεψενιχές, άλλά πολυ όύσχ.ολoc μπopε κocνεις \/oc άρνηθ<:ϊ ότι ή iποχ1ι τηζ δι ττης έπocνά.στα.σljζ ( 1 ί89-'18!ι8) ετχε Βεί ά.νoρ( ΠOϋζ με σπά.νι α χαρίσματα να. σtjμειώνoυν έν.πλψτιjd:ς έπιμσεις, και μ&λιστα. στις πιο otocφopetlxέι; εύρω7toc"iκες χώρες. Τό oeutepo μισό τοσ 1901J oc(ώ- να, και " ιaιαιτε?α Ι> ' οι, οεκαετ Ι> ί ες που " αποτε ),0\)',1 - Τιι " αν-:ιχε ί μενο αυτόυ, - του - ββλ' ι ιου, " οεν προκα λ- ου,l ε 'ξι σου συ'(ν",ονιο7ικη," ' εντυπωση, " αν ε 'ξ α.ιρtσοuμε τις περιπτώσεις μια.ς δυο σχε-ηκα. καθυστψημ.ένων χωρων, ά:πο Ttc, όπo ες ή πιο ά.ξιοπρόσεκη εινιχ\ χωρις συζ-υιτηση Ρωσία.. Δεν έννοουμε Ο'η 01. liyjμιouργίες ocur"ijc, της περι6όοlj ητιχν μέ τριες, αν xoct, (jταν ά:πα.ριομοuμε "("ouc, δ-ημιοιjργους -;rou το ά-που.ορuφωμο:: TOu pyou της ocmα:ljσl]ς τους τoπoθετε ",α.ι ιiνάμεσιx στο '18!18 κα.ι τη 8ααετΙα του 1870, 8εν πρέπει νά ξεχναμε οη r.oλλο( τo::ν η8η ώρ(-
Η Εnοχιι T()f KI ΦAΛAΙ())' μο( XOCL, ELXOCV.,. πισω, τους, εντυπωσιακη, '-αραυωυυ]" πριν α:πο,, ΤΌ '1848 Στο κάτω κάτω -ΥΙ,χ να. ΠεΡιοριστουμε σε -τρείς άπα τους κιχ.τα. Υενιχ-η όμολου[α μευ!χλίι τερους- ό Κάρολος Ν τίκενς (1812-1870) ε!;ι:ε ' δη δώσει σ"l.εοόν το μισο ε?υο του, ό Όνο ρε Ντωμιε (1808-1879) ειχε άρχίσει τη σταoιoopoμίcν: του στις ΥΡocς;ικες τέχ:ιες τον καιρό της inctvocmctσύjc; τοσ 1830, ένω ά.χ.όμα χαι ό Ρίχαρντ Βάγκνερ (1813-1883) είχε κιόλας πίσω του ά.ρκετες ΟΠΕ?ες: ό ΛόεVΓΚPΙ'! ήταν ήδ1] τελειωμένος το 1848. 'Ωσ,όσο, δεν ίιπά?χει ά.μφιβολία yραψιr.ι., και ίδιαίτερα το μυθιστ6ρ'υ)μα, ιιώρισε σημocνηκη &ν&φύi, κυριως, χαρη, στις. συνεχι ζ' ομενες Er.tΤUltEC;,, τω'ι - γα 'λλ ων κocι των - β ρετocνων συυγρocφέων και - ct:; " κocι"οφανεις έτnτυζίες των Ρώσων. Στην ', ιστοριο'., '1]ς - ζ ωγραψιχης, επροκειτο '(loc flloc " περιοοο '1- οχι α.:τ ' λ- ως α.<.,ιολcιyyj, ά.λλα. πρ:χγματιχ,χ σπουδαία, σχεδον έξoλoίf.λ-ηρoυ χcίρ1] στο'jς 't" Γάλλους. Στ μουσικ-η, itto:cij του ΒάΥ.ινεΡ και του [\'ιπρα.μς uateρει μόνο σε σύγκριση με την προηγοuμεv1j έπo;ι: του Μότσαρτ, "ou Μπε τόβεν και του Σουμπερ τ. "., " - Κ :Χι '!:" ' ομως, " OCIJ κoιτtx<.,oυμε προσεκτικότφα: τη σιινομκ1] εικονoc '!'ων δίϊμιοuργικών τεχνών, θα μας ψανεί: μια. Ιδέcι λιγότερο πλούσια. σε έπιτεύγματoc α.ύ-:ύι Τ' ν περίοδο. 'AvoccptpafLt η&1] τον γεωγρ<l:γιχο κατα.χε?μαησμό της. Για. τη Ρωσία έποζη ψαν μια περίοδος έκπληκηκου μευαλείου, προπαν'!'ος στη λογοτεχ'αα., άλλα και στη μουσική, Ύ α να μην άνocφζρουμε τις φυσικές και κοινωνιυ.ες έπιστ μες. Μι:%. Oεκα.e;τΙα όπως αότη του 1870, που ε!δε το ταυτόχρονο μεσοuρ ά'/ημα τοϋ Ντοστογιέφσκι και του Τολστόι, τοσ Τσ α'αόφσια (1840-1893), το\) ΜουσοργχσΥ.Ι (1835-1881) και του XActaLKOU Αότοκρατορικου ΜπαλΖτου, όε'ι έχει να φοβηοεί χσ.νέναν άνταγωνισμό. Ή Γαλλία. και ή Βρε τανία δ'ια.τηρησα.ν, οπως ttsixμe, ένα. πoι.u ύι.jι1)),o έπ(πεδο, Υι δείιτερί] κuρίως στην πεζογρα.φία, πρώτη έπlo"ijς στη ζωγρ αφικ χ:ιι την πa[ηo"lj"', ΟΙ 'Ηνωμένες Πολιτεϊες, α.ν και δεν επoclζα.ν ά.χ.όμσ. σί)!1-α.νηκο. ρο 'λ ο στις " ειχocσταες " τεχ"ες και " τη «σο β :ιρψ) ' μουσικη,, α.ρχιζα.'1 να. (1819-'ΙΒ91), τον ΧώΟορν (1804-'\864) και τον Ούίτμα.ν (1819- " λ"1"yι γγλικ+ι ΠOΙTισl1 οί.rπι.sόσεις τον Tέννυσtι, του Μ:-:Ρ';'οuνΙνΥΚ κ.σ.. EI :.ι:ι Κάπ.. ς λιγότερο ivnπ:ωσιocγ.ές ocπa έκεί ες των μ.e:yiλων ΡΙΨG'."'Jτ\;ι:ωv τ ; έποζ% τω" έ;ο;:ι',:ιστocσεωv' στή rα».(α 8έ.. ίοχ""ε, το ωιn γι&. τίι; έπι.sόσe;ι; τou Μπω'πΑ:ιίρ αι-.::ou Ρ",-,=ώ.
οι ΤΕΧΝΕΣ 1891) στα. OCνCι:ΤΟλικά, και μέ: μια. νέα IjJOLιpvtit λσ:ί:χότροπων σuγγριxφεων στα 8υη.xιt, οι οποίοι προ'ηλθαν ά.πα τη οημοσloυραφ[1χ κa:l Ο έπιφανέστερος OCνά.μεσά. τους έπρόκειτο να. γινει ό Μαρκ Τουαιν (1835-1910). Ώσ"όσο, με oί OUΜενlχCι: κριτήρια, αυτη ή λογοτεχν1α... ' Ι ", ηταν EΠIXΡΧ!.CΙΚΊ'j, α.πο πο λλ' Ες ατ:ο " Ψ ε1.ζ μα 'λ 1.W-tx λ ι.γοτερο " Eντνπωσισ.χΊJ και μέ μαρότερί) 8ιε&ιή άπ-ήχίjση άπο 5σο το QημΙΟUργικΟ έργο ΠOu πα.ρα:γόταν τώρα: oi: μερι.κα μικρα ΘVΗ, τα οποία σφ1jρ fjλα:τοuσαν, 8ιχ-ή τους έθνικη τιχυτότητα. (Παραδόξως, άρκετο1. έλάσσονες ό:με Ρ1.κανοΙ συγγpα?ε'i:ι::; τοίί πρώτου μ!.σοϋ ρισσότερη α.ισθ-ηση στο έξω,ερικό.) ΟΙ μουσικοσυνθέτες των Τσέχων (Α. Ντβόρζ.κ [1841-\904], Μπ. ΣμΙτ"," [\824-\8841),βρ,σχoc, εύκολότερα. 8ιεθνΊ) ά.ποοοχη ά.πό '/0'. έξιητιας μιας γλώσσας πο(ι πομ λίγοι εξω άπο το: ορια της χώρας τους μποροσσαν νσ. διαβ&.σουν ένδιαφ':ρονταν νίχ μ&.οουν. ΟΙ γλωσσικες ουσ,ωλιες π εριόριζαν και τη ιρy,μύj σuiύραφέων άπi:ι ΙΧλλες περωχές, μερικοι ι:χπο ΤΟ(ιζ όποιους κατέχου', περιοπτη θέση σγ ν tστορια της λογοτεχν[αι; των λα.ών τουζ -π.χ. των Όλλανοων κα.ι των Φλαμα.νοων. Μόνον οι Σκα'ιοιναβοΙ &ρχισαν να κατα:κτοϋν ενα r.xtxtuteρo κοινό, rσως έπειοη b oια.σtjμότερoς έκπρόσωπός τους -ο ΈΡ?(ΚΟζ 1.Ψεν (1828-1906), που έφτασε στην ώρψ.ότητα τη στιγμ.η άκριβως που τελeιώνει περίοδός μας- τ:ροτίμ φε να. γράψει θεατρtκix εργα. Άπο την &n1) μεριά., όμως, οιαπιστώ'ιουμε μια. σ::tφτ, και ά.πο μερικες άπόψeιζ θεα.ματι% πoιoτικ παραy.μ στίχ κορυφαία έργα ouo μεγάλων κέντρων 7:νευματα ς οημιουργίας: των γερμανόφωνων λα.ων y-oct των ΊτocΛών. Μπορει να. υπάρχου') έτ:ιφυλά.ξεις για. τη μouat.κ, &'1 και στην' Ι ταλ!α 8ύσχ.ολα θ«βροuμε αλλον άπο τον Τζιοι.ιζέπε Βέρ'ιτι (1813 1901), του όποιου.η καλλιτεχ'jικ εξέλιξύj ΕΙχε: 1)8η προχωρ-ήσει 'Γopt'J OCπO το 1848, ένω στην ΑuστρογερμΙΧνίiX :irro τοιίς ά.να:j'\ιωρισμένoυς μεγάλους μουσουργοιιζ μόνον ό Μπραμς (1833-1897) και ό Μϊορουκνερ (1824-1896) έμ.φανίστηκα.ν ουσιο:στικα. αύ -:-IJ τ ν περίοδο, &.?ου ό 8&'ι..<νερ.ηταν στην πραγματικότητα Ίjo I] ώ ριμοζ. Πά.ν,ως,!ΧύτΟ: τα. όνόμα;τα: Ε[νΙΧΙ ά.ρκετ& έντuπωσιακά., Ε8ιαίτερα ό Βά.Υχνερ, ί!ελώρ α μεγα.λοφυια., OCV κα.ι rtoxu δuσά.ρεσ-:-οζ ώς &'1- θρωϊοος χαί ώς πολιτισμικό φα.ινόμενο. Άλλα.. οί σπουδα.ίες έr.ι86σεις αύτων τω,} OUO λαών στις οημιουργικες τέχνες περl.oριζοντα.ι σχε80ν 415
Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΚΕΦΑΛΛΙΟΤ α.πι;,κ".εισ'ηκ«" " σ,η μουσα η. ' Δ' εν μπορων να. υπα. -,, 'ρξ CMν σορα.ρες ' " οια.ψωνιες YLOC,ην κατώτερυ) ποιότητα: της λογοτεχνίσ.ι; και των ο:ικα:ιπικων τεϊ:"ών τους σε σύγκριση με την πριν.2.πο το 1848 περίο80. "'Αν r:6:poufle τις 8ι6:φορες τέχνες μια. μία: χωριστoc, η γενικη πτώση τοσ έπ π 80U είνocι έξίσοu έμφα.νης σε μερικές, ένω ή ά:... ωτερότητά. τοuς σε συυ_φιση με έκείνες ri)ς άμέσως πρoy)yoύμεvης περιό80υ οε... εινocι &.ναμφισβη7fjτη σε καμιά. 'Η λογοτεχνία α.ν&ησε, οπως εί8αμε, κυρίως χάρη στο πρόσφορο μέσο τοσ μυθιοτορήμιχτος. Τό μuοιστόρημα μπορει να. OεωΡΊJθεί το μόνο λογοτεχνιχο ετοος ποί; μπόρεσε να. προσαρμοστεί στην OCσηχη χοινωνια, της ότ.οιας ή ανο80ς χιχί ο[ κρ1- σει.ς άποτελοuσαν το xupto οεμ.:ι του. "Εχουν γίνει προσπά.οειες να. 8ια:σωθεί ή ι)πόληψη τ ς OCρχιτεκτονιχ-ης των μέσων τοσ Ι90υ αϊώ... α:, κα:ι &.ναμφ1βολα σημειώθί)χαν άξιόλογιχ έπιτεύγμσ:τα. σ' αuτο τόν τομέα... Α ν όμως σκεψτοuμε τον οίκοόομικο όpγα.σμb που ά.ρχισε στη 8εκocε-τ[α το\) 1850, με ΚΙVfιτήριο μοχλο μιά. εύπορυι άσταη ΚQινωv(iX., ΟΙ ά:ρχιτεκτονι.κες έπι8όσεις οε-ι εινσ:ι ούτε σπου3σ:ιες ουτε ΙO σ:[τερ!x. πολυά.ριθμες. ΤΟ &"/οικο80μ'ημένο ΙΊαρίσι τou Ώσμα.ν εντυπωσιά.ζει με το πολεοδομικ6 του σχέθιο, οχι όμως με τα κτίpιcι πω πλσ:ισί(ιjνcιν τις νέες πλcιτείες και λεωψόρους του. Ή Βιέννη, ποιι &.ποσχοποi]σε περ σσότερo στην &.νέγερση &.ρχιτεκτονιχων ά.ρι.στοuργημocτων, σημείωσε μια. μ&λλaν ά.μφίβολη έπιτυχία. Ί Ι Ρώμ'η του βασιλιίχ Βίκτωρσ. Έμμανουήλ, τou όποίου το Ονομα. μmjροi]με voc ποuμε ότι συν8έετιχι με τη... χαχη &.Ρχ'ιτεχτονικη περισσότερο &.πό ότ:οιουοήποτε &λλου ήγε μόνα, ε!νσ:!. σκέτη συμφορoc. Σε σύγκριση με τα. &.ξ oθα.ι)μocστα έr.ιτεύγμίιτιχ π.χ. -:,ου νεοκλσ:σ1.κισμοο -του τελεuτ!1.ιου ένια.ιοι) ά.ρχι-:εχτονικου ρυθμοϊί πρι" ά.πο το θρίαμ.βο της (ινεωτερικηζ») όροοθοξ[σ:ς το\) 200tί σ:ίώνcι- τα. οίκοδομήμα-rα πou χτ[στψcι'i στο 8εuτερο μισο τοσ 190u αίώνα: πριικαλοσν mjflitpcι μα.λλον ά:πολουητικ& α.ισθήμα.τα π<ψα γειιιχο θαυμα.σμό. Αότο 8εν Ισχόιtι, φuσικά., γ,α. ":0 εργο των λαμπρων κcιί εύφ:χ'ιταστων πολιτικων μηχσ:'1ικων, το όποίο ι "!!,, ) " 'β.., \ πcιντως ετει'lε 01\0 και πιο πο,ι) νσ: κρυ ετσ:ι πισω ιχπο τιc (\Κιχ λ) '.ιτεχνιχεζ») προσόψειζ. 'Ακόμα. κcιί οι ά.πολουητες δυσκολεύοντα.ν tx πρόσφα:τσ: ν& βροijν σημαν"nκα. ΠPoτερ μα.τα: στl.ι; περισσότερες ζωγρα.φικες οημιουργίες α.υι ζ τηζ περιόο:οu. Τ& ργlx πο\; εμελλε να. γίνουν μόνιμα έκθέματll στό φσ:ντα.στιχο μουσε'ϊο τω".2.... 0ρώπω'ι τοϋ 200u α-ιώνσ: χ'oυν, σχε- 416
οι TEXNE:i 80ν χωρις έξαιρεση, γcιλλιk1) r.ροέλεl.ιση: προέρχο'lτocι Cιπo καλλιτέχνες πο\) τσι'ι χατocλοιι:α της εποχ'tjς των έ7tσινσιστά-σεων, δπως ό Ντωμιε κcιι ό r. Κουρμπε (1819-1877), OCπό τη σχολί) της Μπσιρμπιζόν xoct την πρωτοποριocχί) όμιiδα. των Ιμπρεσιονιστων (εν<ις ύπερβολιχα Υενtχος όρος, mιυ δεν χρε ιά:ζε-τα.ι νο: τον άναλυσouμε περισσότερο έ8ω), Υι ΟποΙα. έμφα.νιστηχε στη δεχ.αετ(ιχ του 1860. Αυτά τά. έπιτευγμσιτα ervocl πρά:γμ.α.τι έξα.φετιχα. έντυπωσιctχoc, και μι& περίοδος nou ε!δε την έμψά.νιση του Ε. Μα.νε (1832-1883), του Ε. Ντεγκα. (183Iι-1917) κιχι του 'iectpog Γι. Σεζαν (1839-1906) δεν χρει&.ζετocι νιχ ocν-ησuχεi για. τη φ μ-η της. 'Ωστό σο, αίιτοι οι ζωγρά:φοι οχι μόνο δεν ' τocν ά.ντιπροσωπευτιχοι για. -:Ύι ζωγρα.φιχή ποu πα:ραγότα.ν σε 0- λο κocι μεγιχλύτερες ΠΌσόΤι')τες ixei"l'j την έποχη, άλλα η"t"ιx'j και έξα.ιρετικ& UΠΟ7:ΤΟΙ ΥΙιχ την ιααθωσπρέπεω -rexvf] κα:ι το κοινο γουστο. Σχετιχά. με την έπίσfjμύ) ά.χα:δύ)μ.α. ίκ" η τη λα:ί:χ τέχvf] ποu παραγόταν έκεί:-ια τιχ "/.Ρόνιoc σε όλες τις χώρες, τό πιο ί'".:οαu ποu μπορouμε να. πουμε ε!να.ι οη δεν ετχε πr.l.ντα. ομοιόμορφο χσ:ρα.κτηρα., δτι οι τεχ'lι ΧSς πρoδι.α.γρα.ψiι; της τα.ν ίιψ-ηλες κα.ι οτι μπορε!: χα.νεις να. ocνι:ιχαλίιψει έδω κι ΙκεΊ: xocjtotct. τα.πει'l& ΠΡΟ'ερ"ήμ«τα. 'Αλλα. τα. περισσότερoc δ1]μιoυρy μn;>ά. Πιζ ήτocν Χαι εινα:ι φρικτά.. lσως' γλυ;:> κ-η των μέσων κα.ι τοί) τέλους του 190υ αιώνα, που ΒιocιωνίστΥ)Υ.ε σε ocνα.ριθμητ«μvf]μειώδύ) ργα, &ξ1.ζε κιχτt. έλ«φρως κα.)..uτερο άϊto τη" OCΟια.φορΙα. Τοου τ'"ήι; έπιφυ)..ocχτψ.ε στο μέ)λον -στο Υ.ιΧτω κιχτω εβγα.λε ΤΟ'l 'Ιεα.ρΟ povτε,ι (1840 1917). 'Ωστόσο, χάθε μ«ζική σuλλoγη βο<:t"ιι.φι«'1ων γλυπτών, Gπως «ύτες ποίι βλέπει χιχνείς ά.χόμιχ χα.ι σήμερα: στα. σπιτι εϋπορων "ΒεΥΥ«λέζων, που &:γ6- ραζα'ι δλ6κλ'ηρες κocρσ:β1.ές άπο τέτοιο έμπόρευμα, προκαλεί l'ltovf] κατάθλιψί). 11 ' Α"">' ι " 'ψ "" '" μεραες ι:ιπο εις Ύ)Τ«" μιιχ χωμιχoτ ΡΙXΎ ΚΎ) " Υ-ιχτocστα.ση. Α' l.γες χοι'lω'lιες λάτρεψαν τα. εργα: τ'iiς δύ]μιουργικης μεγιχλοφutα.ς ( ιδιιχ ιχότη εννο1.oc &ποτελε!: οόσιαστιχα. OCστΙΚ1) έτοινόφύ) ώς Υ.οινωνικΟ φα.ινόμενο -βλ. 'Η έποχή ίωιι έπαναστάσεων, Κεφ&λα.1.Ο ΙΔ ') περισσότερο OCΠQ όσο ά.στικ κοινω'λα τoί.i19oυ σιώνoc. ΛΙγες τα.ν Οια.τεθειμένες να. ξοδέψουν τόσο άπλόχερα για τις τέχνες χαί, OCπο κιχθιχρα. 417
!! ΕΠΟΧΙΙ ΤΟΥ ΚΕΨΑι\ΑIQΤ " τ:οσοτιχη, σιπο ψ Yj, χαμια: τφογενεστερη χοινω.. ια. εν αγaρα: ε O\JTO: κocτα προσέγγιση τ6σoc παλια κocί νέα. βιβλίoc, ύλικα άντικείμενα, πίνct.κες ζωγραφα'7)ς, γλυπτι1, διocυ.οσμητ!.κες δομ.ες τοιχοποιίας και εισιτήρια γι& συνσιυλίες.η Oεcιτριχ ς π::x.pcιστάσεις. (Ή αdξηση χσιι μ.ό.. ον του πληθuσμoϋ θα. έκανε αύτη τη θέση άπροσμά.χητη.) Πάνω άϊto ο "λ α, και, " πραγμα πcιpα 'δοξ ο, λ' ΙΥες κοι.. ωνιες, ''ιταν....οσο, πεπεισμενες, ότι ζοσσαν σε έ'ια:ν χρυσο α:ίώ'ια: των 8ημΙOUΡΥι.χων τr:χνω ι. ΤΓ; γοϋστο α:ύτ""(ις T'7Jc, περιόδου σ-τρεφ6τα:ν προπαν-τος προς τά. σνγχρο.. α pyιx, 8πως ήτα.. rpuolxo γι& μι& γενι.& που πίστευε στην παγκόσμιο'.. καί σtjνεχyι πρόοδο. Ό χερ Apενς (1805-1881), ένrι.ς βιομήχανος άπω Γ βόρεια Γερμα.νΙα ποι; μετευκατι:χστάοyjκε στο πο Ι.ιτισμικ& πιο εϋκρατο κλίμα -r.:; ΒtέννYjς χαt ά.ρχισε να. συλλέγει οταν είχε πια. περά.σει τα. πευψτα, ocγόραζit περισσότερο μovτέ.pνωζ πινακες παρα. ι:αλιoυ μαίτρ, και &.ποτελοϋσε τιιπικο δείγμα το\] etaov.:; του. j Ό Μπόλχα.οv (σ[δηρος), ό Χόλλογουαη'] (ίδιaσχευιχσματα), ό (ιέξ έμπ6ρων πρίγκιπας» Μέντελ (βα.μβά.χ.ι), οί όποίοι με τον ά.'/πi.γωνισμό τοι.ις άνέβα:ζαν τις τιμες των έλαιογρocφιων στη Bρετα.ν[r.ι, l:.ια.ναν π),ουσωυς τouς οο..α.δ7jμα.ϊκους ζωγρocφυς της έποχης τους.4 Οί 8Yjμ.ooιoypι:XφoL κocι οί 8ημ.ο,Ι..ΧοΙ άρχ.οντες, Οτ:.ι:ν περιέγραφαν με κα.μά:ρι τα έυκαίνια. η ά.νήγγελ)..ιχν έξίσοιι περήφανα το πληριu; κ6στος των κολοσσια.ίων δ."μόσιων κτιριων που α.ρχιζαν να -:ταρα.μορφώνοιιν τα άσταα. τοπ[α. τοσ ΒορρίΧ μετα. το 1848, Χ(.i)ρΙς να. κρόβο.. ται ολότελα &.πο την αtθαλoμιχλη που τά. τύλιγε ςiμέσως, π[στει.ιαν είλικρινα. Οτι ύμνοuσαν μια. καινούρια. Άνα.γέννΎjσY), που Τ' στήριζαν οίκο.. ομικα έπιχειρηματιες πρ1'(κιπες σιjy,φισψoι με τοιις Με:δ:!κους. Άλlμoνo, ΤΟ \ πιο \ προφα.νες, σvtj;r:ep.:xailct. Ι που μπορouν _ νσι. β Yfλ.ΛOυν..'Λ οι ιστοριχοι \ άπα το δείιτερο μισο του '19ου αιώνα. εί.. ι δτι οί χρηματικες 8α:πocνες ;'Ην έ)"(\.>ωνται &.πο μόνες το\)ς ενα.ν χρυσο α.ιώνα των τεχνών. Π,,, Ι, " Ί" αντως, τα. χρημαηχα ποσα. που \ 0;,0 ι::" δ ευοντα '.. για τις τεχνεζ -ητι:χ",., δ" ' "' 'Ι: ', εν-ruπωσιlzκα με οποιο "f)tcote κριτηριο, α.ν ει.,αιρεσouμε το χριτηριό της πρω,οφανοuς παραγωγιχότητocς -rou καπιταλισμoϊi. Μόνο που " οεν <_t" t)()ειιο.. ταν πια, απο., τους ' ''δ ι ιους α'νρώποιιζ '.fi '. '11 - αστικη ' " επα... α- ι στα.συ) -ητα.\ι νικηφόρα. ά.κόμα. Υ.αΙ σ-το xα.pr.ιxτηpιστιxo πε8ίο 8ρά.σΥις των Ίjγεμ6νων και των εύγενων. Σε καμι& ά.πο τις μεγάλες ά.νοικοδομήσεις r.6λεω\l που έγινιχ\l &νιχμεσα στο 1850 και το 1875 το κιιρίαρχο 'r-'ώρισμα. του άστικου τοπ(οιι δεν είνα.ι πια. τα. βα.σιλιχα. η!.18, δ' " ζ
ΟΙ ΤΕ:ΧΝΕ:Σ αuτοκρα:τορtκα. &νά:χτορα, η εστω ενα ΣUγχρό,ημα ό:ριστοχρα:τιχων μεγσ.ρων. Έκεί ΟΠΟΙ.) lj άστικη τά:ξη Τιτα:.ν ά.δύνα;μ"fj, οπως στη Ρωσ(α:, ό τσάρος και οι μεγάλοι OOUxεt; μπορεί να. Τιταν ά.κόμα:. οι κίιρr.oι &'1'0- μικοι πρocrτά.τες των τε χνων, άλλα. ρο 'λ ος τους φcιι'jεται ' πο λ ' U ) ' ζ ', ιγοτερο ωηκος απο " Ο,η Ί'jτα.ν... πριν ' α:.πό " την Γαλλικη 'Επανά.σταση. Σέ: &λί.α μέρη μπορεί ν& βρισκότc.ι.'i xcxποιος έκκεντρικος 1ιγεμον(σκος, όπως ό ΛουοοβΙκιχ; Β' της Βα:.υαρία.ς, κάποιος σχεδον έξισου έκκεντρικος άριστοκράτης, όπωc ό μα.ρκήσιος του Χ6:ρτφορντ, ΠQU το πάθιχ; τους Tι,c.ι.ν να.. &.γορά.ζοuν κα:λλιτέχνες, Cι:λλα σέ γενικες γραμμές.α. &λογα, -ή χocρτοπαιξ(α xoct OL γυναικες ειχαν περισσότερες πιοα.νότη-:ες να. τους βuθισοuν σ't'α. χρέη άπο όσο lj πpoστα.σίcι των τε'!:jων. Ποιος πλήρωνε λοιϊ.ον για τις τέχ'/ες; Κuβερv σει.ι:; κcιι &λλοι δημόσιοι φορείς, iι ά.στικ-η τάξη και -αύτο τό σημειο άξιζει ίοιαίτερ'η προσοχ-η- μια gao κcιl μεγocλuτερ-η μερίδα των (ικιχτώτερων)} τάξε ων, στις όποίες -ή τεχνολογικη κιχ!. βιομηχιχ'/ιχ-η έξέλιξη εκιχ'ιε -rά. προ ίόντα. των ΟYjμιοuργικων πνευμάτων ΠΡ<JσΙΤα. σε 8λο κι:x.l μεγαλι)τερες ϊ:οσότητες και όλο xocl χαμηλότερες τιμές. ΟΙ κοσμικές &ρχές -ηταν σχεοο'/ οι μόνοι άνιχθέτες εργων όπως τα. γιγά.ντια, μνίjμειώoίj κτίρια που σκοπός τους -ητα'ι νcι πιστοϊ:οι-ήσοuν τον πλοϋτο καί. ειo κότε:ρα. Σπά:') α ό Ο";.:.οπός TOU ΙΙ!3ίsseΖ faίrc)) τα. κυβερνητικα κτίρια.3εν ηταν 7tεΡίβλετ:τα., γtατι δ ' εν l2et.a ζ' οτα.ν να, ει'/αι.. Κ ατα. ' Υ..:;ινονιχ. τα ' 0ΊjμOσια 'Ι- ' Οικο ' δ OμΊjματΙX ' δ' εν -ηνν ΟρφΥ..ξυτικά, έκτος στις Μονα. κα.οολικες χωρες κα.ι όταν κατασy..ευάζovτα:.'ι για. έσωτερικ Ζρ-ήση άπδ (μειονοτιχες) θρ1jσκευτικες ό μ.ά.δες 8πως ΟΙ εβρα.ίο!. και οι βρετ-α'ιοι ά. να. OιαOΊjλώσOυν τόν ραγδαία. α.υξανόμενο πλοuτο κιχι τη σuνακ6λoυf}η αυτoί:κα'/oπoίίjσ-fι τους. Το noceoc; γιcι (ιά.ναστ-ήλωσηι) Υ..:χΙ ά.ποπερσ.τ-ωση των μεγάλων έυ.κλησιων κ.αι κιχοεδρικων νιχων 'ou Μεσιχίωνα -πάθος που σάρωνε τ-ην Εύρώτη στα. μέσα του 190'J αιώνα σα,ι με't'αοοηκ ά.ρρώστια- ήταν μαλλον κοσμιχο παρα. θρίjo"..ιευτικό. 'ΑΥ. τα ά.'ι'ίjy..αν, όλο κα.ι περισσότερο, μί:iλλoν στο ιικοινο)) πα.ρcι στη,ι Auλ-ή: ocu't'oxpιxtop,xec; συλλογές Yrταν τώρα:. μguσεία, οπερες &.νοιγαν τα ταμεία τους για. 1'ou:; κοινουι:; &rfjtoύς. "Ήταν, πρά-γμαη1 χα.ριχχ:-ιιρι- 419
Η ΕΠΟΧΙΙΙΌΤ ΚΕΦΑΛΑΙQΤ στικα σύμβολα δόξας και πολιτισμου, γιατι ό:χόμα και τα τιτάνια δ-ημα.ρχεία) για την ά.νέγερση των όποίων συναγωνίζονταν οι δύ)μοτι Υ-ΟΙ &:ΡΧΟ'l"t'ες, TιTΙX'J πoλu μεγα:λυτερ"_ ά.πό όσο οα. ιtπαιτoυσα,. ot τcεριορισμέ'jες &:,.άυ..ιες της δίjμoτιχης OΙOCΧεΙPΙσfJς. οι προσγειωμένοι έπιχειρ'!jματίες το;:'; ΛΎ)ντς ιίπέρριψαν έπιτ7]οες κάοε ώφελιμιστιχο uπολογιομσ στ-ψ κσ:τα.σκευ-η τοσ 07]μαρχείου της πόλ'!jς τους. ΤΙ σίjμαιναν λίγες χιλιάδε ς παραπάνω, οταν ό σκοπός η..σ:ν να διατρανωθεί ότι ((στόν πυρετό των έμπορικων ά.σχ.ολιων ΤΩUΖ οί χά.τωχοι του ΛΎ)vτς δεν πocραλείπου.. '.1& καλλιεργou.. την αισθ'fjσfj του ώραίοιι κocι τη.. ocγάπ7j για τις καλες.έχvεζlj; (Πρά.γμα.τι, τό 0ΎJμ.σ:ρχείO τοϋ Ληντς στοίχισε 122.000 λιρες, δ'!jλocό:' περίπου τρεiς φορες περισι ' " >, λ μό 'Ι " ' ) ' σοτερο απο τον αρχικο προυπο ογισ,ποο() σοδυναμο με το\),αχιστον 1%, και μ&.λλον περισσότερο, της σ/jιιo).ικης ιχπόδοσης τοό φ ρο\) εισo8 μσ:τoς γι&. όλόκληρο τό 'Ηνωμένο Βασίλειο τη χρονια των έυ/-αιv[ων του, τό 1858.)S Θ& δώσουμε ενα. παρά.δειγμα για.,ια δείξο\)με τό ν γεν κό χαρσ.κτηρα α.ότ- ς της οίκοοομικης δραστ-ηριότη'!"ιχι;. Ή πόλύj της BιέννΎJς κα.τεοά.φισε στη δεκαετία τοσ 1850 τα πocλιcι: οχυρωματικά της εργα. και γέμισε, σ,lς έπόμενες δεκαετ[ες, τον κενο χώρο ποίι δ7]μιοumθηκε με ένα. λα:μπρό κυκλικό βοuλε βάρτο πλαισιωμένο &.πο S"7)μόσια κτιρια. Tt 1-jTIΧ'! αίιτσ. τα. κτίρια.; "Ένα. ιχντt.r:ροσώπεuε την έπιχεψημocτικη ζωη (το χρ'ηματιστήριο),!voc τη O?ΎJσκείιx (ή "oiivkirchc), τρία τ ν ά:ν6.lτψη έχπιχίοευσ,l, τρία;!'οίις τ:ολιτε ιιχκοίις θε σμοίιζ (το δημαρχείο) το οικαστικο μέγαρο κιχ.ι το κοινοβούλιο) και οχι λιγότερα άπο όχτω τις τέχνες: θέατρα, μouσείx, άχιχδημ[ες κτλ Ot άπιχ.ιτησε\ζ της cimlx'ijc; τά.ξύjς.:ηταν ά.τομιχ,χ ταπεινό"ερες, ά.λλα. σvλλογικl1. πoλu μεγιχ.λύ't"ερες.. Η καλλιτε χνική υποστήριξη που πρόσφεραν οι ά.στοl ώς &τομα. μίχλλο'ι σ' ιχ:uτη τήν περίοδο όσο έπρ6κειτο,.ιιχ γίνε ι στ-ην,,:ελευτα.ια. γενι& πριν ιχπο το 1914, όταν οι έκατομμuριοuχοι των Ή,.ωμέ,.ων Πολι,ειων &.νέβα.ζ.α'l γνώρισε κα.μια. πpoyενέστερύj η μετα.υεvέστερ7j έτοοχή. ('Ακόμα και στό τέλος της περιόδου μας OL ληστοβαρόνοι πιχραηταν άπα.σχολημέ.. οι με τη λύjστεια yt.oc "a ιίφοσιωθουν όλόψυχα στljν!;:ιδειξ7j τοϋ πpo ό'rτoς ρό, προπα.ν,ος άπό το 1860 και πειτιx:, ότι utc PXGtv α.ψοο.. α or.ιx:oέσι- "ο
οlτεχνεσ μα. χρi)μα,α:. Στ όεχαετία του 1850, μόνον νσ. γα.λλιχο επιπλο τοσ 18. ou σ.ιωνα. " ( ' )λ '" λ -18,, - 'διευνες " συμβολο κοινωνιχ'ί)ς περιωπης στο έσωτερικο ένο.; π),ouσιόσπιτοu) θηκε σέ πλειστίjpισ.σμo για περισσότερες.χπο χίλιες λίρες, στη 8εκoctτίoc τοί) 1860 όχτώ, στ-η δεκαετί.α. τοί) 1870 δεκα:τέσσερα, άνάμεσά τους lvoc πou έφτocσε τις 30.000 λίρες άγnκείμενα: όπως τα. μεγάλα: βά.ζα Σεβρων (ένα. πα.ρόμο1.0 σύμβολο περιωπης) ί.ουλήοηκαν για χίλιες η περισσότερες λί.ρες στη 8εκα.ετία. τoίi 1860, εντεκα στη 8εκocετ(α τou 1870.6 Μια. χouφτα: IIέξ έμπόρων πρίγκιπες)) ποι; ά.ντα.γωνίζονται ό ιe'jocζ τον lχ.λλον ά.ρχει για. να πλοuτ[σοuν μια χούφτα ζωγρ6ιφοι κα:!. εμποροι Tέχvι:ις, ocxm. ιiκόμα: ΚlΧι ένα εαιριθμο κο(νο ετν:;ι.ι ιiρκε,o γl.ά. να συντηρήσει μια, ' ''' Υ ' ι α:. ' Ο' ροα. κα.ij..ltεχνικύ) " πα.ραγωυη, αν ειν:χι ευκα:ταστα:το. 'Α πο ',ξ ει Ύ) ει- - 'ίαι και ηχ ouo άχμάζοuν χάρη σε ένα πα),ιι μικρο κοινό. (Τό-:ε, όπως και σήμερα., 8περα και το κλασικό μπαλέτο βασίζονταν σέ κρο::τιχές έπιχορητήσεις Υι στην ότ:οστήριξη πλοuσίων που έπιζητομσαν γόψρο xιxt δέν &:διαψoρoίiσαν πάντα. για. τ ν εόκολια. πρόσβocσης σε 8μΟρι.Ρες ι ', μπα. ),σ.:ρινες, Ύj " σ.:οισους,.) Τ' ο ιn;-:xτρo n! ευύjμερoυσε, του ),αχιστον, ΟΙΚΟΥΟμικά. Τό 'ί3ιο καί οί έχ8ότες όυα.ωδων καί ο:χκριβών βιβλίων για μια περιορισμένη άγορά, της όπo[cις οι δια.σ-τάσεις ύπooύjλώνo'ιτα.ι άπο την κυκλοψορία. των TitlJes του AoνSLVou: cπίς δεκαετίες του 1850 κα.ι τοσ 1860 κυμα!.νότα.ν OC'Jάμεσα xoct σέ ε1δικες περιπτώσεις εφτανε τις 100.000. Ποιος θ& πα.ρα.πο ' /ιότocν, όταν το βιβxiο του Λίβινγκστον Τα.ξΕδια (1857) ποuλφε fttaoc σε ξι χρόνια. 30.000 άντ(τuπα σε μιά: έκδοση ής μιocς γκινέας;' Κα.Ι πάντως, οι έπιχεψύjμα.τιx.ες xocl οικιαυ.ε:ς ά ' ίάγχες εκανα'ί κοδομουσαν μεγά:λες έκτάσεις των πόλεων για λογ:χριασμό της. 'Η ά.στικ-η άγορ&. ηταν κσ.:ινοuριο ο;;αινόμενο μόνον &πο την άποψη ότι είχε τώρα. πρωτοφανές μέγεοος καί γινόταν όλο και πιο ίσχυρη οικονομικά. 'Απο την &λλύj μ e: ριά, δ μως,. έποχ-η α ίι τ η nιxp1rrocye.: ν:x πpα.γμα:nκcι έπαναστατιχο ψα.ινόμενο: για. πρώτύ) φορά, χάρη στην τεχνολουίlχ χαί την έπ1.στ μ"l), εγινε τεχνικ& έφιχτο νά.. &'ιocπα τιχι φτηνά, Υ-α.Ι σε έκπληκτικά μεγάί;rι Υ.λίμαχα, όρισμένα. έργα. τέχν"1)ς. Μόνο μία άπο α.ίιτες τ1ς μεοόδους &ντα.γω'lιζόταν πρα.γματικα. -:-ην 421
Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΚΕΦΑι\ΑΙΟ) ' tstoc την ΚΙΧλλιτεχνικΎ] 8"1)μιουργΙιχ: Υι φωτογριχφ[ιχ, ποιι έ'i"1jλtκιώθηκε στ.η 8εκαετίσ. του 1850. Oπως Θα. 8οϋμε, ό ά.ντίκτυπός της στη ζω-,.,. γραφικ"1) ητcx.ν ιχμεσος κιχι 'β rx θύ ς. Ο" ι υπο 'λ οιπε ς παρηγαν - απ ' λ ως - κrx'tωτερης ποιότητιχς παριχλλιχγες ά.τομικων προϊόντων, ποιι.ηταν όμως, -.:ροσιτες, στο ' π λ ατυ ' κοινο: ο,ο και, πο ιχπ ασια. οντιχν τσ. φ>""1)νσ. τ60ετσ. βιβλ[ιχ, πρά.γμα στο ' " όποίο ) σuνεβιxλλε λ λ OCποφα.σισηκOC,, 8ρομος (οι έμποριχότφες σεφες όνομά.ζονταν λ ένοεικηκα ιισι8ηρο(ίρομικεζ») η \ιτιxξιoιωτι.χεζj) βιβλιoθ'ίjκες), όλο κιχι 'ζ περισσότερο διιχοίδονταν οί χαλuβογρ:χφ[ες, Χά.Ρ"1) στη 'JrEιx μέθοδο της λεκτρoτυπίcις (1845), πο)) έπέτρεψε την άναπαριχγωυή τους σε τερά.σηες ποσότητες χωρις '1& χάνονται οί λεπτομ.έρειες η Υι έκλέπτυνση. Και στους ouο αύτους τoμε'i:ς επαιξιχν ζωηκο ρόλο ή ά.νά.πτυξη της δημoσιoγρocφ(cις, ή δημοσίευση λογοτεχνικών ργων σε συνέχειες, ή rxύτoμόρφωση με τη σταοιοικυι ocyopq: έγκυκλοπιχιόικων εργων σε τείιχη, χτλ.* Συν1)Οως 1) οίχονομικ7) σtjμixσ(α:!χύτης της πρώψης μαζικης άγορας ύποτιμαται. τα είσoδ ματlx μερικων κορυφαίων ζωγράφων, έντuπωσιocκα cxκ6μα και. με τα σημερινχ μέτρα -octto το 1868 &ς το 1874 ό Μt.λλocΙ εβγα.ζε κα.τά. μέσον όρο 20.000-25.000 στερλίνες (έκείνης τ ς έποχης) το χρόνο- προέρχοντα.ν σε μεγάλο βαθμο ά.π6 γκρocβοuρες των 2 yκt'jewv σε κορνίζες τι7.ιν 5 σελιν[ων, ενα προι'ον που λανσιiρισαν ό Γχαμπιiρ, ό Φλα.ίΟι) και &λλοι έπιχεφ"1)μα:τ(ει:; αίιτοϋ του είβοιίς. Ό π[ναy.cι.ς τοϋ Φριθ Ό σιδηροδρομιχός σταθμος (1860) α.πέφερε Lι.500 στερλίνες α.πό τέτοια. 8ιχocι.ώματα. OCνα.παραγωΥϊϊς Ζαι έπιπλέον 750 στερλίνες ytct 8ιχα.ιώμocτα κθεσης.8 Τέτοω!. (ψιiνατζερι) π-ήγαινocν τη οεσποινίβα Ρόζα Μπονερ (1822-1899) CT1jv ορει'ι"f). 'Σ :κοτια ' για \ να, την ' πεισοuν, WI.., πρo_ω mιεσει ' ε 'λ' ιχφιoc και, κα.τσα 'β ραχι:ι. (που ό Λά.ντσηρ είχε ά.πoδείξε ότι ήταν r.oau iilttoplxoc) στα. &λογα κ.α.ι, τα 'β οοει"1) δ ' r.ou, την, ειχαν"1) "δ η κ.:ινει ' π ),Οιίσια. ' με " την απ"ηχηση ", τους στο φιλόζωο βρετα.νιχο κοινό. Και στη aεκαετl«του 1860 έπέστησαν την πρoσoχ τοίί Λ. "Aλμα-Tιiντεμα: (1836-1912) στην ά.ρχα.[α Ρώμ"1), με την ίστορικη γυμνότητα και τα. 5ργιιi της, πράγμα: που ά.πο Sείχτηκε ά.μοιβαία έπαερβές. Πιο πριν ιiκόμα, το 1853, ό Ε. MπouAγΟιίερ-Λίιττον (1803-1873), ένα.:; σunραφέ:α.:; που οέ:ν παραμέλφε ΤΟ Ύ Ύoνo; δη ύτ1:ζ ΟΙ έ? pέσ ιζ i:izij.v την!ι?t":""l'j [(l τσuζ <πlζ 8ε o:ε-:-ίεζ -roij 1830 κιχ! -roij 1840 I!t-J μειώνει τη σ">jμo:σ[α. τη.; ποσοτιχης 8tci8ooής τouς, ;";ο\.ι &ΡΧΙ σε στι) Mχo:ε-:-ίr.ι του 1850. 422
ΟΙ ΤΕΧΝΕΣ ποτε τα. οιχονομt.κ<χ, έκχώρησε στ HoutledHe's Hailway Library γι.α. δέκα: χρόνια: τα. δικαιώματα της χα.ρτ6δετης κδoσης των προηγοίιμε "ων μυθιστορημάτων του προς 20,000 στερλίνες, ςχπο τις όποίες o 5.000 ήτα.ν ((άψ.έσως κα.τα.βλητέερ}.9 Με έξαίρεσύ) την &νεπα.νάλη Π"1 έτcιτuχ(ix του μuθιστορ1)μlχτος της Χ&.ρριετ Mπϊjτσερ Στ60u Ή xcx.λύβιx τaϋ μπ&ρμπιχ Θωμα. ( 1 852), ποιι μέσα. σε ενιχ χρόνο θα. πρέπε!. να. ποίιλησε στ1j β ρετανικ-η α.ύτωιρα.τορ1.α. γύρω στο ΈVάμισι εκα.τομμύ ρω ά"τ[τυπιχ σε σα.ρά.\ιτα. έχοόσεις (οί περισσότερες άπο τις όποίες πεφlχτι.κές), ή μαζικ-η άγορα. στο χωρο των τεχνων οεν μπόρεί να. σvyκριθετ με.τη 8ιχΥι μας έπox. 'Ωστόσο υπηρχε, χιζι σημασιιζ ''ίς ήταν άναμφισβ-ήτητη. 'Εδώ πρέπει '/σ. χάνουμε ouo πα.pατηρ σεις. Ή πρώτ-η εϊνα:ι στι ύττ:οβα.θμίσ"1χαν έν,ονα m niχpiχooa,n;xιx irtiχyfixflrxta: που έπύjρεά. στηκο:.ν πιό ά.μεσα &:π6 την πρόοδο της μ'fjχανιχης άναπαρα.γωγης, Μέσα σε μια. γενιςχ, α:ότ-η. έξέλ ιξη έπρόυ.ειτο να. προχα:λέσει, προ, ' πο),ιτι, στύj' Βρετα.νια ", 'π)ν πατριοα παντος ' '1> τ-ης εκ ' βιομηχα:νισης, την αλισ χoϊoεoλoγικύj ά:v::-ιδραση του (σε σημα:ντικο βιχομο σοσι ηχου) κι v μα:τος πω Oελε νά συγκεράσει τις κιχλες τέχνες χιχι τη χε:ιροτε, "Αν θε'λουμε να. " ανιχνευσουμε τις " α'/τιβιoμί)xανικ ς, ' Ιμμε σα αν' χννι,. ",,, " ρι.ζες του, θ"rx φτrxσouμε, τtεpνωντlxζ «πο την ετσ.ι'nκαπ:,α).ιστικες ρείrx aια.χοσμ σεων TCQU Ίδρυσε ό ΟίΙίλλιrxμ Μόρρις το Ι860, στοuς προριχφι.χηλίτες ζωγράφους τ'ης δαιχετ(σ.ς iou 1850. Ή δεύτερη πα. ρα:τ-ήρηση ςχφορα τη φuση του κο,νου που έπηρέαζε τούς καλλιτέχνες,,,, Ί' '1>' ητα.ν Ι.ΙΧ _, οεν ocnox j "Ί) ιχστι' λεισηκoc" μotoc α.ριστοκρocτικί Χωρις " αμφιβο)ι, x πeλrxτεία, οπως αυτη πού καθόριζε τ6 περ ιεχόμενο των θεα.τρικών πα.ραστάσεων στό λονδρέζικο Ωίιεστ 'Έντ στο τ.αρι.σινο θέα:τρο του βουλεβάρτου, Ί'Η τα'! έπίσης ένα. μαζικο κοι.νό, τ.ιάι συμπεριμ.μβιχνε τη μικρομεσαlα τά.ξη καί &'λλα στρώματα, άνάμεσά. τους εtsικευμέ νους έργάτες που φιλοδοξουσαν να..χποχτυισουν εuuπολ'fjψια χσ.ι πα.ι δεια. 01. τέχ'/εζ στο τρίτο τέταρτο,ου 1901..1 α1ώ"oc -ηταν άπο κάθε &ποψη λιχϊκές, καί αυτο,ο ήξεριχv οί νεόκοτ.οι διαφημιστες ση Se χαετlα το\) 1 880, οτιχν ιίγόρα:ζιχν μερικους &.πό τους πι.ο Ολιβερουι; κ:ιι SαπocνΊ)ρους ζωγραφ'.κοιις 7tLIJα:XEC; για. 1Jα. κολλήσουν πάνω 70υς τις άφισες τους, ΟΙ τέχνες είιημεροίίσα'l, χιχι το ϊδω ίσχίιει γιιχ τα. δημιouργιχά. τα. λέντα πou είχαν &:π1)χηg"η στο ΧΟ1.\ιΟ -κα/ που με κocνένα:ν τρ όπο ot') Ι 423
Η ε.ποχη το)' ΚΕΦΑΛΑΙΟΊ" η-;αν οπωσδήποτε το: χειρότερα. Είναι μιιθα:; ότι τα μεγάλα ταλέντα: της έποχ.ης ιρυτοζωουσαν έπειδή οεν Touc:; oxναr-ιώριζαν οι οχνίοεοι κα.ι oxχαλλιέpγ τoι. Μποροϋμε, βέβαια, νlι.. oxνσ.χαλuψoυμε oημιoυpyouς πού, για 8ιά.φορους λόγοι.ις, OCr.ιστέχονταν στο σ.σπχο χοινο προσπαθουσαν να. το σοκά.ροιν, 1) "ϊπ)ι.) άπλως δεν μπορουσαν να βρουν ά.γορασ,ές τέτοιες περιπτώσεις u7rijpxixv κυρίως στή ΓlΧλλία (ό Φλωμπερ [1821-1880], Ο;. "ί:ρώιμοι συμβολιστές, οί Ιμπρεσιονιστές), σ.λλ& και ά.λλoίi. 'Ωστόσο, στί.ς περισσότερες περιπτώσεις οι a.r.ρες χcλ γυναίκες των όποίων ή καλλιτεχνική φ-ήμη ιχν7εξι;: στον έπόμενο αιώνα. η.ταν a.νθρwποι JtOU στ-ην έτοοχ.ή τουζ είχα.\ι έξιιιρετικσ: μεγάλη uπό)"1jψ η κα:ι,χποτελουσα:ν είδωλα, ένώ τ& εσοδα ά.πο τη 8ουλειά.,ους ηταlj ά.πο ύπολογ{σιμα ωζ μυθώδη. ']ι οίκογένεια. του Τολστό! εμελλε \Ια. ζήσει Il.νετα. OCicO τις πωλήσεις έλάχιστων μυθιστoρημιj.των, οτα:ν ό μεγ&λος σ>jγγρα.φέα.ς έγκα.τέλειψε τα. χτημcι.:τά. ΤΟ1.). Ό Κά.ρολος Ν ' ' 1 1 Ι - Ι, 1 ηκενς, γιcι.: τα οικονομικα του οποιου σt.ιμ β αινει " 'ιcι.: ειμαστε ΠΟλυ I χαλα πλ ρoφoρημένoι, μτοοροϋσε νσ. όπολογίζει σε 10.000 στερλίνες έτήσιο εισόδημcι.: τα. πφισσό,ερcι.: χρόνια. ά.πό το 1848 χcι.:ι επειτα, ένω στη δεκαετίcι.: του 1860 το Ετήσιο είσό8ημιj. του αύξ θ1)y.ε, για να φτάσει το '1868 τις 33.000 στερλίνες περίπου (το μεγαλίιτερο μέρος αίίτου του ποσοϋ προερχόταν ά.πο το ΌCμερικανικO ά.ναγνωστικο κοινό, που.,. \, λ ' τα.ν " ') "'Ε ', ''Ι''η μιcι.: εκ...: ηκτα.<;ι προσοο(".)ψορ α α.γορα.. κα.τον ΠEνη'lΤα. l.ιλιι:ωες δoλά.ριcι.: 0& ηταν ά.κόμα. και σήμερcι.: ένα πολύ σημαντικο είσό 8ημα., Ιι.λλα γιιρω στο 1870 Tor:oeEToucrc: τον κά.τοχό του στη χορεία. των πoλu πλοίισιων. Σε γενικές γρcι.:μμές, λοιr.όν, ό κcι.:λλιτέχvης ειχε προσαρμοστεί στην ά.γορ&.. 'Ακόμα. κcι.ί. όσοι 8kν εγιναν πλούσιοι -ηπlν σεβcι.στoί. Ντίχενς, Ο. Θάκερεί.\ (18"11-1863), Τζωρτζ 'Έλιοτ (1819-1880), Τiwuσο, (1809-1892), Β,χτωρ Ούγκο (1802-1885), Έμiλ Ζολά (1.840-1902), ΙΌλστόι, Ντοστογιέφσκι, Τουργκένιεφ, Β.iΥ;.νερ, Βέρντι, Μπράμς, Λισ-; (1811-1886), Nτβόρζcι.:κ, Τσα ίκόφσυ.ι, Μάρκ Τ ουα.ίν, Έρρίκος 1ψεν: ολοι αυτοι δέν ηταν προσωπικότητ::ς nou όσο ζοuσαν τοίις υ.ειψε ή έπιτυχιcι.: κcι.:!. ή ιiνcι.:yνώριση. πι 'Ακόμα σ μανηκότφo είνcι.:ι δη ό καλλιτέχνη::; (κα.ι, σ' α.υτη την περίο80 πολιι σπανιότερα ά.πδ οσο στο πρωτο μισο τοί) 190υ α.ιώνα,
ΟΙ ΤEX EΣ κα.λλlτέχ.'.ι δoc) 5χΙ. μόνον ειχ.ε τη οuvατότητα να. CΊπoκτήσει υλικ-η <Χνεση, ά.λλ& και ά.πoλά.μβcινε ξεχωριστη ι!:κ",ιμησύ). Στη μοναρχικ-η και ά.ρ στoκρα-τικ-η κοι'lωνία-, ό χα-),λιτέχνης :;,ταν στ-ην κcxλuτερη περ[πτ-ωιnι ενα.ς διακοσμητης Υι Ζνα στολιδι της Αuλ-Yjς καί. του π,v.ocτιου, ενα. Τ.ολύτιμο r.εptouglcr;κo στοιχείο, ένω στ-ij χεφότερ7j νctζ άπο έκξ(νοljς τοuς άκριβοπ).:1]ρωμένους κα.ί ίσως tδl'ότροποuς άνθρώπους, σr.ως οί κομμωτες και οι flqδtaτpol, πou πα.ρείχαν δαπα'π]ρες Ur.Y)ρεσtες Υι προμήθεuα.ν ειδί) ΠO),υτe:λε(α.ς, &.πα.pα.[τί)"'t"α. και τα. suo για. την κοσμικη ' ζ ωη., Ι"" ια i7jv \ ασηχη ' \ κοινωνι(χ,, ομως,.. αντιπροσωπεuε, Ι τη ' (ιμεγα- Xoφutιx)l, ΠQΙΙ ηταν μι.& μη οίκονομιχ-η έκδοχη της &.ΤOμικΎjς έπιχείρησης, το lιιδεώδεζll που σuμπλήρωνε κα.ι έπέστεφε τη\l ύλικη έπιτυχια Yoctt, γενικότερα, τις Π\ιευμα.τιχες άξιες της ζωύjς. Δεν μποροϋμε να. κσ.:τα.νο-ι1σοuμε τ],ς τέχνες στό SeuTεpo μέρος τοϋ 190υ α.ίώνα- χωρις ν?ι. λάβουμε {ιπόψη α.ότο το κοινωνικο α.ϊτημα, οτι δ'ψ,μη 6tρεπε να. δι'ιουν ί't'ιεuμ.-ι.τικο περιεχόμε\lο στον ύλιστικότερο ά,πq όλοuς τοι)ς πολι-:-ισμονς. Σχεοον μπoρoίiμε νoc ποuμε ΟΤΙ π-ηρα:ν τη OtCJ"1j τύjς παραδoσιακύjς Ορησκεία.ς ζω-η των μορφωμένων και χειραφετημένων, δίjλα.δύ) των πετuχίjμένων CΊστων, σuμπλίjρωμέ\lες βέβοnα. CΊπό το γεμάτο εμπνεuση θι,φα. της (lφuσης)), δίjλctδύ) του τοπίου. Αύτο -ηταν φ:χνερότερο στους γερμ:χνόψωνοuζ λ:χούζ, που εlχαν φτά:σει στο σημείο νoc θεωροϊιν τον Τ:'ολιτισμο δικό,ouζ μονοπώλιο τον καφο πο'; οι Βρπανοι μονοπωλοσσαν την oικoνoμικ και οί Γάλλοι την -;roλιτικύ) επιτuχία.. Σ' ιχύτο';ς τouς λcx.οuς οι οπερες Yocx.t τα: otcttpcx. ytw1.') ναοι, onou ο[ &νορωποι λά:τρεu(χν τoc εργα τοϊ; xxcx. σικου ρεπερτορ[οu με εύλά.βειcx., εστω χα-ι α,} δεν τα &πολάμβιχναν ;::Χν,cx., καί οποu η μύηση των μα.οητων τοσ δημοτικοϋ σχολείου άρχιζε Π.χ. με τον Γουλιέλμο Τέλλο,ου ΣΙλλερ γι& νoc πρoχωp-ι1σ ι τελικά στα. (ιψψ&' μιιστήρια. το\) Φάοιιστ του Γκαίτε. Ό Ρίχαρντ Βάγχν ρ, cx.un, η δυσάρεστη fleyocxotp\)tcx., ειχε ά.ντιληφοεϊ σωστoc την παρ.χπά.νω AEtToupyloc, οταν έχτισε το'l κcx.θεδρ!.κο ναό Tou στο M;:cXupouT (1872-76), οποu οι προσκuνί)"'t"ες σuνέρρεαν γι.χ 'Ιά ιxyoouσουν με κατά.νυξη, επι πολλες ώρες και &ρκε-:-ες μέρες, το τευτονικο νεοπ:ι:γα.νιστικο κήρuγμα τοίί δασχάλοu, μετά το τέλος τou όποίου απαγορεuοτα.'i, " να κανοuν, κατι, τοσο, β'β ε Ί) λ ο σπως ΤΟ " να χεφοκροτησouν. τι &λλο, έκτος &.πο το στρατό, μϊ.ορouσε νoc έχφρά:σει την &, σνλληπτη εννοι(χ τοϋ έθνους κα.λύtερα άπb όσο τoc σύμβολα. τύjς τέ- 425
1-1 εποχη 1'01' ΚΕΦΑΛΑΙΟΤ Ζνης -πρωτόγονης, 8πως στις σιιμαίες και τοίις έθνικοίις uμνo\jς, έκλεπτuσμένης και βαθια.ς, οπως στις ((έθνικεςll σχολες μουσικύjc, πού τr-ωτ[στηκαν τόσο στενα. με τα. εθνη της περιό80υ μας Τ1) σnγμ1) που αυτα. απεκτησαν σtjλ ογιχη σι;νειοησί), ανε α.ρτησια. 'Ι κρα.τικη υπόσταση, όπως φανερώνε, περιπτωσ7j τοα Βέρντι για. τη'j [τα.λικ1) Πα.λΙΥΥενεσία, τοα Ντβόρζακ κlχι ToU Σμέτανα για TOu:; Τσ zoυς; Δεν έσπρωξαν 8λες οί χώρες Τ1) λατρεια των τεχνων ως το σημε o όπου εφτασε στ1)ν κεντρικ-η ΕυρώΠΥ), προπαντοι; ιiνάμεσα. στους ιiφoμoιωμένolις έβρα[ους ιiστoίις* -ποίι στο μεγαλιjτφo μέρος της Εύρώπης και των 'Ηνωμένων Πολιτειων ητ:χν πολιτισμικoc Γερμανο!. Τι έκγεpμa.νισμένω. Σέ γενικες γραμμές, οι καπιταλιστές Πιζ πρώτης γενι(iς ητcιν &ξεστοι, &.'01 καί οί yυνα κες τους εκα.ναν ό,τι μπορουσαν γισ. να έπι80()ouν σε \.ιo/ηλό rε:ρες CισxoλΙες. Ό μbνoς μ '"Εβρα.1ιος ά. μερικανος μεγιστάνας πο\.ι ε!χε Μσιο πάθος για. τον πολιnσμο -συνέβαινε έπισης να. ε!ναι ό μόνος ιxvttxx1jpιxoς και έλευθερόφρονας- -ηταν ό "Αντριοιί Κάρνεγκη, πο\.ι 8έν ξέχασε έ'ιτελως τ-ην παρά- 80ση του πατέρα του, ένος.xνuπ6τακτoυ κα.λλιερυημένου ύφα:ντη. 'Έξω άπα τη ΓερμανΙα, και ίσως &:χόμcι περισσότερο την Αυστρία, 8εν ύπ'ijpχαν τ.αρα. Ηγοι τραπεζι,ες πο\.ι θα. ηθελαν να. δουν το\.ις γιοίις.ους μουσικοσυνθέτες η διεuθυντες όρχήστρα.ι:;, (σως έπει3-η σ' cιυτες τις ouo χωρες 3εν είχα:ν τ-ην ένα.λλακτικ-η προοπτικη να το\.ις 80υν ύπουργο\.ις η πρωouπουργοuς. 'Η ά.ντ κατάστιχση της Ορ-ησκείαζ άπο, ν ocότοκαλλιέργεια και τη συνoυασμ ν-η λιχτρεία. της φυση και των τεχνών χαρακτήριζε μόνον ορισμένες μερίδες των ά:στων 8ιcινooυμένων, όπως αu,ες πο\.ι έπρόκειτο &ργότερα να. συγκροτησουν στην ΆπλΙα τ-ην όμά.3α Μπλούμσμπερυ, και -ηταν ::υκατά.στα:τοι σ.ντρες καί γυναίκες με κληρονομημένες περιουσίες, πο\.ι σπάνιlχ. ά.σχολουνταν οι ίδιοι με έπιχεφήσεις. Πι α.'/τως, αχομα, ι κα.ι " στις πιο, ΙΧ<.,::οτες I::" αστικες ι κοι'lωνιες, ι με, Ec,(Hρεσ η ίσως τις 'Ηνωμένες ΠολιτεΤες, οί τέχνες ένέπνεocν σεβocσμο καί ' Ι::" ι " " ατ;ο, λ αμ ' β αναν ιοιαιτερυ),, εκημηση. "Γ' ο θ' εατρο και YJ οπερα, στ:ουοα.ια - σύμβολα. συλλογικου γοήτρου, ύψώνοντocν στο κέντρο των πρωτεljουσων: ηταν εστία του πoλε080μικoίi σχεδίου, οπως στο Παρίσι, ' ", ' λ " ' ξ '. ' * Εί"ΙΗ ttνuotόλόγιστr; Ir.. Ί..ρέΌζ -ιω.. π:/:,wν, 1.Οι:χ.ί-:εΡα Τ','ζ,υ.Mι"ιι'ίΊ μffixιι:.ι"ijς. στ y ύπυστ ιξη πσίι τouι; έδωσε (Πα δεu.τερo μέρα; -:OU 19Qu OC\Ι;"ια ocvri; ή μ<:φη, (Ur.ορη χoιwιτητc:ι. βσ:θια. 8ιc:ι oτισμ&.rη άπό πνεuμc:ιτι>ιε.:; άξeε. 1'26
ΟΙ Τ1αΝF. (1860) κα:t στη Βιέννη (1869), περίβλεπτα: σαν καθεδ'ριχοι να:οί, ό πως ar ΔρέσδΎJ (1869), πάντα: γιγά'πια. κιχι με μvt)μειώδύj διιχκόσμύjσύj, όπως σ-:-η BlXpκελώνΎJ (&.τ:ο,ο 1862) το Παλέρμο (&.πο το 1875). Άνεγε[ροvτα.ΙJ 'ΙΙέα μοuσεlα κlχl πtvακοθ κες τα. παλt1ι. έπε- XTEt'JQIJTΙX'!,, α:vακα:ινl, 'ζ QντlΧV και, τρaποποlοuνταv. -..,.. ι ο '" ιδιο συνε 'β αινε με, τίς μεγάλες tovlyl.:; βιβλιοθ ηκες: το ιχναγνωστηριο τou Βρε7ανικον Μουσείου κα:τα:σκευσ.στ-ηχε στα 1852-57, -η ΒίblίοllιΙ:ψιc Nalionalc &.νcικαινίστηκε στα 1854-57. Γενικά, ό ά.ριθμός των μεγσ.χων βιβχιο &ηχω'} (άντίθετα με τον ά,ριθμό των πανεπιστύjμίων) πολλαπλασιάστ"ι)χε έκπληκτικά στη,ι ΕύρώΠΎ), αν κα.ι στις (Iβσ.pβcιpεςl) 'Ηvωμένες Πολιτείες -η αυξ',iσύj οεν Ίιταν τόσο έντυπωσιcικ-ij IXUrij την περίοοο. ΤΟ '1848 ίιπηρχαν στηv EύρώΠΎj γύρω σ,lς τετρακόσιες τέτοιες βιβλιοοηκες, που ετχα.ν κocπο1..l 17 έχcιτoμμυριlx τόμους.0 1880 ύπ ρχαν σχεδόν δώδεκα. φορες r:ερισσότερες με σχεοον οιπλocσιο &.ριομο βιβλίων. Ή Αύστρ[α, -η Ρωσία., ή Ίταλία., το Βέιφο, -Τι Όυ,ανοία ίιπερδεκαπλασία:σα') τον &.ριομο των βιβλιο(}ηκων τους, σχεδον τόσο τον πoλλαπλcισία;σε ΚCΙι -Τι Bρε-τcινία:, &.κ6μcι και -η 'lσπcινία; κα;ι Υ, Ωορτογα;λία; σχεδον τον τετρα;πλασίασαν, ένώ οι 'Ηνωμένες Πoλ τειες - ουτε " xrι.ν " τον ΤΡΙΠΑcισια;σα;'J. " (ΟΑ πο " Τ"ην λ a.λ "fj μερι:t., " ομως, οι ' 'Ηνωμένες Πoλ τείες σχεδόν τετρα.πλoc.σ(α;σαν τον OCριθμο τω,! βιβλιων τους, κά.τι στό όποίο.lς ξεπέρα;σε μόνον ή 'Ελβετία;.) 11 ΟΙ βιβλιοθηκες των ά.στικων σπιτιων γέμισαν μ τα. περ(τεχν:t. δεfliijct εργα; των χλα;σικων της έθν κηζ κα;! παί/.όσμια;ς λουοτεχν[α:ς. ΟΙ έπισκέπτες των πινακο&ηκων κα;l των μουσείων πολλα:πλασιά.σt"fjxιxv: το 1848 ή έκθεση Τ' ς Βα;σιλικης ΆκαδΎJμί<xς προσιλκ\jσε γύρω στους 90.000 έr:ισ-... έπτες, λλλα στο τέλος της δεκαετιας το\} 1870 σι.εόόν 400.000. Στο μετα.ξύ οι (ιιόιωτικες έπισκέψειζ» αύτης της εκθεο'ί)ζ ετχα'ι γίνει κοσμική έκδ λωσύj για. T-IJ'J καλή κοινωνία' ταν ενα σημά.δι για. την &νοόο το\} Χοινωνικον γοήτροu τ'fj.; ζωγριχφικης, έξίσου σίγουρο όσο κοινωνικη lχ'ίγλ"1) της θε:χτρικης πρεμιέρας, ενα κοσμικο γεyoνbς στό όποίο το Λονδίνο l1ρχισε 'ία. σuν.:t.γων( ζr::τα;ι το nιxp[at μετα τό 1870 - κα;ι στις 810 περιπτώσεις με όλέθριες έπι7t.ώσεις στις σχετικες τέχνες. ΟΙ ά.στοl τουρίστες πoλu δύσκολα μπορονσαν πια. να. άποφύγουν --:0 ά.τέλειωτο XiXt έξοντωτικο για. τα. πόδια προσ/.uν1jμ.α: στlς κιβωτους τω" τεχνών, μια. μuσταγwγικ-η ;:tεζδπορία που έπανlχλα;μβάνετoc1. ως σήμερα στα. σκλ"1)ρά. ΠοΧτώμιχτα - - /.'27
Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΤ ΚΕΦΛΛΛΙΟ1' του Λούβρου, των ΟίιφΙτσι XOCt του ΆγΙου Μά.ρκου. ΟΙ r8ιol οι χα/.- λ ιτεζνες, ' ι;tκ ' 6 μα. και, <Η " αμψι 'β ο λ ης ως " τοπ, ψημης, Ί)VI)ΠΟΙΟΙ ' CI, του - α υ<:α- ι τρου και. της ()περaι;, εγιναν σεβocστοl καί εuυr.όληπτοι, &ξιοι να χριστουν Ιππότες η λόρl\οι. * Δεν.ηταν κα,l υποχρεωμένοι να ΣUμμOpφώνoντα. με τα θ1) των Υ.α.νΟ,lικων ά.στων, OCΡΥ.εϊ 0\ λα:ιμοδέτες, οι βελούδινοι μπερέδες XOCL ΟΙ μανδύες τους να YJm.v &.πο &ρκετα. α.κριβό ίιλιχ6. (Και έσω έτtισης ό Ρίχαρντ Βάγκνερ φανέρωσε ά.λάθψο \I- \.,, Ι Ι, \ ' λ ' 'β " στικτω ΎΙΟ'. το αστιυ.ο κo νo: α.κομα. XO'.L τα: σκα.νοoc οι του συνε OΙf\J'"fJ.. V στην καλλιτεχ'/ικη φ μη Tou.) Στό τέλος τ ς δεκαετίας του 1860 ό Γλά.l\στων )ψlε ό τ:ρω,ος πρωθυπουργός που προσκαλοϋσε Ι\ι::ισημότ-ητες των τεχνων κα.ι των Ύραμμάτων στα. έπίσt]μα δείπνα. του. ''Α ρα.γε άπολάμβα.νε το άσίlκo κοινα τις τέχνες ποu προστά.τευε και έν1σχυε με τόσί) γεννα oδωρ(α; ΤΟ έρώτημα εινα( άναχρο'ιιστικό. ΕΙναι ιiλήθεια ΟΤΙ ίιπύjρχαν ι,ρισμένα είδη καλλιτεχνιχης δημωυργίας ποu Ι\ιατ"ήρ-φαν ά.μεση σχέση μ.έ ένα κοινο το όποίο έπιδίωκαν α πι.. ως 'Ια ΨυχαγωyίjO"oυν. Η κυριότερ7j άπο αίιτε:ς -ητocν Υι ωζ:λlχφρα μουσιχήl), όποια, μόνη ίσως &.νάμεσα σε όλει:; τ1::; τέχνε" [/ώρισ::: τον χρυσο αίώνα της στ-fjν περ(ol\ό μας. ' Η λέξη «όr.:ερέτα.l) έμφιχαζεται για πρώτη φορa το 1856, κιχ!. δεκαετία &.πο το 1865 ως τό 1875 εμελλε να Ι\ει το ά.ποκορυφwμα του έργου του Ζαχ "Οψενμπαχ (1819-1880), τοϊί 1"'ιόχocv Στράους του νεότερου (1825-1899) τo βocλς «'Ο γαλ&ζιος ΔοU'lα.β7JΡ) xρoνoλoγείτα: ιχπο το 1867, Ή νυχτερίδα σ:πο το 1874-,ο (ιέλαφρο ίππr.κ.o)) ""t"og Σουππέ (1820-189b) και τις πρώτες έπιτυχίες των ΓΧίλμπερτ κr.ιι Σ&λλιβαν (1836-1911, 1842-1900). 'Ακόμα και ή 6jtepoc, πριν γίνει άσήκω,ο το βά.ρος της τ Uψ7Jλ'ίjς _ α ; Ti;(V7JC; ποu έπεφτε π&.'ιω της, 8ιατήρΎ)σε τη σχέσ-η ' της με ένα. Υ.οινό rrou., ζψουσε &.μεση &.πόλα.l)σ'ι) (ΡΙΥχολέττο, Τροβα-, Ι τορε, ι Ρ'-ψιατα -αν και ϊ:ρεπει νlχ, παραοεχτοuμε οη αυτα τα: εργα. <:- δεν ετναι πολυ μεταγενέστερα του 18 8), ένω --:-ό έμπορικο θέατρο " πολλαπλασιασε τα καλοστ-ljμένα 8ρά.μα:τα: και ΤΙζ μπερsεμένες ' " φάρ-.. Στη Βρετι;ι;ν(α o (o)ypιiφr.ιι χρ[ο -rαll &.πο χα.φο ίr.r:ότεζ, &.λλ& δ Xillp,-, νeρβ\'j"(χ, που έ8ρο:ιωσε τη ι;ιήμ7) --:-0'" στην περίο&\ ι-ιο:ι;, ε:ο:ρό;-.ει--:-ο ιιι.. yillei δ ο:ρωτοζ OOTro\b,; πο\.,χπ!χτησε ιxuτo τοιι τιτλο, έιιω δ l'έν"j",σον ητ«" b πρωτυζ ΠΟΙYjτη; -χιχι Υενιχlt. χαnι--:-έχτης- πι:.υ 6νομ4στη;-.Ε λόρόοζ. 'Ωστόσο, T:ocpi τηll πoλ.ησμιχ-tι έπιρρο1) ""::ou (Υερι-ιανοίί) σιλ\χoίί σu 'Jy01Jt τέτο\ες τψες έξο:χολοu{k.ίiσιχιι ν ετ α\ σ:-:χνιει; στ+, περιωό Ι-ΙΙ;Ι;ζ. 428
οι ΤΕΧΝΕΣ σες, ειο'1) Cιπo τα: όποία μό'jο,ό τελεuταίο άντεξε στο χρόνο (Λαμπις [1815-1888], Μ'Υ'''' [1831-1897] χα, Άλ,βυ [1834-1908]). Άλλα τέτo ες μορφες r./ιuχαγωyίσ:ς Oewpou'JTIX'l v..ocλλιτεχ'lικά: κocτώτερες, 5πως τα διάφορα θεάματα με 15μοΡψι κορίτσια, πού λα:νσάρφε πρωτο το Π α:ρ{σι στη οεκαετία: τοσ 1,850 χα:ί με τα ότ:οία: είχα:ν σαφως πολλα κοινα σljμε α. * 'Η γν-ήσι.α. ίιψ-ηλη τέχν1) οεν προσφερότoc'j για άπλη άπόλα:υσlj έστω για κάη ΠQ,) "ο: μπqρe νο: ά.πομονωθεί ώς ιια:ίσθψικ-η έκτίμ"1jσ'l)')'. Η ιιτέzwι γιά τ ν τέχν'1))) Υιτιχν ά.χόμoc ένoc περωωριocχό φα.ινόμενο περ'.οριζότα:ν oτouc; όψιμους ρομιχ'ίτικούς καλλι,έχνες και ταν μια ά.ντίδρl'1.ση ένιχ,/τ[ον της ε,/οερμ7jς πoλιτικ ς χαλ κοι\lωνικτ,ζ στράτευσης XOCTCt. τ-ην έποχ-η,ων έπl'1.ναστocσεων, άντίδρl'1.ση ένιo"',ι:uμέvrj ιίπο τις πικρες άπoγoψεvσeι.ς του 1848, του κινήματος ποu είχε συμπα- Ρl'1.συρΕΙ, τοσα, και, τοσoc, ο-ημιουργικα:, Π\ιειιμI'1.ΤI'1... 'Ο ΙX ' LU"'jTLaμoc; -Α...,, οεν εγινε ά.σηκ-η μό8α παρα. μόνο στα. τέλ7j της οεκαετιιχι; τοϋ Ι 870 XOCL στη δεκαετία του 1880. οι δημωυργικοl καλλιτέχν<::ς ηταν σοφο(, προφητες, δάσκαλοι, -ήοοπλάστες, Π'1)γές της άλήοεω:ς.. Η έπίπο"1) προσπάθεια ήτα.ν το τίμημα ΠQυ πλ ρωνε γι.oc ά.ντl'1.μοιβ-ή τους μια α.στικ-η τάξη με έντονη την τάση να πιστεύει ΟΤΙ χα.θετt πού εχει ά.ξια: (xpηματικ Τι πνευμα.τιx ) OCΠl'1.ιτεϊ, σε πρώτη cράση, την άπox άπο την OCπόλαuση. Οί τέχνες -ηταν μέρος αότ ς της ά.νθρώπιν1jζ " προσπα: 'ο εια.ς. 'LI,. Χα λ),1.εργε1.ιχ " τους την επιστεγα: ' ζ ε και " τη λ' αμπρυνε. ιν Ποιά. ήταν -η φίιση α.ίιτ ς της OCλ Οε1.ocς; Έ8ω ϊορέπει να. Οι.α.χωρίσouμε τήν ά.ρχιτεκτo'lικ άπό τlς &λλες τέχνες, γιατι τ ς έληπε το Οέμα. ποu εδιvε σ' έκείνες μια έ.-:ιφα.ση ένό-:ψας. Πράγματι, το χαρακτηρι. στικότερο γ'ιώρισμoc της ocρχιτεκτονικης εινα:ι -η έξα:φάνισ1j των κοινα. ιίποδεκ,ων "ήθαο-ιδεολού1.κο-αισοητικων ιcρυoμωνι) Ttou σφράγιζl'1.ν πά.ντοτε τις περασμέvες έπoχiς. ΚιίΡΙl'1.ρχουσε ό έχλεκ'nκισμός. 0- πως πα.ρα.τηρησε G fj στη δεχα.ετία του 1850 ό n ιέτρο Σελβά.ταο στο ε;:>υο τοι; Storia del/'arte dej disegf1u, 8εν ίιπ?χ'ε μόνον εναζ ρυομος η μό'jον ενα. πρότυπο για. το 'Ωραίο. Κά.θε ρυθμ.ος fιτα:ν προσαρμοσμέ-.. ΟΙ εισ:ψά.ξεις,ων ΦολΙ Μπερζ1:ρ uo-:-tp<:ιvocxν μόνο σ ΙJ'Jr-φο.ση με τη; -Οπεpeι:.ς κrι.ι ίmε;πεpooorι.ν ".0:,& πολιι ri)ζ Κομε'r1"l Φρrι.νοtζ. 12 429
Η EnOXH ΤΟΥ ΚΕΦΑΛΛιογ νος στο οκοπό του. Ετσι, ά.πο τα. νεόχτιστα οικο.30μήματα της βιεν " νiζικ"1')ζ Ringstrasse, Υι έχκλησία ειχε φυσικα. ΥΟ-τθ'.Υ.Ο ρυθμό, το κοινο βούλιο έλλ1jν\κό, το δτ,μα.ρχείο ταν E'J<Xζ συν800.σμbς ά.ν:χυενν1jσι:χυ.οu και γοτθικοί) pυθμoίi, το ZΡΊjμα.τιστηριo (όπως τα. περισσότερα όμ.οε ι8-ή του κτίρια στη,) περίο8ό μας} ιχν-nπροσώπευε ενcιν Ο"",(ετικα. λιτο κλα.σ ικισμό, τα. μουσεία κα.ι τό πανεπιστημω την ύψηλ 'Αναγέννη σύ), το Burgt.heater και ή "Οπερα μια τεχνοτροπία ποί; μmψεί να. χα ρακτηριστεί όπερα nκος ρυομός της Δείιτερψ; Αυτοκρατορίας και στ-ίjν όποία οεσπόζουν έκ.λεχτικιστικα. ά.ναυεvv1jοια.χα. στο!.χεία.. Σuιl-ήθως ή άπαι τησύ) για λαμπρότητα και μεγαλοπρέπεια όsηγοu σε στην έπιλογη τοί) ύψη),οϋ ά'jαγεννησια.κοu και ToCi Οψιμ.ου γοτ6ικοί) ρυομου ώς καταλληλότερης κφρασης (1'0 μπαροκ χα.ι,ο ΡΟΥ.ΟΥ.ό άν τιμετωπίζονταll με περ ιφρό\!1)οη ως το\! 200 αιώ'ίό:.) 'Ο ρυθμbς της. 'Αναγέννησης, μιας έποχυις γεμάτης ιχπο ιιέξ έμπόρων πρίγκιπεζj), 1 Ο 0 "' 1.1 ηταν φυσικα 'j πω ταφιαστη τεχ'ίοτροπια για αν ρωπους που εωρουι " ' ' ' - σαν τους έαυτοίις Tour:; 8ιαSΌχoυς τους, ά.λλα. μποροοσαν v& xpύjσιμo πο ιηθοuv έλεuθερα κ:χι!iaact στιλ που πρoκcιλoυσ:xν κ.α.τά.λληλους ου \!ειρμοίιζ. '"Ετσι, οι ycnoxnjμover:; εύγενεϊς της Σ ιλε σιcις, Που lγιναν έκατομμυριοuχοι χα.πlταλισ're:ς χάρη στο κά.ρβοuνο των κτημάτων τους, κcδ οι σuνά..3ελφoι τους που ετχαν πιο ιiστικ καταγωυη λεηλα τουσαν 0"",(ε80\! όλόκληρύι rijv!στορια Τ ζ Cιρχιτεκτοvιχης. ΤΟ ι(cινά. ΚΤΟΡΟ)Ι «(ISchloss))} το\) τραπεζίτη Φον Α Ι),J!ΠΟΡV (1857) είνocι πρω σοvεοκλσ.σικό, ένocς ρυομοζ που έξσ.κολουθουσα;\! να. προημουν οι πε ρισσότεροι πλούσιο( άστοι στο τέλος της πφιόsου μocς. ο γοτθικος ρυθμός, ποί; υr.:χιν Ισσετσ;ι συνου:χστιυ.α. το κλέος του μεσαtω\!ικοu τοίκου της κα π6/:fιζ xat τη φ μη ToCi Ιππόη, λκ.υε περισσότερο τους πιο άριστοχρά:τες και ε,:)πορ ους, σπως στο ΚόΠΠΙΤζ (1859) και το Μ-ήχοβιτς ( 1858). Ή ΓVωριμία με το Πα?ίσ τον Ναπολέοντα Γ', σπου ΓVωσΤOί σιλεσιανοι μεγιστάνες όπως ό πρtυχι7tό:.ς Χένκελ φο\! Ντό'l\lερσμαρκ ετχαν &:.ψήσει τα rχvη τους (έστω καί μόνο χά.ρη στο Υά.μο με μια. άπο τις κορυφ:χίες έταίρεc της πόλης, τη La Ρaϊva), -ηταll φυσιυ.ω να. υπαγορεύσει και αλλα πρότυπα: μεγα.λoπρέπειlχζ, τουλά.χι στον oτou; ΠΡ(Υχιπες τοϊ:ί Ντόννερσμαρκ, το\) Χοενλόε και του Πλές ' Η ίταλική, Ύ] όλλαvοικη κα:ί Ύ] βορειουερμα.νικη. Ά\!αγένν"1)ΟΊ) πρόσφε ρα.ν iξ[σοu άπooe:κτα. πρότυπα oτouς λιγότερο OCρχοντιχους, είτε σε ιiμιγη μορφη εϊτε σε κράμα.β Έμr.pιxAζoνται ιχκ.6μα καί τα. πιο ιχ\ια430
ΟΙ ΤΕΧΝΕΣ πάντr::χα μοτιβα. 'Έτσι, οί πλούσιοι Έβρcιιoι τ-ης r:εριόοol.ί μαι; r.poτψουσocν έ",:j..ν μαυριτανικι.-ισλα.μαο ρυθμο για. τις όλο και πιο φανταχτερές συναγωγές τouς, περήφανη έκφραση (ποl1 άπηχετται στα. μυθ!στoρ μα'7α τοϋ Νησρ.πλι) μ,aς ό:νατoλlχ ζ άριστοκρατίας που ι "," " 14,.,., ' οεν ειχε α.ναυχ:η 'ια." ανταγω",ιστει - τη ' UUTLXYj' <:- ctuto l')tav, σαφεστατα, ' 6, ι "'Ι' - ι,,ο μ νο παραοειγμα σχοπψ1); xp-ηoύjς μη ουηχων προτυπων σης,έχνες της οuτικης :iστικης τά:ξ-ηζ, r.ρι.ν ylvouv μό&oc τα. ία.πωνικα μοτίβα. στα. τέλ'tj τ'ης Οεκα.εΤ[lΧζ του 1870 κσ.ι στη δεχαετία του 1880. Με λίγα. λόγια., ά.ρχιτεκτονικτ] δεν έξέφραζε κα.μια. ((ιiλ Oεια)), παρα. μόνο τ- ν έμπιστοσύνί') xoct 't" v αuτοπεποιθηoύj -:-ης κοινων(ας τη'l όποία. UΠ'Yjρε-:ουσr::, κα.ι αυ-:η Τι αίσοψτι] της άπέραντης και άκλό 'n)της π(στ'yjς στο άστιχο r.επρωμέ'jο εινα.ι r.ou χοοιει τα. καλuτερoc δείγματoc της t",τνπωσιaκoc, έστω και μόνο με τον ογ"-ο τους. "'ΗΤό'.ν μι&. γλώσσα. κοινωνικών συμβόλων. Σ' ιχύτο όφείλεται Ίι έσκεμμέν'f), ι " Ψ! ' 'θ λ -, α.πωφιι 1) κcιt ε π ευρtιζ :τοιι ητcιtν πραγματιχα πρωτoτt.ιπί) χα. εν- Otctcptpouaa σ-rf)ν άρχιτεκτoνιk T ς έ:πoχ ς: Πjς εζοχ:r,ζ τεχνολογί:χς και μηχcιtντ.κ'ijς, ίtqυ έοαχνocν το πρόσωπό τους στο κοι'lο μόνο mlc, σπά.νιες περιπτώσ ις όπου ό,τι έπρεπε 'ι:ι συμβoλιστ ϊ.ητα.ν Ίι {δια Τι τεχναη πρόοδα;: στο κρυσταλ πω,ας,οί) 1851, στη ρο-;ουγ,α της κoεσης της Bt 'Jv ::; το 1873,.χργότερα στον Ilυργο του "Αιφελ (1889). Κατα. τα. &λλα, άκόμα χαι -η λocμπρ η λειτουργικότψα. των X?'1Janxwv ΟtχΟδΟμ1jμιΧτωV σuγκαλuπτόταν όλο και περισσότερο, 0- πως σt v περίπτωση των σιο'f)ροδρομικων aταομωv -έξωφρεvικi έκλeχτικιστικων (}πως της rέφuρας του Ao,l8(vou (1862), έπιβλητιχα. γοτθικών δπως τοϋ Άγ[οι) Πocγκρατ[ου τou Λονδίνου (1868), & w::γεwησιw.ων οπως ό Νότιος ΣιδηροδρομικΟζ ΣταΟμος (Sϋdbahn hof) της BιέννΎjς (1869-73). (Πά'ιτως, ocρκετοl σtjμcιtντι)ωl σταθμοι ό:νηστά&ηκαν ευτυχώς στfιν ά.γάπ1) της 'ιέαc, έr.οχης για. το π):l)θωρικό.) Μ6νον οί γέφυρες δισ.τρά.νωνσ... την κατι:χσ-... _εοοστικ.η ομορφιά,. ",... τους -cι;.ιoμα και αυτη ειχε lσωζ γιν::ι " cιtρκετα ' β αρια ' πια., χα.ρη στην Ι,, άφθονία και τη χαμ1)!. τψ.η τοϋ σιοηρου- &ν και-:ο παράξενο φαινίιμενο τ ς γοτθικης κρεμα.σ-τ-ης γέφυρας, όπως 7j Γέφυρα. τοσ Πύργου (Το'Λ'er Bl'idge) τοσ Λονδίνου, διocγρα.φότα:ν ij8η στον όριζο'lτoc. Ώστόσo σ!0 έπιπεδο της τεχνικηζ, πtσω άπω τις ά.'ιαγεννησια.χ.ες και άρχοντικες προσόψεις, συνέβα.ιναν έξαιρετιχα. -ωλμηριχ, πρω7ότυπoc, μοντέρνα. πράγματα. '1-1 otctxoaflyjσίj μιίiς ι:αρισιvης πολυκα,τοιχιας 431