ΤΗΝ ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΤΩΝ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ A»

ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΗΡΙΑ Ν. ΜΠΑΚΟΓΙΑΝΝΗ ΙΑΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ( PROJECT) ΤΗΣ Γ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ «ΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΑΛΛΑ ΚΑΙ ΤΑ ΟΦΕΛΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΤΩΝ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ A» 1 η Οµάδα Μαθητών ΒΑΛΑΚΑ. Ν, ΓΙΑΝΝΟΥΚΑ.Ο, ΚΟΜΝΗΝΟΥ.Α, ΛΕΥΚΟΠΟΥΛΟΥ.Μ, ΧΑΣΙΩΤΗ.Α 2 η Οµάδα Μαθητών ΒΑΡΥΤΙΜΙ ΗΣ Μ., ΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ.Ι, ΜΑΡΑΒΑΣ.Α, ΡΙΖΟΥΛΗ.Π, ΧΑΛΙΤΣΙΟΥ. Ε 3 η Οµάδα Μαθητών ΟΝΤΑ. Α, ΖΑΡΚΑΤΖΙΑΣ.Α, ΣΟΥΦΛΙΑΣ.Α, ΜΑΝΗ. Κ, ΝΤΑΝΑΒΑΡΑ.Λ, ΣΩΤΗΡΙΟΥ.Κ ΥΠΕΥΘΥΝΕΣ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΕΣ: ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΟΛΓΑ Φιλόλογος ( ΠΕ02) ΠΑΠΑ ΗΜΗΤΡΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΑ Νοµικών /Πολιτικών επιστηµών ( ΠΕ13) 1

«.σε τούτη τη γωνιά θα µαστε πρόσφυγες για πάντα» ( στίχοι των Active Member Μύθοι του Βάλτου ) Η Μικρασιατική καταστροφή είναι µια κόκκινη σελίδα στην ιστορία του Ελληνικού Έθνους. Αρκετοί Έλληνες έχουν βιώµατα, αλλά και πολλές µνήµες, συνδέονται δηλαδή ουσιαστικά και συναισθηµατικά µε τον συγκεκριµένο τόπο. Όλοι µας, λίγο πολύ, έχουµε ακούσει µαρτυρίες και αφηγήσεις για τους Μικρασιάτες πρόσφυγες, έχουµε διαβάσει λογοτεχνικά βιβλία, έχουµε δει τα ανάλογα ντοκιµαντέρ σχετικά µε την Μικρασιατική καταστροφή. Ελάχιστα, όµως, γνωρίζουµε για την εγκατάσταση των προσφύγων, τον τρόπο ζωής τους, τις σχέσεις τους µε τους γηγενείς καθώς και την επιρροή που άσκησαν στον πολιτισµό της Ελλάδας. Ως οµάδα του project της Γ Γυµνασίου επιλέξαµε να εργαστούµε, να συλλέξουµε και να παρουσιάσουµε στοιχεία σχετικά µε την εγκατάσταση και την αποκατάσταση των Μικρασιατών Προσφύγων στον Ελλαδικό χώρο. Στην προσπάθειά µας αυτή ανασύραµε µνήµες ανθρώπων, που έχουν µείνει ανεξίτηλες στο χρόνο.. Μνήµες που θέλησαν να µοιραστούν µαζί µας, για να διδαχθούµε εµείς οι νεότεροι, για να θυµίσουν στους παλιότερους τον ξεριζωµό, τον κάµατο, των αγώνα όλων αυτών που εναπόθεσαν κοµµάτια τους στην Ελληνική ιστορία, στον Ελληνικό πολιτισµό, στην Ελληνική ανάπτυξη, στη ζωή µας γενικότερα. 2

Ακολουθούν Μαρτυρίες Προσφύγων. ΕΥΓΕΝΙΑ ΚΑΤΙ ΑΚΗ, γεννήθηκε το 1921 στην Αφησιά Η οικογένεια της κυρίας Ευγενίας έφθασε στο Λαύριο.. «Κι όπως βγαίναµε από τις βάρκες ήµασταν σαν αυτά τα καράβια µε τους λαθροµετανάστες που βλέπουµε τώρα να έρχονται στην Ελλάδα. Όποτε τους βλέπω κλαίω Οι Λαυριώτες τους δέχθηκαν καλά, αλλά δεν τους δίνανε δουλειά. Πήγαιναν οι άνθρωποί µας και δεν τους παίρνανε. Πρώτα µείναµε κοντά στο κέντρο υγείας και ήταν πάνω παλαιά σπίτια της ελληνικής εταιρείας ( λατοµεία). Και µετά πήραµε σπίτι να µένουµε κανονικά» ΑΝΤΩΝΗΣ ΓΕΩΡΓΑΝΤΖΗΣ, γεννήθηκε το 1913 στο Λυθρί «Το 1922 πήγαµε πρώτα στη Σµύρνη κι από εκεί φτάσαµε στη Χίο. Μας έβαλαν 2-3 τόσος κόσµος, που να τον κοίµιζαν.οι Χιώτες έβγαζαν στα πεζοδρόµια µανταρίνια, πορτοκάλια, για να φάει ο κόσµος. Μετά τη Χίο καταλήξαµε στην Αθήνα και συγκεκριµένα στη Ν. Ερυθραία.» ΑΧΙΛΛΕΑΣ ΧΑΤΖΗΒΑΡΙΤΗΣ, γεννήθηκε το 1915 στην Πέραµο Η οικογένεια εγκαταστάθηκε στη Νέα Πέραµο. «Άγριος τόπος ήταν εδώ, δάσος µε σκίνα και δέντρα. Υπήρχε µια ξύλινη παράγκα, εκεί ήταν σχολείο, ήταν εκκλησία, εκεί γίνονταν οι κηδείες, όλα. Την είχαµε για πολλά χρόνια. Πρώτα µέναµε σε τσαντίρια και µετά κάνανε τα προσφυγικά σπίτια, πέτρινα µε κεραµίδια, κι ο κόσµος άρχισε σιγά σιγά να µπαίνει µέσα. Το κράτος προσέφερε στο πατέρα µου αποζηµίωση ένα άλογο και µια σούστα για να µπορέσει να καλλιεργήσει τη γη. Ασχολιόταν µε τις ελιές και το ψάρεµα. Οι δικοί µας είχαν δίχτυα που τα βγάζανε, τα απλώνανε, να τα στεγνώσουν για να τα µπαλώσουν περνούσαν λοιπόν οι 3

Μεγαρίτες µε τα κάρα τους και πατούσαν πάνω στα δίχτυα, µας φωνάζανε και τουρκοσπορίτες.» ΑΝ ΡΙΑΝΑ ΨΑΛΤΗ, γεννήθηκε το 1919 στην Πρίγκηπο «Όταν ήρθαµε στο Λαύριο µέναµε σε αποθήκη. Ήταν βρώµικα. Εµείς ήµασταν νοικοκύρηδες στην Πρίγκηπο Τυραννιστήκαµε εδώ. Το Λαύριο ήταν ένα χωριουδάκι που δεν είχε τίποτε. Οι πρόσφυγες φέραν τα καίκια, ανοίξανε οι δουλειές. Ανάβαµε τις λάµπες και αντί για πετρέλαιο, βάζαµε σπαρµατσέτο. Και νοµίζανε ότι ήταν νερό έτσι άσπρο που το βλέπανε. Όταν πρωτοήρθαµε µας λέγανε τουρκοσπορίτες. Αλλά σιγά σιγά αγαπήσαµε» θυµάται. ΜΑΡΙΑ ΕΛΗΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΜΠΑΚΑ, γεννήθηκε το 1919 στο Μάλκατζι της Σµύρνης «Αρχικά πήγαµε στην Σύρο, ήταν φιλόξενος ο κόσµος, µας πήραν στο σχολείο. Πήραν τους πιο µεγάλους στα εργοστάσια να δουλέψουν, µας έδιναν γάλα, τυρί, φαγητό. Μείναµε 2-3 µήνες αλλά µετά είπαµε να πάµε στη Σάµο. Αλλά το µέρος ήταν φτωχό. Σύντοµα η οικογένεια έφυγε στον Πειραιά. Επόµενος σταθµός ήταν η Θήβα. ίνανε τότε κλήρους στη Θεσσαλονίκη. Πολλοί από το χωριό πήγαν στη Μακεδονία εµείς µείναµε εδώ. Νοικιάσαµε στην αρχή παλιόσπιτα και µετά µας έδωσαν το σπίτι. Σχολείο εδώ πρωτοπήγα και ήµουν άριστη µαθήτρια. Μην το λες ότι είσαι πρόσφυγας, δεν θα έχεις µέλλον Μας έλεγαν τουρκόσπορους και πρόσφιγγες. Τίποτα δεν ξέρανε, αφήνανε τα χωράφια τους χέρσα. Κι είχαν δίπλα λίµνη και δεν είχανε νερό..» Η καταγραφή των συνεντεύξεων πραγµατοποιήθηκε τον Ιούλιο του 2010, από δηµοσιογράφους της εφηµερίδας Το Έθνος. 4

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ ΡΟΜΗ ΓΙΑ ΤΗ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ Με τον όρο Μικρασιατική καταστροφή περιγράφεται περισσότερο η τελευταία φάση της Μικρασιατικής εκστρατείας, δηλαδή «το τέλος του ελληνοτουρκικού πολέµου του 1918-22», η φυγή από την Τουρκία της ελληνικής διοίκησης, ( που είχε εγκατασταθεί στη Σµύρνη), όπως και η σχεδόν άτακτη υποχώρηση του ελληνικού στρατού µετά την κατάρρευση του µετώπου και η γενικευµένη εκδίωξη µεγάλου µέρους του πληθυσµού από τη Μικρά Ασία, που είχε ξεκινήσει πολύ νωρίτερα και που είχε διακοπεί µε την «ανακωχή του Μούνδρου». Η Μικρασιατική καταστροφή επηρέασε σηµαντικά την πορεία του ελληνικού κράτους στην σύγχρονη εποχή. Ορισµένοι την παραλλήλισαν µε την πτώση της Κωνσταντινούπολης το 1453, ενώ άλλοι θεώρησαν το 1922 ως αφετηρία της νέας Ελλάδας. Το προσφυγικό ζήτηµα, ως συνέπεια της Μικρασιατικής καταστροφής, αποτέλεσε για την Ελλάδα ένα οικονοµικό, κοινωνικό, πολιτικό και πολιτιστικό ζήτηµα µεγάλης σπουδαιότητας, µε επιπτώσεις σε όλους τους τοµείς της ζωής του νεοελληνικού έθνους. Στην πραγµατικότητα το προσφυγικό ζήτηµα της συγκεκριµένης περιόδου είναι το τελευταίο µιας µακράς σειράς πληθυσµιακών ανακατατάξεων στον ελλαδικό χώρο ήδη από τον 17 ο αιώνα, για αυτό χρειάζεται πιθανώς να καθοριστεί επακριβώς το ιστορικό πλαίσιο των γεγονότων που οδήγησαν στην ανταλλαγή πληθυσµών µεταξύ Ελλάδας και του νεοσύστατου τότε τουρκικού κράτους. Οι συγκυρίες που συνέβαλλαν για τη Μικρασιατική καταστροφή το 1922 ήταν πολλές και ποικίλες. Τα πολιτικά και στρατιωτικά λάθη της ελληνικής ηγεσίας ήταν µια από τις αιτίες που οδήγησαν στην ελληνική ήττα. Ο κυριότερος λόγος ίσως, ήταν η αντιπαλότητα και τα συγκρουόµενα συµφέροντα της Αγγλικής, Γαλλικής, Αµερικανικής, Ιταλικής και Ρωσικής πολιτικής στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου και η ταχύτητα µε την οποία ανασυγκροτήθηκε ο τουρκικός στρατός υπό τον Κεµάλ Αττατούρκ. Το αποτέλεσµα όλων αυτών ήταν ο θάνατος, οι κακουχίες και 5

η προσφυγιά για ενάµισι περίπου εκατοµµύριο Έλληνες που ζούσαν στη Μικρά Ασία µέχρι τον Αύγουστο του 1922. Στις 30 Ιανουαρίου 1923 υπεγράφη η Ελληνοτουρκική σύµβαση και το Πρωτόκολλο «περί ανταλλαγής των ελληνικών και τουρκικών πληθυσµών». Σύµφωνα µε το πρώτο άρθρο του πρωτοκόλλου από 1ης Μαΐου 1923, θα έπρεπε να γίνει υποχρεωτική ανταλλαγή των χριστιανών Τούρκων υπηκόων µε τους µουσουλµάνους Ελληνικής υπηκοότητας. Τόσο οι Έλληνες όσο και οι Τούρκοι υπήκοοι δεν θα έχουν το δικαίωµα επιστροφής στους τόπους που ζούσαν χωρίς την άδεια της τουρκικής και ελληνικής κυβέρνησης. Ανταλλάχθηκαν 1.500.000 Έλληνες ορθόδοξοι, µε 460.000 µουσουλµάνους Έλληνες υπηκόους. Η ανταλλαγή έγινε στη βάση του θρησκεύµατος και για αυτό και δεν ανταλλάχθηκαν πολλοί Έλληνες του Πόντου που είχαν εξισλαµιστεί βίαια και παραµένουν µέχρι σήµερα στην περιοχή. Εξαιρέθηκαν οι Έλληνες της Κωνσταντινούπολης, που χαρακτηρίστηκαν µη ανταλλάξιµοι που µε βάση τα στοιχεία που προσκόµισε στη διάσκεψη, ο πρόεδρος της λόρδος Κorzon, ήταν 390.000 επί συνολικού πληθυσµού της Κωνσταντινούπολης 1.000.000, όλοι εγκατεστηµένοι εκεί πριν την 30/10/1918, οι Έλληνες της Ίµβρου και της Τενέδου (12.000) και οι Μουσουλµάνοι της υτικής Θράκης (περίπου 100.000). Η ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ΤΗΣ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗΣ ΣΕ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑ ΑΣ Οι πρόσφυγες που ήρθαν στην Ελλάδα µπορούν να χωριστούν σε διάφορες κατηγορίες: Η διαδικασία αναχώρησης των ελληνικών πληθυσµών καθορίστηκε από τις διαφορετικές συνθήκες της ιστορικής τους ύπαρξης. Στα δυτικά µικρασιατικά παράλια, περιοχή µε συµπαγές και ακµάζον ελληνικό στοιχείο, ο αιµατηρός διωγµός εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων κορυφώθηκε µετά την καταστροφή της Σµύρνης, το Σεπτέµβριο του 1922. Αντίθετα, στην Ανατολική Θράκη η παρουσία ελληνικών στρατευµάτων επέτρεψε την ειρηνική εκκένωση της περιοχής. Οι ορθόδοξοι, τουρκόφωνοι, στην πλειονότητά τους, κάτοικοι της κεντρικής και νότιας Μικράς Ασίας αναχώρησαν οργανωµένα κάτω από την εποπτεία της ιεθνούς 6

Μικτής Επιτροπής από τον Οκτώβριο του 1923 έως το 1925. Στον Πόντο η έξοδος πήρε διαφορετική µορφή. Αν και οι παραλιακές περιοχές εκκενώθηκαν σύµφωνα µε τους όρους της Σύµβασης της Ανταλλαγής, στις ορεινές περιοχές δηµιουργήθηκε αντάρτικο κίνηµα αντίστασης στη µοίρα του ξεριζωµού. Αρκετές κοινότητες, µε την καθοδήγηση ένοπλών σωµάτων, έφυγαν προς τον Καύκασο ελπίζοντας στη σύντοµη επιστροφή τους. Ο τρόπος και ο χρόνος αναχώρησης καθόρισαν το σχηµατισµό δύο κατηγοριών προσφύγων. Στην πρώτη εντάσσονται αυτοί που εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα πριν από το 1922, οι κανονικά ανταλλαγέντες και οι κάτοικοι της Ανατολικής Θράκης, οι οποίοι µπόρεσαν να διασώσουν την κινητή περιουσία τους ή µέρος αυτής, σε αντίθεση µε το µεγάλο ποσοστό εκείνων που έχασαν τα πάντα µε την καταστροφή. Πέρα από αυτό, µεταξύ του πολυάριθµου προσφυγικού πληθυσµού υπήρχαν οικονοµικές και κοινωνικές διακρίσεις, πολιτιστικές και κοινωνικές ιδιαιτερότητες, οι οποίες, ως ένα βαθµό, αµβλύνονταν από την κοινή µοίρα του ξεριζωµού. Για τον αριθµό των προσφύγων δεν υπάρχουν ακριβή στοιχεία εκτός από εκείνα της απογραφής του 1928, στην οποία καταγράφονται 1.221.849 πρόσφυγες (περιλαµβάνονται 117.633 προερχόµενοι από τη Βουλγαρία, Καύκασο και αλλού) και διακρίνονται σε 673.025 αστούς και 578.824 αγρότες. "Πέτρα πέτρα χτίσαµε µια φτωχή γωνιά τη ζωή µας κλείσαµε µες στην Κοκκινιά δάκρυ δάκρυ φτάσαµε ως τη λησµονιά τι είµασταν ξεχάσαµε µες στην Κοκκινιά Μα το βράδυ που `ρχεται τ όνειρο µας παίρνει στην Πέργαµο µας φέρνει και στο Μαρµαρά" από το τραγούδι "Πέτρα πέτρα χτίσαµε 7

Τα κριτήρια µε τα οποία τα κατά τόπους εποικιστικά γραφεία επέλεγαν το χώρο για την εγκατάσταση των προσφύγων ήταν οικονοµικής και εθνικό - πολιτικής φύσεως. Η δηµιουργία αγροτικών προσφυγικών οικισµών αποσκοπούσε στην κάλυψη του δηµογραφικού κενού που είχαν δηµιουργήσει οι απώλειες των πολέµων στους ενήλικους άνδρες - το πιο σηµαντικό τµήµα του ενεργού πληθυσµού - και στη συνέχεια η αναχώρηση των µουσουλµάνων καλλιεργητών, κυρίως από τις καπνοπαραγωγικές περιοχές, ώστε να εξασφαλιστεί η συνέχεια της αγροτικής παραγωγής και η είσπραξη των προσόδων. Κυρίως όµως επεδίωκε την επίτευξη εθνικής οµοιογένειας στις Νέες Χώρες, µε τη δηµογραφική ενίσχυση του ελληνικού πληθυσµού και τη διάσπαση και αραίωση των σλαβόφωνων κατοίκων, που ήταν εγκατεστηµένοι στο βόρειο και µεθόριο τµήµα της Μακεδονίας, και τη δηµιουργία προσφυγικών οικισµών στις παραµεθόριες περιοχές που θα κάλυπταν τις αµυντικές και στρατιωτικές ανάγκες της χώρας. Περιοχές εγκατάστασης των προσφύγων Από τους 1.221.849 συνολικά πρόσφυγες του 1928, απογράφηκαν: Στη Μακεδονία των 1.407.477 κατοίκων, 638.253 πρόσφυγες ή 45,18 % του πληθυσµού. Στη Θράκη των 303.171 των κατοίκων, 107.607 πρόσφυγες ή 35,49% του πληθυσµού. Στην ΑττικοΒοιωτία των 1.024.667 κατοίκων, 281.989 πρόσφυγες ή 27,52% του πληθυσµού. Στη Θεσσαλία εγκαταστάθηκαν 34.659 πρόσφυγες (Σύµφωνα µε τον ιστορικό ερευνητή κ. Καµούζη, εφηµερίδα Ελευθερία Κυριακή 16 Μαίου 2010) Στην υπόλοιπη χώρα των 3.464.369 κατοίκων, 194.000 πρόσφυγες ή 5,59 % του πληθυσµού. 8

Ο διαχωρισµός σε καµιά περίπτωση δε δηλώνει το προηγούµενο επάγγελµα ή τον τόπο κατοικίας τους. Οι γυναίκες και τα παιδιά αποτελούσαν το µεγαλύτερο τµήµα του προσφυγικού πληθυσµού, καθώς πολλοί άνδρες εξοντώθηκαν ή αιχµαλωτίστηκαν. Αν υπολογίσουµε το υψηλό ποσοστό θνησιµότητας λόγω των επιδηµιών και των άθλιων συνθηκών διαβίωσης και το γεγονός της αναχώρησης πολλών προσφύγων σε άλλες χώρες, καταλήγουµε στο συµπέρασµα ότι σαφώς µεγαλύτερος πληθυσµός φυγάδων ζήτησε καταφύγιο στο ελληνικό κράτος. Η χώρα µε πληθυσµό µόλις πέντε εκατοµµύρια κατοίκους, µε κλονισµένη οικονοµία και αποδιοργανωµένη κρατική µηχανή, βρέθηκε αντιµέτωπη µε τα τεράστια προβλήµατα τα οποία συνεπαγόταν η άφιξη τόσων εξαθλιωµένων ανθρώπων. 9 ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ Χαρακτηρισµένη ως η «µεγαλύτερη µετακίνηση πληθυσµών στην ιστορία», η αθρόα εισροή προσφύγων στην ελληνική επικράτεια, απότοκη της λεγόµενης Μικρασιατικής Καταστροφής, προκάλεσε µια σειρά ανακατατάξεων σε δηµογραφικό και οικονοµικά επίπεδο, τα οποία κλήθηκε να αντιµετωπίσει η Ελλάδα εν τω µέσω των ήδη διαµορφωµένων αρνητικών κοινωνικών και οικονοµικών συνθηκών. Τα προβλήµατα αυτά ήταν η στέγαση, οι υποδοµές, υποδοχής και εγκατάστασης, η δηµόσια υγεία και η επαγγελµατική αποκατάσταση των προσφύγων. Η ΙΑΣΤΑΣΗ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ΚΑΙ ΓΗΓΕΝΩΝ Κοινωνικά προβλήµατα που αντιµετώπισαν οι πρόσφυγες : Σε γενικές γραµµές υπήρχε διαφορά νοοτροπίας και ιδιοσυγκρασίας µεταξύ προσφύγων και γηγενών. Οι γηγενείς αναφέρονταν συχνά στο ήθος των προσφύγων, στη ροπή τους για διασκέδαση και την κοσµοπολίτικη συµπεριφορά αυτών και των γυναικών τους. Οι πρόσφυγες από τη µεριά τους µιλούσαν για το χαµηλό µορφωτικό και πολιτιστικό επίπεδο των ντόπιων και πρόβαλλαν τη ελληνικότητά τους, την οποία οι ντόπιοι συχνά αµφισβητούσαν. Παρά τα κρατικά µέτρα, τα προβλήµατα δεν έλειπαν, καθώς συχνά η στάση των γηγενών Ελλήνων απέναντι στους πρόσφυγες ήταν αρνητική. Οι πρόσφυγες πήραν γη

που πολλοί γηγενείς θεωρούσαν δική τους και πρόσφεραν την εργασία τους φτηνά πιέζοντας προς τα κάτω τις αµοιβές και των ντόπιων. Ακόµη, οι πρόσφυγες ήταν στη συντριπτική τους πλειονότητα Βενιζελικοί κι αυτό τους έφερνε σε αντίθεση µε την Αντιβενιζελική Παλαιά Ελλάδα. Πολλοί γηγενείς θεωρούσαν τους πρόσφυγες παράδοξους, καθώς είχαν πρωτάκουστα ονόµατα, έτρωγαν άγνωστα φαγητά και οι γυναίκες τους εργάζονταν σε ξένες δουλειές κατάσταση µη αποδεκτή από τις κοινωνικές συµβάσεις της ηπειρωτικής Ελλάδας. Η λέξη «Σµυρνιά» έγινε στο λεξιλόγιο εκείνης της εποχής συνώνυµη της πόρνης. Η παρακάτω περιγραφή της «πρόσφυγας» ήταν για χρόνια απαξιωτικός χαρακτηρισµός. Εχθρότητα που άρχιζε από γενικευµένη ξενοφοβία και έφθανε ως τα όρια του ρατσισµού: δεν ήταν λίγες οι φορές που οι γηγενείς πληθυσµοί τους αντιµετώπιζαν µε έχθρα και καχυποψία για αυτό προσπαθούσαν να αποτρέψουν την εγκατάσταση τους µε κάθε δυνατό τρόπο. Σε δήµους της βόρειας Ελλάδας αναφέρονται βιαιοπραγίες ανάµεσα στους ντόπιους και τους πρόσφυγες ( συµπλοκές στην Έδεσσα το182, εµπρησµός προσφυγικών παραπηγµάτων στο Βόλο, δολοφονίες και επιθέσεις). Οι γηγενείς αποκαλούσαν τους πρόσφυγες «γιαουτοβαπτισµένους» (από το γιαούρτι που έτρωγαν) και τουρκόσπορους. Η διάσταση προσφύγων και γηγενών εκφράστηκε κυρίως στην οικονοµική ζωή, υπήρχε ανταγωνισµός στην αγορά εργασίας, στην ιδιοκτησία γης και σε άλλες επιχειρηµατικές δραστηριότητες. Οικονοµική εκµετάλλευση των προσφύγων που ήταν αναγκασµένοι να υποκύπτουν στην αυθαιρεσία των ντόπιων εργοδοτών προκειµένου να επιβιώσουν. Οι προσφυγικοί συνοικισµοί προµήθευαν µε φτηνά εργατικά χέρια τις επιχειρήσεις που δηµιουργούνταν µε κρατική ή άλλη ενίσχυση κοντά σε αυτούς τους οικισµούς. Κοινωνικός αποκλεισµός που εµπόδιζε τους πρόσφυγες να ενταχθούν στην τοπική κοινωνία. Η περιθωριοποίηση αυτή οφειλόταν µεταξύ άλλων στην εγκατάσταση των προσφύγων σε κοινωνικά αποµονωµένους προσφυγικούς συνοικισµούς µε χαρακτήρα γκέτο. Λόγω της έλλειψης υποδοµών οι συνθήκες διαβίωσης των προσφύγων ήταν άθλιες ακόµη και η στοιχειώδης υγιεινή απουσίαζε από τους προσφυγικούς συνοικισµούς. Νερό είχαν ελάχιστο όπως και τροφή. Το τεράστιο πλήθος εργατών που ζητούσαν δουλειά και η εξελισσόµενη εκβιοµηχάνιση συντέλεσαν στη δηµιουργία άθλιων συνθηκών εργασίας ( κακός φωτισµός και αερισµός, απουσία υγιεινής ), σε εξοντωτικά ωράρια και βέβαια σε εξευτελιστικούς µισθούς που δεν ανταποκρίνονταν στο κόστος ζωής. Άλλος λόγος που διαφοροποιούσε τους Μικρασιάτες πρόσφυγες ήταν το πιο φτωχό τµήµα του πληθυσµού που είχε αναπτύξει δικό του τρόπο ζωής, µε δικές του πολιτιστικές αξίες και δικούς του πολιτικούς προσανατολισµούς. Η ενσωµάτωση στην νέα πατρίδα και οι προσφυγικοί συνοικισµοί Το ελληνικό κράτος απευθύνθηκε στην Κοινωνία των Εθνών που βοήθησε την Ελλάδα να συνάψει δάνειο και ίδρυσε την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) έναν αυτόνοµο οργανισµό που θα δρούσε σε συνεργασία µε το κράτος. Η ΕΑΠ λειτούργησε από το 1923 ες το 1930 και ασχολήθηκε κυρίως µε την αποκατάσταση προσφύγων στην ύπαιθρο. Περίπου 750.000 πρόσφυγες οδηγήθηκαν στην Μακεδονία και στη Θράκη γιατί εκεί υπήρχαν διαθέσιµες γαιες αλλά και για να 10

εξασφαλιστεί η αριθµητική υπεροχή του ελληνικού στοιχείου σε αυτές τις περιοχές. Για το λόγο αυτό οι ντόπιοι κυριαρχούσαν στη Θεσσαλία και την Πελοπόννησο. Η αποκατάσταση των προσφύγων στις πόλεις ήταν κυρίως έργο του κράτους που δηµιούργησε προσφυγικούς συνοικισµούς ( Καισαριανή, Βύρωνας, Νέα Ιωνία στην Αθήνα και Κοκκινιά στον Πειραιά). Οι πλουσιότεροι προτίµησαν περιοχές της αρεσκείας τους ( Νέα Σµύρνη, Καλλίπολη του Πειραιά), ενώ οι φτωχότεροι που δεν απέκτησαν µια από τις κατοικίες που έδινε το κράτος έµειναν για πολλά χρόνια κάτω από άθλιες συνθήκες στους προσφυγικούς συνοικισµούς. Οι πρόσφυγες έκαναν ιδιαίτερα αισθητή την παρουσία τους ανάµεσα στους πληθυσµούς της ράµας, της Αλεξανδρούπολης, της Καβάλας, των Γιαννιτσών και των Σερρών. Το σύµφωνο της 5 ης Μάιου 1925 που υπογράφτηκε ανάµεσα στο ελληνικό κράτος και την Εθνική Τράπεζα ρύθµιζε τα της µεταβίβασης της διαχείρισης ενός µέρους της αστικής ακίνητης περιουσίας των Τούρκων ανταλλαγέντων (κυρίως σε Μακεδονία και Θράκη ) στην Εθνική Τράπεζα. Οι πρόσφυγες που κατοίκησαν στα σπίτια που άφησαν πίσω τους οι Τούρκοι, πλήρωναν µε ελάχιστες εξαιρέσεις, ενοίκιο. Ο νόµος περί σχεδίων πόλεων, που αρχίζει να εφαρµόζεται το 1923, οφείλει την ύπαρξή του στην παρουσία των προσφύγων και στην ανάγκη να δοθεί άµεση λύση στα προβλήµατα που γεννά αυτή: στέγαση και επαγγελµατική αποκατάσταση, ειρηνική συµβίωση µε τον γηγενή πληθυσµό. Παρόλα αυτά η προσφυγική κατοικία πολύ γρήγορα απαλλάσσεται από όλες τις υποχρεώσεις απέναντι στην πολεοδοµία και τη στεγαστική νοµοθεσία. Παράλληλα µε την εξοικονόµηση τροφής, εργασίας, κατοικίας φρόντισαν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες να στεγάσουν και τους ξενιτεµένους Αγίους, τους οποίους κουβαλούσαν ολοζώντανους στην ψυχή τους. Αρχικά έστησαν αντίσκηνα και αργότερα ξύλινα παραπήγµατα για να εναποθέσουν τα εικονίσµατα, τα ιερά σκεύη, τα εσποτικά, τα τέµπλα και τους Άµβωνες που µετέφεραν από τις Αλησµόνητες Πατρίδες της Ελληνικής Ανατολής. Αν και οι ίδιοι ξυπόλητοι και γυµνοί στον τόπο της προσφυγιάς, τα εικονίσµατα ήταν τα µόνα αγαθά που κουβάλησαν µαζί τους ως αναπόσπαστο κοµµάτι της ύπαρξής τους. Η εκκλησία ενσωµάτωνε τόσο την δηµόσια, όσο και την πνευµατική ζωή της κοινότητας. Οι ειδικοί δεσµοί των προσφύγων µε το παρελθόν τους µπορούσαν να εκδηλωθούν µες στα πλαίσια της εκκλησίας, η οποία αποτελούσε µια σαφή 11

αναφορική πηγή και λειτουργούσε ως σταθερό σηµείο προσανατολισµού και κατευθυντήρια δύναµη. Η συµβολή των Ελλήνων της Μ. Ασίας στον Ελληνικό Πολιτισµό Η αντιµετώπιση που δέχθηκε ο µεγάλος αριθµός προσφύγων που εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα ήταν αφιλόξενη και απόµακρη. Οι περισσότεροι Έλληνες ήταν καχύποπτοι και κρατούσαν ιδιαίτερα επιθετική στάση απέναντι στους πρόσφυγες γεγονός που όµως δεν αποτέλεσε πρόβληµα στην συµβολή τους στον ήδη υπάρχον ελληνικό πολιτισµό. Έτσι αρκετά χρόνια µετά µελετώντας τα γεγονότα µε µια πιο αντικειµενική µατιά µπορούµε εύκολα να διακρίνουµε τις ωφέλειες τους. Η πρόοδος δεν επηρεάζει έναν συγκεκριµένο τοµέα αλλά όλους τους τοµείς της ζωής του ανθρώπου. Θα αναφερθούµε στην δραµατική αλλαγή που επήλθε στα εθνολογικά στατικά της χώρας. Οι µειονότητες στην Ελλάδα το 1920, αποτελούσαν το 20%.Αυτό σηµαίνει πως το 1920 ο ένας στους πέντε κατοίκους της χώρας δεν ήταν Έλληνας. Μάλιστα στη Μακεδονία, το 1920, το ποσοστό του ελληνικού πληθυσµού κυµαίνονταν γύρω στο 45%. Η κατάσταση άλλαξε δραµατικά όταν 90.000 Βούλγαροι και Μουσουλµάνοι αποχώρησαν από περιοχές όπως η Μακεδονία και η Θράκη και έγινε η ταυτόχρονη εγκατάσταση των προσφύγων σε εκείνες τις περιοχές. Έτσι το ποσοστό του Ελληνικού πληθυσµού της Μακεδονίας έφθασε το 88,8%, ενώ το 1828 οι Έλληνες αποτελούσαν το 93,8 του συνολικού πληθυσµού της χώρας αποτελούσαν έτσι τη µεγαλύτερη εθνική οµοιογένεια. Οικονοµικά Κι εδώ η προσφορά των προσφύγων ήταν τεράστια. Στα τέλη του 1922 η οικονοµία της χώρας είχε σχεδόν αποσυντεθεί και η παραγωγή είχε πέσει πολύ χαµηλά. Οι ανάγκες της εγκατάστασής οδήγησαν στην απαλλοτρίωση των τσιφλικιών και των µεγάλων κτηµάτων που µέχρι τότε αποτελούσαν την κύρια µορφή ιδιοκτησίας γης. Ακόµη, εισήχθησαν νέες καλλιέργειες και εφαρµόσθηκαν νέες τεχνικές. Πιο συγκεκριµένα, µέχρι το 1922 η σταφίδα αποτελούσε την κύρια καλλιέργεια, λόγω όµως των συνεχών σταφιδικών κρίσεων αντικαταστάθηκε από τον καπνό ο οποίος κάλυψε το 70% περίπου των ελληνικών εξαγωγών. Η καλλιέργεια του καπνού γινόταν µάλιστα κατά τα 2/3 από πρόσφυγες. Το αποτέλεσµα ήταν ότι δέκα χρόνια µετά την άφιξη των προσφύγων η καλλιεργήσιµη γη είχε αυξηθεί κατά 55%, η γεωργική παραγωγή διπλασιάστηκε, εξασφαλίστηκε επάρκεια στα σιτηρά και το αγροτικό εισόδηµα διπλασιάστηκε. Η κτηνοτροφία και η πτηνοτροφία βελτιώθηκαν ποσοτικά και ποιοτικά. Η δενδροκοµία, σηροτροφία και η αλιεία αναπτύχθηκαν από πρόσφυγες που ήταν ειδικευµένοι σε αυτές τις ασχολίες στην πατρίδα τους. 12

Αλλά και στον τοµέα της βιοτεχνίας και της βιοµηχανίας η προσφορά των προσφύγων ήταν ευεργετική. Πολλοί πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν σε τοπικά βιοµηχανικά κέντρα και σε περιοχές ανάπτυξης της συγκέντρωσης και επεξεργασίας εµπορικών γεωργικών καλλιεργειών. Εκτός από την Αττική και την περιοχή της Θεσσαλονίκης, η Καβάλα, η Ξάνθη, ο Βόλος, η Ερµούπολη, η Καλαµάτα, η Πάτρα, το Αίγιο, το Ναύπλιο, το Αγρίνιο υποδέχονται τους πρόσφυγες εργάτες. Ακόµη και τα νησιά του Αιγαίου µε παράδοση στις µικρές µεταποιητικές µονάδες, στη βυρσοδεψία, τη σαπωνοποιία, τα κεραµεία απασχολούν ένα µέρος της προσφυγικής εργασίας. Αναπτύχθηκαν νέοι κλάδοι όπως η µεταξουργία, η κεραµική, η χαλκουργία, η ταπητουργία, η αργυροχοΐα και η βυρσοδεψία στον ενεργό πληθυσµό. Η άφιξη των προσφύγων επέδρασε και στην ένταξη των γυναικών στον ενεργό πληθυσµό. Το 1930 οι γυναίκες αποτελούσαν την πλειονότητα των εργατών στην κλωστουφαντουργία, την καπνοβιοµηχανία, και τη βιοµηχανία ετοίµων ενδυµάτων. Η προσφορά των γυναικών προσφύγων στην ελληνική βιοµηχανία ήταν επίσης µεγάλης σηµασίας. Στο σύγχρονο εργοστάσιο µεταξουργίας του Κυρκίνη, όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται, απασχολήθηκαν ως επί το πλείστον πρόσφυγες και έγινε προσπάθεια από το υπουργείο Περιθάλψεως να απασχοληθούν όλες οι γυναίκες πρόσφυγες ως εργάτριες. Οι γυναίκες εργάτριες που απασχολούνταν σε ταπητουργεία ήταν µόλις 400 το 1922, ενώ το 1928 έφτασαν τις 12500. Οι Έλληνες που προέρχονταν από τα αστικά κέντρα της Μικράς Ασίας και την Κωνσταντινούπολη υπερείχαν σε σύγκριση µε τους αυτόχθονες σε επιχειρηµατικό πνεύµα, εκπαίδευση, κατάρτιση και εκπαιδευτικές αντιλήψεις. Ο κοσµοπολίτικος χαρακτήρας της ζωής τους, η γνώση ξένων γλωσσών, οι επαφές που είχαν αναπτύξει µε την Ευρώπη και η πείρα που διέθεταν τους βοήθησαν, όταν εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα, να οργανώσουν δικές τους επιχειρήσεις ή να στελεχώσουν επιχειρήσεις, προσφύγων ή γηγενών. Στο διάστηµα 1923-1930, ιδρύθηκαν περισσότερες από 900 βιοµηχανίες. Στο ίδιο διάστηµα οι εµπορικές συναλλαγές της χώρας µε το εξωτερικό σχεδόν διπλασιάσθηκαν. 13

Πνευµατικά - Τέχνες Κι εδώ η συµβολή των προσφύγων υπήρξε αξιοθαύµαστη. Επιστήµονες, διανοούµενοι και διάφοροι άλλοι πνευµατικοί άνθρωποι από τη Μ. Ασία λάµπρυναν µε την παρουσία τους τον χώρο των ελληνικών γραµµάτων. Η λογοτεχνική και καλλιτεχνική δηµιουργία που εµπνεύστηκε από το προσφυγικό δράµα και την ιστορία των Ελλήνων της Ανατολής έτυχε πολύ ευρύτερης αποδοχής στον ελληνικό πληθυσµό. Αναφέρονται ενδεικτικά ορισµένα από τα πιο γνωστά ονόµατα: Οι λογοτέχνες Ηλίας Βενέζης, ο Στρατής ούκας, ο Κοσµάς Πολίτης, ο Γιώργος Θεοτοκάς και η ιδώ Σωτηρίου. Ο Τάσος Αθανασιάδης, ο Μανώλης Μεγαλοοικονόµος, η Nell ys, ο Φώτης Κόντογλου, ο Βάσος Καπάνταης. Ο αξέχαστος αρχαιολόγος Μανώλης Ανδρόνικος, ο ιστορικός Παύλος Καρολίδης, ο φιλόλογος Ιωάννης Συκουτρής, ο Γιώργος Σεφέρης, η Σοφία Βέµπο, ο ηµήτρης Ψαθάς, ο Κάρολος Κουν, ο Πάνος Κατσέλης ο Μανώλης Καλοµοίρης και άλλοι ενσωµάτωσαν την ιστορία των προσφύγων στην εθνική λογοτεχνία, στη µουσική και στις αναπαραστατικές τέχνες και συνέβαλλαν στην εξέλιξη του ελληνικού πολιτισµού. Ολόκληρη η µετέπειτα λογοτεχνική παραγωγή είναι σφραγισµένη από την τραγωδία της Μικρά Ασίας. Η νοσταλγία των προσφύγων για την επιστροφή στην πατρίδα δηµιούργησε την ανάγκη να εκφράσουν µε ένα διαφορετικό είδος τραγουδιού τον πόνο και την νοσταλγία τους, από εκεί προέρχεται το ρεµπέτικο τραγούδι. Χαρακτηριστικό παράδειγµα ήταν και η άνθιση του ρεµπέτικου στη Σύρο από το οποίο επηρεάστηκε ο µετέπειτα µεγάλος µουσικός Μάρκος Βαµβακάρης. Οι πρόσφυγες, σε αντίθεση µε τους τότε Έλληνες, ήταν πιο ανοιχτοί, πιο κοινωνικοί, και η διασκέδαση τους περιλάµβανε όλα τα µέλη της οικογένειας τους. Γενικά, µπορούµε να πούµε, ότι ήταν 14

συνηθισµένοι σε ένα πιο κοσµοπολίτικο τρόπο ζωής. Για να µπορούν να διασκεδάζουν και να παίζουν την µουσική τους άνοιγαν τα δικά τους µαγαζιά. Ένας άλλος τρόπος διασκέδασης και συγχρόνως µια ανατολίτικη συνήθεια, ήταν να πηγαίνουν συχνά στους τεκέδες για να καπνίσουν, εκεί άκουγαν την µουσική και τα τραγούδια του µάγκα και του ρεµπέτικου. Το στυλ του τραγουδιού που άρχισε να διαδίδεται σιγά σιγά ήταν το λαϊκό. Τα µουσικά όργανα που χρησιµοποιήθηκαν και ακόµα χρησιµοποιούνται είναι το µπουζούκι το µπαγλαµαδάκι, η κιθάρα, το ούτι, το σαντούρι, το ακορντεόν, το τουµπερλέκι και ακόµα και το βιολί που χορδιζόταν διαφορετικά, φυσικά πάντα µε την συνοδεία µιας ανθρώπινης φωνής. «Σε ποια πέτρα σε ποιο χώµα να ριζώσεις τώρα πια κι απ το θάνατο ακόµα πιο πικρή είσαι προσφυγιά»..από το τραγούδι "Προσφυγιά" Ο Βαγγέλης Παπάζογλου, µαζί µε τον Παναγιώτη Τούντα ( η Προσφυγοπούλα ), τον Σπύρο Περιστέρη, τον ηµήτρη Σέµση ή Σαλονικιό, τον Γιάννη ραγάτση ή Ογδοντάκη και τον Σταύρο Παντελίδη είναι οι κυριότεροι συνθέτες που µεταφυτεύουν το µικρασιάτικο δηµοτικό και αστικό λαϊκό τραγούδι στη δισκογραφία της κυρίως Ελλάδας στα χρόνια της προσφυγιάς. Στα τραγούδια τους συµπυκνώνεται ο καηµός και η νοσταλγία µιας γενιάς, που βρίσκεται πλέον αντιµέτωπη µε οξύτατα οικονοµικά και κοινωνικά προβλήµατα. Το 1937 εµφανίζεται ο Βασίλης Τσιτσάνης και περίπου την ιδία περίοδο και ο Μανώλης Χιώτης. Μια αξιόλογη συνθέτης που έζησε στην Σµύρνη είναι και η Ευτυχία Παπαγιαννοπούλου. 15

Η τραγωδία ενέπνευσε πολλούς ανθρώπους οι οποίοι αποφάσισαν να δηµιουργήσουν ντοκιµαντέρ, ρεπορτάζ και ταινίες σχετικά µε τους πρόσφυγες. «Όποιος ξεχνάει χάνεται ραγίζει όποιος θυµάται» 16

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Κατσάπης Κων/νος: «Αντιπαραθέσεις µεταξύ Γηγενών και Μικρασιατών προσφύγων στην Ελλάδα» (2002) Ιστορία της Γ Γυµνασίου Ιστορία της Γ Λυκείου θεωρητικής κατεύθυνσης Ιστορία του Έθνους : «Οι ζωντανοί θησαυροί της Μικρασίας» Οι τελευταίοι αυτόπτες µάρτυρες της Μικρασιατικής Καταστροφής περιγράφουν τα τραγικά γεγονότα» Συνεντεύξεις Ιούλιος 2010 Έλληνες της διασποράς Ιωάννης Χρ. Ιακωβίδης: «Κωνσταντινοπολίτες, Αιγυπτιώτες, Μικρασιάτες και Πόντιοι στην Ελλάδα» Πηγή google.gr Πρόσφυγες και Ρεµπέτικο 17